Ata tildi ǵylym, tehnıka, tehnologııa, gýmanıtarlyq salalaryna engizeıik!
1.Ekstensıvti joldyń otyzjyldyq nátıjesi jáne erteńgi kúnder... XXI ǵasyrda 60 mıllıondy el bolýymyz kerek! Rýhanı- aqparattyq egemendigimizdi qýattaıyq!
Memlekettik tilimizdiń mártebesiniń ósýi ekstensıvtik damý jolynda qazaq degen ultymyzdyń elimizde sany óskeninen, jalpy turǵynnyń arasynda úlesi jetpis paıyzǵa jetkeninen, qazaq tilindegi mektepter sany basymdaý bolǵanynan. Shúkir.
Biraq bul joldyń búgin tyǵyryqqa tirelip bara jatqanyn da anyq kóremiz. Ata tilimizdiń basqa ulttar arasynda abyroıy álide azdaýlaý, qazaqtyń da kóbisi ómir boıy basqa tilde sóılep, oılap, oqyp, jazyp keledi de ata tilge kóshýin oılasa da kóshe almaıdy – jumysynda basqa tilsiz júre almaısyń, óndiristiń bári turyp qalady!.. Qazir qazaq tildilerdiń birazy balalaryn basqa tilderde (oryssha, aǵylshynsha) oqýǵa berýi de májbúrlikten ǵoı. Sebebi – eń ozyq ǵylymı-tehnıkalyq-tehnologııalyq salalarda qazaq tiliniń izi de, ıisi de áli joq!..
Maman bolǵysy kelse ár adam ózimizdiń elimizde turyp ózge tilde oqıdy – kóp salalarda qazaq tilinde oqý joq!.. Sodan otyz jylda bir de qazaq Nobel laýreaty bola almaǵany da ma, ǵylym, tehnıka, tehnologııa salalarynda, gýmanıtarlyq salalarda bolsyn! Birinshiler progressti kóteretinder, gýmanıtarıılar-aý eldiń rýhyn, sanasyn, aqparatty egemendigin kóteretin toptar. Oǵan qosa álemnen artta qalý sebebi kadr máselesi, ǵalymnyń aılyǵy banktiń kúzetýshisinikinen de az, ónertapqyshtar kerek emes, jazýshyǵa bir tyın da kitap jazǵan eńbegine tólenbese – qandaı progress pen ozyqtyqty suraısyń? Ozyq salalarda ómir boıy basqa tilde sóıleýiniń májbúrligin biletinder qazaq tiline jaqyndaı ma? Ozyq salalarda isteıtin qazaq tildilerdiń ózderine de týǵan tili tek úı tiline aınalǵany-aı!!!
Japonııada mıllıarder arasynda ekinshi oryn alatyndar – jazýshylar, japon halqy kitap kóp oqıdy da, kóp jazady da, ekonomıka-ǵylym-tehnologııa jaǵynan da ozyq elderiniń qatarynda. Básekelestikke jaramaıtyn tilderdiń birazy XXI ǵasyrda joıylýda, taǵy kóbisi toqyraý kıimin kıip solarǵa jaqyndaýda! Bilim, ǵylym, tehnologııasy toly tilderdi búkil álem jattap jatyr-aý, mysaly aǵylshyn tilin...
Endi bizdegi til máselesiniń úsh qyryna jaqyndaý qarasaq: progresstiń ozyq salalary, rýhanı-aqparattyq egemendik, demografııa (tildik orta roli)...
1991 jyly el turǵyndarynyń tek 39% qazaq quraǵan, ultymyz orystildi ortanyń qorshaýynda boldy. Qazirgi 70%-dyqta turyp qalmaı, óse berý kerek eken deımiz. Jáne elimizde 19 mıllıon turǵynymyz bar bolsa, kelesi otyz jylda 30 mıllıonnan asyp, taǵyda otyz jyl ótkende 45 mıllıondy bolyp, osy ǵasyr bitkenshe 60 mıllıonǵa jetý kerek. Sonda ǵana halyq sanynan eýropalyq Franııa, Ulybrıtanııa, Italııa, Ispanııa qatarlayna qosylamyz. 85 – 90%-dy qazaqy tildi orta ata tilimizdiń saqtalýyna ekstensıvtik túrdegi kepil bolyp qalar.
Biraq búgingi shaqtaǵy qoǵamnyń orystildi ortadan qazaqtildi ortaǵa ótýi óte oılastyrýly, saqty, epti bolý kerek. Bu jerde keshe ǵana qazaq tilinde sóılemegen, búgin sóıleý bastaýyna umtylǵan elimizdiń ár azamatyna qazaqy orta kómek berý kerek. Mysaly, Brıtanııada, AQSh-ta aǵylshyn tilinde sóıleýge úırenip jatqan kisige eshkim kýlmeıdi, seniń akentiń durys emes dep! Qýanady – aǵylshyn tiliniń búkil álemge jaıylǵanyna!.. Bizde she basqasha: ózderiniń qolynan dym kelmeıtin keıbireýlerimiz «áne, anaý qazaqsha durys sóıleýge de úırenbegen!» dese úırengisi keletinderdiń jolyn kesemiz... Qarasań sol kúlkishil aýylda qazaqy ortada ósti ǵoı - til oǵan ózi keldi! Tildiń naǵyz patrıottary basqalar da tilimizdi bilsin dep - olarǵa kómek berý kerek, jyly sózben, yqylaspen. Bul sózderdi praktıkalyq túrde aıtyp otyrmyn, ózim on segiz jyl aýdandyq qazaq-tatar mádenı-aǵartý uıymynyń tóraǵasy boldym, elıý jyl basqa tilde sóılep, mine, ata tilde maqala jazyp otyrmyn. Tilge úırený ońaı emes, biraq yntań men jigeriń bolsa – úırenesiń! Buny aıtyp otyrǵanym – aldaǵy usynystaryma daıyndyq, oqyrman bilsin dep, tájirıbesi bar adamnyń sózderi ekenin...
Ekinshi qyrǵa kóshsek, tildiń tolyq damýyna qazir rýhanı-aqparattyq egemendikti qalpyna keltirý kerek - gýmanıtarıılarsyz halqyńdy tabandy qyla almaısyń. Ata til - tabandylyqtyń bir belgisi.
Ótken genıılarymyzdyń biri Maıqynyń aıtqany bar: "Han ádil bolsa basynan baǵy taımaıdy, halyq tabandy bolsa qara jerden keme júrgizedi"!.. Qazir baqtyń taıý jaqqa jyljýlaryn da, tabansyzdyqtyń da ymdaryn kórýdemiz – jaǵdaıdy durystaý kerek, kúsh salyp. Endi ozyq salalarǵa qarasaq...
2.XXI ǵylymı-tehnologııalyq ǵasyrdyń ıntensıvti joly mine:
Ár ǵylymı-tehnıkalyq-tehnologııalyq salada ata tildi jaqsy biletin mamandardyń basyn qosyp, ǵalym-lıngvıstermen kúsheıtip, tórt-bes jylda qazaq tilde termınologııa jasaý kerek! Oqýlyqtardy jazyp, salalyq jýrnaldardy ashyp, qazaq tilindegi kitap, t.b. materıaldardy jınap salalyq aqparat qorlardy iske kirgizý, qazaq tilinde mamandardy oqytýdy bastaý. Osylaı irge salyp bár ozyq salalardy qazaqylaý – Jańa Qazaqstanymyzdyń kerek isterinde alǵashqy qadamdarynyń biri bolsyn.
3.Qasıetti bul istiń alǵashqy qadamyn ómirge engizý:
Birinshi. Eń bıik ákimshilikte bul isti únemi alǵa jyljytyp otyratyn talantty belsendiler kerek.
Ekinshi. Úkimette bul isti uıymdastyryp, ómirge engizetin arnaıy komıtet kerek. Oıǵa, iske jalqaýlardy onda jaqyndatpaý - eń bastysy. Tek is, nátıje ár adamnyń kásiptik baǵasy. Burynǵy jalqaýlyq, yntasyzdyq, jaýapsyzdyq kapıtýlıaııadan otyz jyldyń kóptegen bastamalary bos áńgimege aınaldy. Al, jemisti salalarǵa qarasań, so salalardyń basynda talantty eńbekshil progressıvtik ıdeıalary bar tulǵalar boldy. Mysaly, halyqararalyq salada búgingi kósemimiz, demografııada ıdeıalardy berip turǵan demografııa mamany Maqash Tátimov boldy. Biraq 2012 jyldan bastap demografııalyq talpynysta oralmandarymyzdyń úlesteri basyldy, qandastarymyzdy keltiretin keń qaqpa jabyldy, tar tesikten kóbisi óte almaıdy-aý... Osy mysalda kórgenimizdeı, keń dúnıeni tar qylmaıyq, elimizdi, ultymyzdy álemniń artynda qaldyrǵan statıkany umytyp, aq peıilmen qazaq analary únemi týyp jatqan talant-genıılerimizge dınamıkalyq jol ashaıyq.
Úshinshi. Isti qarjylaýǵa memlekettik jáne azamattyq ádis. 162 belgili qaltaly, uıymdastyrýshy qabiletteri jetkilikti, azamattarymyz 162 mamandyqqa ata tildi engizýge bar kúshimen úles qossa - ulttyq salyqty biraz jaǵynan oryndady deýge bolady. Eń nátıjelilerge marapat aıalmaı berilsin – mundaı múmkindikten qashatyn adam bolmas. Altyn árippen jazylsyn: «Ushqysh-kosmonavtıka salasyn qazaqylaǵan mynaýlar...» dep, «Programmırovanıe salasyn qazaqylaǵan mynaýlar...» dep, bár salada alǵashqylardyń aty qalsyn.
Tórtinshi. Jumys ashyq túrde bolyp, alty aı saıyn nátıjeleri qaralyp, teledıdar arqyly komıtet bastyǵy men salalyq oryndaýshylar teledıdarmen halyqqa aqparat, suraqtarǵa jaýap bersin: bir kún, tańnyń toǵyz saǵatynan keshki altyǵa deıin. Osylaı ár jyl ótken saıyn teledıdarda premer-mınıstr men osy iske jaýapty orynbasary halyqqa bul iske qatysty esep berip tursyn.
Besinshi. Jumysty bıylǵy jeltoqsan aıynyń birinen bastaý: komıtetti uıymdastyrý, jospardyń shemalaryn, kadrlardy belgileý, iske kirgizý, talanttardy topshylaý, oflaın da, on laın da, proesstiń júrýimen iskerler qosyla beredi, tek kedergilerge berispeı únemi alǵa jyljyp turý kerek. Termınologııalaý problemasyn kóterip jurgen lıngvısterdi bári biledi, endi tek talantty, qýatty, eńbekshil, nátıjelil, uıymdastyrýshy belsendiler kerek jáne kózderinen ot janyp turǵan qoǵamdyq uıymdastyrýshylar-belsendiler, jýrnalıster – shamymyz sónbes úshin. Ár quryltaıda osy istiń jaǵdaıy týraly aqparat berilip tursyn. Eshkimmen uryspaı, bılik pen halyqtyń kúshimen kerek isti alǵa jyljytýdyń múmkindigi bar – 99%-dy múmkindik. Al, qarsylyqty bir paıyz – ol ne? Enjarlyq, jalqaýlyq, kerek jerde kerek emes aramtamaqtardyń otyrǵanynan. Kishkentaı qumalaq bir bóshki maıyńdy buzyp tastaıdy...
Altynshy. Osy usynyspen elimizdiń ár azamatyna aıtatynym: Jańa Qazaqstandy tek ózimiz qura alamyz. Sonyń ishinde aıtyp otyrǵan qasıetti isti tek ózimiz kóteremiz. Qolymyzdan kelgenin isteıik.
Jetinshi. Prezıdentimizge tileıtinim: otyz jylda istelmegen isti bes jylda oryndaıyq! Kúshimiz jetedi – Ádildi Qazaqstanǵa qadam basý, ata tilimizge ult retinde ádildik kórsetý. Tarıhı taǵdyrymyz solaı boldy, teń jartysymyz ondaǵan jyldar týǵan tilimizde sóıleı, oılaı, oqı, jazaı almadyq, endi azat elimizde qazaq tilinde saırap ketý, ozyq elderdiń qataryna ózimizdiń eńbegimizdiń nátıjelerimen jetý – arýaqtardyń aldynda bizdiń urpaqtyq paryzymyz. Jigeri bardyń joly bar deıdi aǵylshyndar. Jigerli bolaıyq! Maqsattarymyzǵa jeteıik!
Segizinshi de pýnkt bar: ǵylym, tehnıka, tehnologııa salalaryn qazaqtildi qyldyq dep, basqatildi obektterdi jabýǵa bolmaıdy – olardyń ónimderi elimizge áli kerek-aý!.. Basqa tildi kadrlardyń tájrıbesi elimizdiń altyn qory, bárimiz birge istep, básekelesip, dostasyp ortaq isti bıik deńgeılerge kótereıik, aldaǵy býyndarǵa eńbektiń jemisterin jetkizeıik! Talantty mamandardy elimizge tartýdy bileıik, olarǵa bıik deńgeılerde ónim beretin jaǵdaılardy jasaı bilý kerek. Qazaqtildi mamandar aǵylshyn, orys tilderin jaqsy bilip, bár ozyq jańalyqtarmen qazaqy aqparat qorlaryn únemi toltyryp turý kerek.
Toǵyzynshy. Osy eki-úsh kún buryn boksshy Aıdos inimiz kýbalyq boksshydan utylyp, qazir komada jatyr. Inimiz kúshti, namysty, berispeıtin, eshteńege qaramaı alǵa umtylatyn qaısar jigit, biraq kýbalyq boksshynyń tehnıkalyq sheberligi bıikteý boldy. Álemdik básekelestikte bár jaǵynan deńgeıi bıikteýler jeńedi. Sony umytpaıyq, aǵaıyn! Alǵa júrýge tyrysaıyq.
Tóreǵalı Qazıev. Jazýshy, zertteýshi.
Qazaq halqynyń tarıhyna arnalǵan orys tilinde shyqqan jeti kitaptyń avtory. Qazir ata tilde «Qazaq nama» kitaby jazylýda. Osy kitaptyń «Qartqazaq» degen birinshi bólimi jaryqqa shyqty – jaqynda kitap dúkenderinde bolady. Avtor 2018 jyly Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń Qurmet Gramotasymen marapattalǵan, Bókenbaı batyrdyń medalimen, t.b.
Aqtóbe. 08.11.2022 jyl
Eskertý: «Ata» uǵymynyń kúsh-qýaty, myqtylyǵy kóbirek dep, qasıetti «Ana» uǵymynyń náziktigi bolǵasyn, ómirdegi kúrestiń alǵy shepterine «Ata» uǵymyn qoıa bileıik. Tilimizdiń sózderin abyz atalarymyz berdi. Qazaq tiliniń álemniń kóptegen tilderine Atalyǵy bar ekenin de umytpaıyq. Azat elde Ata tildi umytýǵa bolmas, tilimizde babalardyń tájirıbesi, ósıetteri, moraldyq-etıkalyq erejeleri. Jer betindegi ár adam týraly aq kóńildi ózimiz aıtamyz ǵoı: «Ol da adam balasy!» dep. Bul sózder adamzattyń bir uıadan shyqqanyn kórsetedi.
«Armysyz?» dep amandasady-aý qazakeń.
«Armyz! Barmyz!» dep jaýap beredi.
Danalyqtyń belgisi.
