HH ǵasyrdyń basyndaǵy saıası oqıǵalar, qos tóńkeris kezeńi, saıası júıeniń almasýy qazaq dalasyna zor synaqtaryn ala keldi
Saıası búlinshilik zamanynda ult taǵdyryna alańdaǵan qazaq zııalylarynyń eń basty arqa súıer tiregi – qazaqtyń aýqatty azamattary men bıleýshilerdi boldy. Alash tileginde sońyna deıin adaldyq tanytyp, demeýshilik jasaǵan da, qolyna qarý alyp kúresken de qazaqtyń tekti áýletteri, baqýatty azamattary boldy. Osy turǵyda solardyń biregeıi retinde Alash jolynan aınymaǵan Ike Ádilovtyń qyzmeti men qıly taǵdyry jaıynda sóz qozǵamaqpyz.
Ikeniń ómir súrgen kezeńi – qazaq dalasynda ákimshilik basqarý júıesiniń túbegeıli ózgeriske ushyraýymen tuspa-tus keledi. Iaǵnı 1868-1869 jyldardaǵy reformadan keıin qazaq dalasynda aǵa sultandyq basqarý júıesi joıylyp, bolystyq, starshyndyq basqarý tetikteri engizildi. Bul qazaq dalasyn otarlaý úderisiniń tolyqtaı aıaqtalýy kezeńi bolatyn. El basqarý tártibi usaqtalyp, mansap dárejesi bolys, starshyn deńgeıinde qalǵan qazaqtyń endigi jerde el ishinde sózi júretin, abyroıly el aǵalary men atqaminer azamattarǵa arqa súıedi. Shaǵyn zertteý maqalamyzǵa arqaý bolyp otyrǵan Ike osy qatardan tabylǵan bolmysy bólek el aǵasy edi.
Ádilov Ike 1881 jyly, keı derekterde 1882 jyly burynǵy Semeı oblysy Semeı ýeziniń Shaǵan bolysynda týǵan. Aýyl moldasynan oqyp, saýatyn ashqan. Sharýaǵa ıkemdi, qolynan is keletin Ike atadan qalǵan maldy uqsata bilip, keıin aýqatty adamdardyń qataryna qosylǵan. Shaǵan bolysynyń bolysy bolǵan nemere aǵasy Musataı Moldabaevtyń úsh jyldaı orynbasary retinde de qyzmet atqarǵan. Qazaq dalasyna úlken ózgeris ákelgen Aqpan jáne Qazan tóńkeristeri tusynda aǵaıyndy ekeý – Ike men Musataıdyń ustanymdary zaman aǵymyna qaraı ekige aıyrylady.
Alash jolynda
Ikeniń Alash qozǵalysyna qosylýyna onyń aınalasy da zor yqpal etti. Zamandasy Qarajan Úkibaev sol kezdegi Alash qaıratkerleriniń eń basty arqasúıer tiregi, Alash muraty jolynda dáýletin aıamaǵan «atymtaı jomart» tulǵa retinde málim. Sondaı-aq Alashorda úkimeti tóraǵasynyń orynbasary, Semeı zemstvo basqarmasynyń tóraǵasy bolǵan Halel Ǵabbasovpen týystyq baılanysy (Ike Halel Ǵabbasovtyń týǵan apaıyn alǵan) onyń Alash muratyna septesýine túrtki bolsa kerek. Úshinshiden, Azamat soǵysy jyldarynda Semeı qalasy alma-kezek qoldan-qolǵa ótip turǵanda Alash qaıratkerleriniń panalaıtyn jeri Shyńǵys ishindegi aýqatty el azamattary boldy.
Ikeniń ákesi Ádildiń zıraty
Muraǵat qorlaryndaǵy Ike Ádilovtyń №20 jeke paraǵynda: «Burynǵy basqarýshy jáne bı bolǵan. Kolchak úkimeti tusynda basqarýshy jáne Oblystyq Qazaq Atqarý komıetiniń múshesi bolǵan. Maqtaý qaǵazdarymen jáne altyn medalmen marapattalǵan. Azamat soǵysy jyldarynda Alashorda úkimetine materıaldyq jaǵynan belsendi túrde qoldaý kórsetken jáne Alashorda áskerin jasaqtaýǵa qatysyp, Qyzyl áskerge qarsy ataman Annenkovpen tyǵyz baılanysta bolǵan» [1] degen málimetter keltiriledi. Smahan tóre óziniń estelikterinde tobyqty ishindegi Álıhannyń dostary qatarynda Ikeniń de esimin ataıdy [2, 8-b.].
Sol zamandaǵy basylymdarda da, el arasyndaǵy aýyzsha derekterde de Ikeniń asa iri baı ekeni, «Alash Orda» úkimetine materıaldyq jaǵynan únemi kómek bergeni jáne «Alash Orda» áskerin uıymdastyrýǵa qatysqandyǵy týraly aıtylady.
Sáken Seıfýllınniń «Tar jol, taıǵaq keshý» atty ǵumyrnamalyq romanynda Alashorda týraly jáne alashordalyqtardyń jaqtasy Ike Ádiluly jaıynda bylaı dep sıpattama jasaıdy: «Semeı ýezinde, Tobyqty degen elde Musataı degen jáne Ike degen kisiler bar. Ekeýi de aýqatty adam bolsa kerek. Ekeýi aǵaıyn ishinde báseke, araz. Ekeýi qazaqtyń belgili partııagershiligimen birin-biri aıaspaı, eldi eki jaryp julqysady. Biriniń ústinen biri aryz jaýdyrady.
Bir-birine pále jabady. Qalaǵa shabysady. Ike jeńedi. Óıtkeni Semeıde «Alashorda» bastyqtarynyń biri — Ikeniń týysqany. Olaı bolǵan soń qazaqsha, «Alashorda» da Ikeniki bolady. Sonan soń Musataı týrashylyqty Sovdepten izdeıdi. Árıne, týrashylyqty Sovdepten tabady. Sovdepti, bolshevıkterdi qýattap shyǵady. Bul 1917 jyldyń aqyrynda. Al 1918 jyldyń basynda sodan Sovdep qulap, «Alashorda» kúsheıińkirep shyǵa kelgen soń, Musataı qýǵynǵa túsedi. Musataıdy «qazaqtan bolshevık bolǵan», «soıalshyl» bola qalǵan, aldaýysh buzyq dep «Alashorda» jazýshylary gazetterine jazady. Árıne, Musataı soıalızmdi qaıdan bilsin! Esitken de joq. Musataı Ikeden taıaq jegen soń, Ikeni «Alashordalar» súıegen soń, týrashylyqty Sovdepten tapqan soń, bolshevıkterdi, Sovdepti qýattamaı qaıtsin! «Musataı jaýyz, ustalsyn!» dep «Alashordanyń úkimeti» jarlyq shyǵarady. Jarlyqqa Bókeıhanuly qol qoıady. Musataıdy ustatyp, abaqtyǵa japtyrady» [3, 254-255]. Bul kitapta oqıǵa jelisi, Alashorda qyzmeti Sákenniń kózqarasymen jazylsa da, sol kezeń tarıhy úshin derektik quny joǵary eńbek ekendigin esten shyǵarmaǵanymyz abzal.
Muraǵat derekterindegi Ikeniń jeke isterine qaraǵanda, tóńkeris qarsańynda aǵasy Musataımen qatar bolys saılaýyna túsip, Ike jeńiske jetedi. Bul jaǵdaı aǵaıyn arasynyń búlinýine túrtki bolady. 1918 jyly Ikeniń jazǵan aryzyna baılanysty Musataı Moldabaev tutqynǵa alynyp, 40 kún qamaýda otyrady.
1919 jyldyń kókteminde Ikeniń jaqtastary onyń qatysýynsyz Musataı Moldabaevtyń aýylyna shabýyl jasap, saldarynan Musataıdyń inisi Isataı mert bolyp, Ǵabjan jáne Halabııa esimdi eki inisi jaralanady.
1920 jyldary gýbernııada Sovet úkimeti ornaǵannan keıin Musataı Ikege qarsy belsendi kúres júrgize bastaıdy. Kolchak bıligi kezinde qýǵyndalyp, qamaýda otyrǵanynyń arqasynda jergilikti bolshevıktik bılik aldynda senimge ıe bolyp, Nurǵalı Quljanovpen jaqyn baılanys ornatady [1, 237].
Ike men Musataı arasyndaǵy tartys olardyń aınalasyna da kesirin tıgizdi. Ásirese, Halel Ǵabbasov osy partııalyq tartystyń qurbany boldy. Jazýshy-ǵalym Tursyn Jurtbaı aǵamyz bul jaǵdaıdy óziniń «Uranym – Alash» dep atalatyn túrme áfsanasynda bylaısha baıandaıdy: «H. Ǵabbasovtyń tutqyndalýy joǵaryda aty atalǵan, óziniń týysy, toqaldan taraıtyn burynǵy bolys, «keıingi bolshevık Musataı Moldabaevtiń» uıymdastyrǵan aryzyna baılanysty edi. H. Ǵabbasov demalysqa kelgende týǵan jezdesi, Musataı Moldabaevtyń ákesi bir, sheshesi basqa «qas jaýy» Ike Ádilevtiń aýylyna túsedi. Tárkileýdiń qarsańyndaǵy jantalas tusynda M. Moldabaev óziniń «shyn bolshevık» ekenin tanytyp, sol arqyly ózinde tárkileýden qutylýdyń amalyn qarastyryp, qazaqy «báıbishe – toqal» dramasynyń keńestik nusqasyn «saıası saqnaǵa» shyǵardy. Sóıtip, óziniń týǵan quda balasy Halel Ǵabbasovty «Alashordanyń» Shyǵys bóliminiń úkimet múshesi, oǵan qarjylaı kómektesken, ásker jasaqtap bergen D. Ádilevke qarý jınatyp, keńes ókimetine qarsy astyrtyn qarýly kóterilis uıymdastyryp júr, sodan keıin shekara asyp ketýge úgittep júr» dep aryz jazyp, ony taǵy da sol aýyldyń týmasy, gýbernııalyq dárejedegi bolshevık ári qupııa agent M. Toqjigitovke arqyly GPÝ-diń ólkedegi ókiliniń qolyna tapsyrtty. Sóıtip, bir jaǵynan baýyry, ekinshi jaǵynan týǵan quda balasy H. Ǵabbasovty túrmege qamatty. Al M. Moldabaevtiń negizgi dushpany, týysy, «Alash orda» úkimetiniń demeýshisi Ike Ádilev bolatyn» [4, 197-198-b.].
1928 jyl: kámpeske
1928 jyly 27 tamyzda Qazaq AKSR Ortalyq Atqarý Komıteti men Keńes Halyq
Komıssarıatynyń «Iri baı sharýashylyqtardyń jáne jartylaı feodaldardyń mal-múlikterin tárkileý jáne jer aýdarý týraly» Qaýlysy qabyldandy. Qaýlyda: «Qazaq respýblıkasy óziniń quramy jaǵynan mádenı orta qalǵan ult jáne revolıýııaǵa deıingi ózgermegen kóshpeli – rýlyq qatynasta ómir súredi. Qazaqstandaǵy múlik ıeleri men burynǵy áleýmettik artyqshylyqtary bar toptar Keńes bıliginiń aýyl men qyshlaqtarda júrgizip otyrǵan negizgi is-sharalaryna kedergi keltirip, arandatýshylyq úgit nasıhat taratyp, ultaralyq jáne rýlyq alaýyzdyqty qozdyrýda. Bul en aldymen kedeılerdi ekonomıkalyq táýeldilikte ustap, respýblıkanyń ekonomıkalyq jáne mádenı damýyna bóget jasaıdy [5, s. 68] degen negizdemesi tárkileý naýqanynyń iske qosylýyna túrtki boldy. 1928 jylǵy 10 tamyzyndaǵy jaǵdaı boıynsha, Ádilov Ikeniń jeke isine keletin bolsaq bylaı dep jazylǵan: Ádilov Ike shyqqan tegi qazaq, Semeı okrýgine qarasty Shaǵan bolysynda turady, orta bilimdi, 2 áıeli bar, otbasy múshesi 7 adamnan turady. 596 iri toly, 900 usaq maly bar.
Ike Ádiluly
1927 jyly Ike Ádilov basqa baılarmen qosa Rýbovsk okrýgine jer aýdarylady, alaıda odan 1928 jyly qashyp Shaǵan taýlaryna kelip jasyrynady. Sodan bastap ózi nıettes baılardy qasyna jınap, 100 adamnan turatyn attyly jasaq qurap, Keńes áskerlerine qarsy bandalyq árekettermen aınalysady [6, 53-54-p.]. Sol jyldary Ike Qytaı men Qazaqstannyń shekarasynda ózine berilgen adal jigittermen uzaq ýaqyt qyzyl áskerlerge qarsylyq kórsetken eken. Ikeniń ómiriniń sońǵy túıinin Tursyn Jurtbaı aǵamyz bylaı jetkizedi: «Bir joly alystan kelgen syıly qonaq retinde Erjan tóre Ikeni qonaqqa shaqyrypty. Raıbaı: «Barma. Erjan sympys adam», – dep eskertedi. Oǵan Ike: «Tóre basymen satqyndyqqa bara qoımas. Búgin barmasam, keıin jurtpen syıysý qıynǵa soǵady», – depti. Qonaqtar jaıǵasyp otyra bergende úsh-tórt soldat kirip kelip, tapanshalaryn kezeı qalady. Ike de saptamasynyń qonyshyna qolyn sap jiberip, bul da naganyn sýyryp alady. Eki jaq bir sát únsiz arbasypty. Sodan Ike: «Áı, Erjan-aı! Sympystyǵyńdy estip em, sumpaılyǵyń da bar eken-aý. Myna eldiń obalyna qalarmyn», – dep naganyn jerge tastaı salypty. Sol ustalǵan mol ustalyp, qurdymǵa ketti» [4, 230-b.]. El arasynda saqtalǵan aýyzsha derekterde de Dala kókjalynyń aqyry osyǵan saıady. Tarıhı ádebıetterde Ikeniń dúnıeden ótken jyly 1937-1938 jyldary dep kórsetilgen.
Artynda qalǵan urpaqtarynyń atalarynyń isin qaıta qaratý negizinde 2007 jyldyń 31 qańtarynda Shyǵys Qazaqstan oblystyq prokýratýrasynyń sheshimimen saıası qýǵyn-súrgin qurbany jáne qylmystyq isteri joq dep tabylyp, aqtalǵan [7, 31-b.].
Ike urpaqtarynyń taǵdyry
Tárkileýge qatysty qujattarda Ádilov Ikeniń otbasy músheleriniń tómendegideı tizimi berilgen: «áıelderi: Maqysh – 47 jas, Bátıqa – 32 jas, uldary: Muqan – 9 jas, Náýbat – 5 jas, Shapaǵat – 1 jas, qyzy Haırııa – 11 jas».
Qabyldanǵan qaýlyǵa sáıkes, Semeı okrýginiń baılary Syrdarııa okrýgine jer aýdaryldy. Ike áýleti de 1928 jyly jer aýdarý erejesinde kórsetilgendeı, ońtústik óńirge jiberiledi.
Ike urpaqtarynyń keıingi taǵdyry jaıynda Syrym Bókeıhanov óziniń «Ótken kúnde belgi bar» memýarlar jınaǵynda bylaı deıdi: «Bizdiń anamyz tobyqty rýynan. Ol kisiniń ákesi Ádilov Ikebergen (jurttyń bári ol kisini Ike dep atap ketken) Semeı okrýgi Shaǵan bolysynyń ekinshi aýylynyń qazaǵy eken. Eki áıeli bolypty. Báıbishesi Maǵrıpadan Bapash apaı, al toqaly Bátıhadan bizdiń mamamyz týǵan...
1928 jyly Bátıqa ájemizdi «qulaqqa tartyp», Semeıden jer aýdarady. Sóıtip ol kisi tórt balasymen balasymen ońtústik ólkeden biraq shyǵady. Aǵaıyndy úsh uldyń biri Náýbat jolda qaıtys bolady. Ájemizdiń janynda Muhametqalı (Muqan), Shapaǵat (Shápet aǵa) jáne bizdiń mamamyz Haırııa qalady. Olar bir ornynda kóp turaqtaı almaıdy – Toqmaq, Bishkek, Saıram, Shymkent qashqyndarǵa ýaqytsha ǵana turaq bolypty.
Raıymjan Bókeıhanov jary Haırııamen
Aqyry aıaǵynda áýpirim táńirmen meniń mamam men Muqan aǵa da Shymkentte jumysqa iligedi, al Bátıqa ájemiz Saıramdaǵy ashanada aspaz bolypty. Balalardyń kenjesi bolǵandyqtan Shápet únemi sol kisiniń mańaıynda júredi. Ájemiz basynda áredik balalaryna kelip-ketip júredi de, birazdan soń Shymkentke birjola qonys aýdarady. Ákem sol kezde Qaplanbektegi maqta-ırrıgaııalyq tehnıkýmda sabaq berip júredi, mamammen sol jerde tanysypty
1933 jyly Bátıqa ájemiz balalarymen birge óziniń keleshek kúıeýbalasynyń mańyna, Almatyǵa kóship keledi...
Ákem men anam nekelerin kópke deıin tirkemepti – ekeýi de qýǵyn-súrginde júrgen otbasynyń urpaǵy bolǵandyqtan, kez-kelgen tosyn jaǵdaıdy kún saıyn kútip, saqtanady eken. Sodan meniń aǵam Ibrash dúnıege kelgende ǵana ata-anamyz nekelerin tirketipti [8, 139-140-b.]. Bul qýǵyn-súrginde júrgen eki áýlet – Bókeıhan áýleti men Ikeniń otbasy edi. Alash jolynda tize qosyp, biri Alash ıdeıasyn kóterip, jurtty sońynan ertse, ekinshisi Alash muraty úshin malyn da, janyn da aıamaǵan Álıhan men Ikeniń úzeńgiles dostyǵy 1930 jyldardyń qıly zamanynda qudalyq, týystyq baılanysqa ulasty. Naqtyraq aıtar bolsaq, Álıhannyń týǵan inisi Ázihannyń uly Raıymjan Ikeniń qyzy Haırııamen otbasyn qurdy. Bul tar zamanda tabysqan tulǵalar taǵdyry edi.
Búginde Ike áýletiniń urpaqtary jáne kózi tiri uly Shápet (Shapaǵat) Almatyda turady. Al Muhametqalı (Muqan) 1946 jyly, qyzy Haırııa 1957 jyly dúnıeden ótti. Alash ardaqtysy Ikeniń ómir tarıhy men taǵdyr joly osyndaı.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
- Násenov B. «Abyraly qandy jyldary (1905 – 1945)». Ekinshi bólim. Qujattar jınaǵy. Almaty – Novosıbırsk. 2006 j. 644 b.
2. Álıhan Bókeıhan. Shyǵarmalarynyń 7 tomdyq tolyq jınaǵy. Polnoe sobranıe sochınenıı v 7 tomah. – Astana: Saryarqa, 2011. IV tom. – 560 b.
3. Seıfýllın S. Ternıstyı pýt / per. S. Taljanova. – A.: Jazýshy, 1975. – 432s.
4. Tursyn Jurtbaı. Uranym Alash. Túrme áfsanasy. 1-tom.- Almaty «El-shejire», 2008.- 472 b.
5. Neızvestnye stranıy ıstorıı Semıpalatınskogo Prıırtyshıa (20 – 30 g.g HH v) Sbornık dokýmentov. Semıpalatınsk. 2002 g.
6. Shyǵys Qazaqstan oblystyq qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵy. 74 qor, tizim 1a, 17 is, 53-54 p.
7. Týǵan jerge tý tikkender. /Qurast. B.N. Temirov. – Semeı, 2017. – 560 b.
8. S.R. Bókeıhanov. Ótken kúnde belgi bar: memýarlar jınaǵy. – Almaty, 2016. – 336 b.
Erkin RAHMETÝLLIN,
Semeı qalasynyń Shákárim atyndaǵy memlekettik ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy
