Et qoryqtyq pen qaryn börtpe. Etnograf keibır ūlttyq taǧamdar nege ūmytyla bastaǧanyn tüsındırdı

Qazaqtyŋ ūlttyq taǧamy dese oiymyzǧa bırden et keledı. Qazaqstanǧa kelgen şeteldıkter de būl asty "beşbarmaq" dep bıledı. Öitkenı bız ettı "qasqyrdan keiın eŋ köp jeitın elmız" nemese özımız solai oilaimyz... Alaida bügınde köptegen taǧam türı aitylmaidy, tıptı ūmytyluǧa jaqyn. Osyǧan bailanysty Tengrinews.kz tılşısı etnograf Düisembek Qatranūlynan qazaqtyŋ ūmytyla bastaǧan keibır ūlttyq taǧamdary jäne ertedegı tamaqtanu ädetı jaily sūrap bıldı. Qatranūlynyŋ aituynşa, būl ūlttyq taǧamdar jalpy qoldanysta bolmasa da, älı de daiyndalady. "Bar, älı de jasalady, tek bırlı-jarym ǧana. Qonaq kelgende osyndai syily aspen kütetın otbasylar bar. Tabiǧatqa şyqqanda özımnıŋ de et qoryqtyq jasaitynym bar. Ūmyt bolǧan joq, al kündelıktı qoldanystan şyǧa bastauy bırınşıden et qymbat, ekınşıden qazaqtyŋ ūlttyq taǧamdary porsiiaǧa bölgenge kelmeidı ǧoi, bes-alty adamnyŋ aldyna qoiylatyn as. Sondyqtan ashanalarda kökönıs qosyp beretın taǧamdar köbırek. Al asylǧan et jeŋıl daiyndalatyndyqtan köp qoldanylyp jür, suǧa asasyŋ - boldy. Mäselen qaryn börtpe siiaqty taǧamdardy ettı turap, qarynǧa salyp, onyŋ jan-jaǧyn bailau qajet bolady, jūmysy köpteu", - deidı Dosymbek Qatranūly.

Etnograftyŋ aityp otyrǧan qaryn börtpesı osy. © recipecooking.biz

Onyŋ aituynşa, etten bölek özge taǧamdarǧa qatysty jaǧdai da osyndai. Jent jasau üşın de onyŋ jartysyna juyǧy qyzyl ırımşık bolu kerek. Al qyzyl ırımşık qosylmasa, ol jent bolyp eseptelmeidı. Qyzyl ırımşıktıŋ baǧasy qazır 1500-2000 teŋge şamasynda.

Jent. © Vkusnota.kz

Irımşık. © jas.kz

"Qazaq daqyldy köbıne quyryp jegen. Öitkenı ony ūn qylyp tartuǧa diırmen kerek. Sondyqtan bauyrsaqty qoly jetken adam jegen, jalpy bauyrsaq merekelerde jasalatyn as boluynyŋ sebebı de sol. Jalpy nandy bız HH ǧasyr basynan berı qoldana bastadyq qoi. Otyryqşy halyqtardyŋ yqpalymen", - deidı ol.   Osy rette mūndai qūnarly taǧamdardy jeu qanşalyqty paidaly jäne qanşalyqty ziian bolǧan degen oryndy sūraq tuady. Būǧan etnograf ǧalym asqazanyŋnyŋ törtten ekı bölıgın qoiumen, bır bölıgın sūiyqpen, al qalǧan bır bölıgın bos qaldyr degen tämsıldıŋ qazaqta baiaǧydan baryn aitady.

Bas qaryn dep atalatyn taǧam. © theopenasia.net

"Jatarǧa aş jatu degen dūrys emes. Därıgerlerdıŋ özı de moiyndaǧan. Adamnyŋ aǧzasy qajettı zattardy ūiyqtaǧan kezde alady. Al ony asqazannan almaǧanda, qaidan alsyn? Et jegen soŋ bırden ūiqyǧa ketpeidı ǧoi qazaq, qora-qopsyny qarap, malyn jaiǧap degendei 1-1,5 saǧatyn dalada ötkızedı. Odan keiın ǧasyrlar boiy genımızge jazylǧany bar, negızgı asty qazaq keşke jegen. Sosyn mausymdyq tamaqtanu degen bar. Mäselen qys boiy et jep şyqqan adamdar jaz kele süttı taǧamdarǧa köşedı. Airan, qymyz, şalap degen siiaqty köbırek bolady. Al būl ziiandy qaldyqtar bolsa ony beitaraptandyrady, retteidı", - dep aiaqtady Düsembek Qatranūly.

Et qoryqtyqtyŋ daiyndaluy. © eastasy.com

Maqalanyŋ soŋynda joǧaryda aitylǧan et qoryqtyq jaiyn aita ketsek. Qoryqtyq degen tamaq bar qazaqta, aǧaş tostaqqa ne saptyaiaqqa sauyp alǧan qoi sütıne otqa äbden qyzdyrylǧan malta tasty bır-bırlep salyp otyrady. Şikı süt 2 - 3 minutta qainap, pısedı eken. Mūny köbıne malşylar jasap ışken. Endı ettı de osy täsılmen pısıruge bolady. Osyny et qoryqytyq dep ataǧan. Osyǧan bailanysty qyzyq derek bar. 60-70 jyldary arheologtar küigen tastardy tauyp, onyŋ syryn bılmegen. Keiın türkı halyqtarynda osylai as äzırlengenın bılgen eken. Taǧy bır qyzyǧy, mūndai täsıl moŋǧol halqynda da bar bolyp şyqty.

---

Tengrinews.kz