حح عاسىردىڭ باسىنداعى ساياسي وقيعالار، قوس توڭكەرىس كەزەڭى، ساياسي جۇيەنىڭ الماسۋى قازاق دالاسىنا زور سىناقتارىن الا كەلدى
ساياسي بۇلىنشىلىك زامانىندا ۇلت تاعدىرىنا الاڭداعان قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭ باستى ارقا سۇيەر تىرەگى – قازاقتىڭ اۋقاتتى ازاماتتارى مەن بيلەۋشىلەردى بولدى. الاش تىلەگىندە سوڭىنا دەيىن ادالدىق تانىتىپ، دەمەۋشىلىك جاساعان دا، قولىنا قارۋ الىپ كۇرەسكەن دە قازاقتىڭ تەكتى اۋلەتتەرى، باقۋاتتى ازاماتتارى بولدى. وسى تۇرعىدا سولاردىڭ بىرەگەيى رەتىندە الاش جولىنان اينىماعان يكە ءادىلوۆتىڭ قىزمەتى مەن قيلى تاعدىرى جايىندا ءسوز قوزعاماقپىز.
يكەنىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى – قازاق دالاسىندا اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ياعني 1868-1869 جىلدارداعى رەفورمادان كەيىن قازاق دالاسىندا اعا سۇلتاندىق باسقارۋ جۇيەسى جويىلىپ، بولىستىق، ستارشىندىق باسقارۋ تەتىكتەرى ەنگىزىلدى. بۇل قازاق دالاسىن وتارلاۋ ۇدەرىسىنىڭ تولىقتاي اياقتالۋى كەزەڭى بولاتىن. ەل باسقارۋ ءتارتىبى ۇساقتالىپ، مانساپ دارەجەسى بولىس، ستارشىن دەڭگەيىندە قالعان قازاقتىڭ ەندىگى جەردە ەل ىشىندە ءسوزى جۇرەتىن، ابىرويلى ەل اعالارى مەن اتقامىنەر ازاماتتارعا ارقا سۇيەدى. شاعىن زەرتتەۋ ماقالامىزعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان يكە وسى قاتاردان تابىلعان بولمىسى بولەك ەل اعاسى ەدى.
ءادىلوۆ يكە 1881 جىلى، كەي دەرەكتەردە 1882 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى سەمەي ۋەزىنىڭ شاعان بولىسىندا تۋعان. اۋىل مولداسىنان وقىپ، ساۋاتىن اشقان. شارۋاعا يكەمدى، قولىنان ءىس كەلەتىن يكە اتادان قالعان مالدى ۇقساتا ءبىلىپ، كەيىن اۋقاتتى ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلعان. شاعان بولىسىنىڭ بولىسى بولعان نەمەرە اعاسى مۇساتاي مولداباەۆتىڭ ءۇش جىلداي ورىنباسارى رەتىندە دە قىزمەت اتقارعان. قازاق دالاسىنا ۇلكەن وزگەرىس اكەلگەن اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرى تۇسىندا اعايىندى ەكەۋ – يكە مەن مۇساتايدىڭ ۇستانىمدارى زامان اعىمىنا قاراي ەكىگە ايىرىلادى.
الاش جولىندا
يكەنىڭ الاش قوزعالىسىنا قوسىلۋىنا ونىڭ اينالاسى دا زور ىقپال ەتتى. زامانداسى قاراجان ۇكىباەۆ سول كەزدەگى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭ باستى ارقاسۇيەر تىرەگى، الاش مۇراتى جولىندا داۋلەتىن اياماعان «اتىمتاي جومارت» تۇلعا رەتىندە ءمالىم. سونداي-اق الاشوردا ۇكىمەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، سەمەي زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى بولعان حالەل عابباسوۆپەن تۋىستىق بايلانىسى (يكە حالەل عابباسوۆتىڭ تۋعان اپايىن العان) ونىڭ الاش مۇراتىنا سەپتەسۋىنە تۇرتكى بولسا كەرەك. ۇشىنشىدەن، ازامات سوعىسى جىلدارىندا سەمەي قالاسى الما-كەزەك قولدان-قولعا ءوتىپ تۇرعاندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پانالايتىن جەرى شىڭعىس ىشىندەگى اۋقاتتى ەل ازاماتتارى بولدى.
يكەنىڭ اكەسى ءادىلدىڭ زيراتى
مۇراعات قورلارىنداعى يكە ءادىلوۆتىڭ №20 جەكە پاراعىندا: «بۇرىنعى باسقارۋشى جانە بي بولعان. كولچاك ۇكىمەتى تۇسىندا باسقارۋشى جانە وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميەتىنىڭ مۇشەسى بولعان. ماقتاۋ قاعازدارىمەن جانە التىن مەدالمەن ماراپاتتالعان. ازامات سوعىسى جىلدارىندا الاشوردا ۇكىمەتىنە ماتەريالدىق جاعىنان بەلسەندى تۇردە قولداۋ كورسەتكەن جانە الاشوردا اسكەرىن جاساقتاۋعا قاتىسىپ، قىزىل اسكەرگە قارسى اتامان اننەنكوۆپەن تىعىز بايلانىستا بولعان» [1] دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى. سماحان تورە ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە توبىقتى ىشىندەگى ءاليحاننىڭ دوستارى قاتارىندا يكەنىڭ دە ەسىمىن اتايدى [2, 8-ب.].
سول زامانداعى باسىلىمداردا دا، ەل اراسىنداعى اۋىزشا دەرەكتەردە دە يكەنىڭ اسا ءىرى باي ەكەنى، «الاش وردا» ۇكىمەتىنە ماتەريالدىق جاعىنان ۇنەمى كومەك بەرگەنى جانە «الاش وردا» اسكەرىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقاندىعى تۋرالى ايتىلادى.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» اتتى عۇمىرنامالىق رومانىندا الاشوردا تۋرالى جانە الاشوردالىقتاردىڭ جاقتاسى يكە ءادىلۇلى جايىندا بىلاي دەپ سيپاتتاما جاسايدى: «سەمەي ۋەزىندە، توبىقتى دەگەن ەلدە مۇساتاي دەگەن جانە يكە دەگەن كىسىلەر بار. ەكەۋى دە اۋقاتتى ادام بولسا كەرەك. ەكەۋى اعايىن ىشىندە باسەكە، اراز. ەكەۋى قازاقتىڭ بەلگىلى پارتياگەرشىلىگىمەن ءبىرىن-ءبىرى اياسپاي، ەلدى ەكى جارىپ جۇلقىسادى. ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جاۋدىرادى.
ءبىر-بىرىنە پالە جابادى. قالاعا شابىسادى. يكە جەڭەدى. ويتكەنى سەمەيدە «الاشوردا» باستىقتارىنىڭ ءبىرى — يكەنىڭ تۋىسقانى. ولاي بولعان سوڭ قازاقشا، «الاشوردا» دا يكەنىكى بولادى. سونان سوڭ مۇساتاي تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن ىزدەيدى. ارينە، تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن تابادى. سوۆدەپتى، بولشەۆيكتەردى قۋاتتاپ شىعادى. بۇل 1917 جىلدىڭ اقىرىندا. ال 1918 جىلدىڭ باسىندا سودان سوۆدەپ قۇلاپ، «الاشوردا» كۇشەيىڭكىرەپ شىعا كەلگەن سوڭ، مۇساتاي قۋعىنعا تۇسەدى. مۇساتايدى «قازاقتان بولشەۆيك بولعان»، «سوتسيالشىل» بولا قالعان، الداۋىش بۇزىق دەپ «الاشوردا» جازۋشىلارى گازەتتەرىنە جازادى. ارينە، مۇساتاي ءسوتسياليزمدى قايدان ءبىلسىن! ەسىتكەن دە جوق. مۇساتاي يكەدەن تاياق جەگەن سوڭ، يكەنى «الاشوردالار» سۇيەگەن سوڭ، تۋراشىلىقتى سوۆدەپتەن تاپقان سوڭ، بولشەۆيكتەردى، سوۆدەپتى قۋاتتاماي قايتسىن! «مۇساتاي جاۋىز، ۇستالسىن!» دەپ «الاشوردانىڭ ۇكىمەتى» جارلىق شىعارادى. جارلىققا بوكەيحانۇلى قول قويادى. مۇساتايدى ۇستاتىپ، اباقتىعا جاپتىرادى» [3, 254-255]. بۇل كىتاپتا وقيعا جەلىسى، الاشوردا قىزمەتى ساكەننىڭ كوزقاراسىمەن جازىلسا دا، سول كەزەڭ تاريحى ءۇشىن دەرەكتىك قۇنى جوعارى ەڭبەك ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.
مۇراعات دەرەكتەرىندەگى يكەنىڭ جەكە ىستەرىنە قاراعاندا، توڭكەرىس قارساڭىندا اعاسى مۇساتايمەن قاتار بولىس سايلاۋىنا ءتۇسىپ، يكە جەڭىسكە جەتەدى. بۇل جاعداي اعايىن اراسىنىڭ بۇلىنۋىنە تۇرتكى بولادى. 1918 جىلى يكەنىڭ جازعان ارىزىنا بايلانىستى مۇساتاي مولداباەۆ تۇتقىنعا الىنىپ، 40 كۇن قاماۋدا وتىرادى.
1919 جىلدىڭ كوكتەمىندە يكەنىڭ جاقتاستارى ونىڭ قاتىسۋىنسىز مۇساتاي مولداباەۆتىڭ اۋىلىنا شابۋىل جاساپ، سالدارىنان مۇساتايدىڭ ءىنىسى يساتاي مەرت بولىپ، عابجان جانە حالابيا ەسىمدى ەكى ءىنىسى جارالانادى.
1920 جىلدارى گۋبەرنيادا سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن مۇساتاي يكەگە قارسى بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزە باستايدى. كولچاك بيلىگى كەزىندە قۋعىندالىپ، قاماۋدا وتىرعانىنىڭ ارقاسىندا جەرگىلىكتى بولشەۆيكتىك بيلىك الدىندا سەنىمگە يە بولىپ، نۇرعالي قۇلجانوۆپەن جاقىن بايلانىس ورناتادى [1, 237].
يكە مەن مۇساتاي اراسىنداعى تارتىس ولاردىڭ اينالاسىنا دا كەسىرىن تيگىزدى. اسىرەسە، حالەل عابباسوۆ وسى پارتيالىق تارتىستىڭ قۇربانى بولدى. جازۋشى-عالىم تۇرسىن جۇرتباي اعامىز بۇل جاعدايدى ءوزىنىڭ «ۇرانىم – الاش» دەپ اتالاتىن تۇرمە ءافساناسىندا بىلايشا باياندايدى: «ح. عابباسوۆتىڭ تۇتقىندالۋى جوعارىدا اتى اتالعان، ءوزىنىڭ تۋىسى، توقالدان تارايتىن بۇرىنعى بولىس، «كەيىنگى بولشەۆيك مۇساتاي مولداباەۆتىڭ» ۇيىمداستىرعان ارىزىنا بايلانىستى ەدى. ح. عابباسوۆ دەمالىسقا كەلگەندە تۋعان جەزدەسى، مۇساتاي مولداباەۆتىڭ اكەسى ءبىر، شەشەسى باسقا «قاس جاۋى» يكە ادىلەۆتىڭ اۋىلىنا تۇسەدى. تاركىلەۋدىڭ قارساڭىنداعى جانتالاس تۇسىندا م. مولداباەۆ ءوزىنىڭ «شىن بولشەۆيك» ەكەنىن تانىتىپ، سول ارقىلى وزىندە تاركىلەۋدەن قۇتىلۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ، قازاقى «بايبىشە – توقال» دراماسىنىڭ كەڭەستىك نۇسقاسىن «ساياسي ساقناعا» شىعاردى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ تۋعان قۇدا بالاسى حالەل عابباسوۆتى «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ ۇكىمەت مۇشەسى، وعان قارجىلاي كومەكتەسكەن، اسكەر جاساقتاپ بەرگەن د. ادىلەۆكە قارۋ جيناتىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ ءجۇر، سودان كەيىن شەكارا اسىپ كەتۋگە ۇگىتتەپ ءجۇر» دەپ ارىز جازىپ، ونى تاعى دا سول اۋىلدىڭ تۋماسى، گۋبەرنيالىق دارەجەدەگى بولشەۆيك ءارى قۇپيا اگەنت م. توقجىگىتوۆكە ارقىلى گپۋ-ءدىڭ ولكەدەگى وكىلىنىڭ قولىنا تاپسىرتتى. ءسويتىپ، ءبىر جاعىنان باۋىرى، ەكىنشى جاعىنان تۋعان قۇدا بالاسى ح. عابباسوۆتى تۇرمەگە قاماتتى. ال م. مولداباەۆتىڭ نەگىزگى دۇشپانى، تۋىسى، «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ دەمەۋشىسى يكە ادىلەۆ بولاتىن» [4, 197-198-ب.].
1928 جىل: كامپەسكە
1928 جىلى 27 تامىزدا قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن كەڭەس حالىق
كوميسسارياتىنىڭ «ءىرى باي شارۋاشىلىقتاردىڭ جانە جارتىلاي فەودالداردىڭ مال-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ جانە جەر اۋدارۋ تۋرالى» قاۋلىسى قابىلداندى. قاۋلىدا: «قازاق رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ قۇرامى جاعىنان مادەني ورتا قالعان ۇلت جانە رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى وزگەرمەگەن كوشپەلى – رۋلىق قاتىناستا ءومىر سۇرەدى. قازاقستانداعى مۇلىك يەلەرى مەن بۇرىنعى الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارى بار توپتار كەڭەس بيلىگىنىڭ اۋىل مەن قىشلاقتاردا جۇرگىزىپ وتىرعان نەگىزگى ءىس-شارالارىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، ارانداتۋشىلىق ۇگىت ناسيحات تاراتىپ، ۇلتارالىق جانە رۋلىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋدا. بۇل ەن الدىمەن كەدەيلەردى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاپ، رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنا بوگەت جاسايدى [5, س. 68] دەگەن نەگىزدەمەسى تاركىلەۋ ناۋقانىنىڭ ىسكە قوسىلۋىنا تۇرتكى بولدى. 1928 جىلعى 10 تامىزىنداعى جاعداي بويىنشا، ءادىلوۆ يكەنىڭ جەكە ىسىنە كەلەتىن بولساق بىلاي دەپ جازىلعان: ءادىلوۆ يكە شىققان تەگى قازاق، سەمەي وكرۋگىنە قاراستى شاعان بولىسىندا تۇرادى، ورتا ءبىلىمدى، 2 ايەلى بار، وتباسى مۇشەسى 7 ادامنان تۇرادى. 596 ءىرى تولى، 900 ۇساق مالى بار.
يكە ءادىلۇلى
1927 جىلى يكە ءادىلوۆ باسقا بايلارمەن قوسا رۋبتسوۆسك وكرۋگىنە جەر اۋدارىلادى، الايدا ودان 1928 جىلى قاشىپ شاعان تاۋلارىنا كەلىپ جاسىرىنادى. سودان باستاپ ءوزى نيەتتەس بايلاردى قاسىنا جيناپ، 100 ادامنان تۇراتىن اتتىلى جاساق قۇراپ، كەڭەس اسكەرلەرىنە قارسى باندالىق ارەكەتتەرمەن اينالىسادى [6, 53-54-پ.]. سول جىلدارى يكە قىتاي مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىندا وزىنە بەرىلگەن ادال جىگىتتەرمەن ۇزاق ۋاقىت قىزىل اسكەرلەرگە قارسىلىق كورسەتكەن ەكەن. يكەنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ءتۇيىنىن تۇرسىن جۇرتباي اعامىز بىلاي جەتكىزەدى: «ءبىر جولى الىستان كەلگەن سىيلى قوناق رەتىندە ەرجان تورە يكەنى قوناققا شاقىرىپتى. رايباي: «بارما. ەرجان سىمپىس ادام»، – دەپ ەسكەرتەدى. وعان يكە: «تورە باسىمەن ساتقىندىققا بارا قويماس. بۇگىن بارماسام، كەيىن جۇرتپەن سىيىسۋ قيىنعا سوعادى»، – دەپتى. قوناقتار جايعاسىپ وتىرا بەرگەندە ءۇش-ءتورت سولدات كىرىپ كەلىپ، تاپانشالارىن كەزەي قالادى. يكە دە ساپتاماسىنىڭ قونىشىنا قولىن ساپ جىبەرىپ، بۇل دا ناگانىن سۋىرىپ الادى. ەكى جاق ءبىر ءسات ءۇنسىز ارباسىپتى. سودان يكە: «ءاي، ەرجان-اي! سىمپىستىعىڭدى ەستىپ ەم، سۇمپايلىعىڭ دا بار ەكەن-اۋ. مىنا ەلدىڭ وبالىنا قالارمىن»، – دەپ ناگانىن جەرگە تاستاي سالىپتى. سول ۇستالعان مول ۇستالىپ، قۇردىمعا كەتتى» [4, 230-ب.]. ەل اراسىندا ساقتالعان اۋىزشا دەرەكتەردە دە دالا كوكجالىنىڭ اقىرى وسىعان سايادى. تاريحي ادەبيەتتەردە يكەنىڭ دۇنيەدەن وتكەن جىلى 1937-1938 جىلدارى دەپ كورسەتىلگەن.
ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنىڭ اتالارىنىڭ ءىسىن قايتا قاراتۋ نەگىزىندە 2007 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا شىعىس قازاقستان وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ شەشىمىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى جانە قىلمىستىق ىستەرى جوق دەپ تابىلىپ، اقتالعان [7, 31-ب.].
يكە ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرى
تاركىلەۋگە قاتىستى قۇجاتتاردا ءادىلوۆ يكەنىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تومەندەگىدەي ءتىزىمى بەرىلگەن: «ايەلدەرى: ماقىش – 47 جاس، باتيقا – 32 جاس، ۇلدارى: مۇقان – 9 جاس، ءناۋبات – 5 جاس، شاپاعات – 1 جاس، قىزى حايريا – 11 جاس».
قابىلدانعان قاۋلىعا سايكەس، سەمەي وكرۋگىنىڭ بايلارى سىرداريا وكرۋگىنە جەر اۋدارىلدى. يكە اۋلەتى دە 1928 جىلى جەر اۋدارۋ ەرەجەسىندە كورسەتىلگەندەي، وڭتۇستىك وڭىرگە جىبەرىلەدى.
يكە ۇرپاقتارىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى جايىندا سىرىم بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ «وتكەن كۇندە بەلگى بار» مەمۋارلار جيناعىندا بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ انامىز توبىقتى رۋىنان. ول كىسىنىڭ اكەسى ءادىلوۆ يكەبەرگەن (جۇرتتىڭ ءبارى ول كىسىنى يكە دەپ اتاپ كەتكەن) سەمەي وكرۋگى شاعان بولىسىنىڭ ەكىنشى اۋىلىنىڭ قازاعى ەكەن. ەكى ايەلى بولىپتى. بايبىشەسى ماعريپادان باپاش اپاي، ال توقالى ءباتيحادان ءبىزدىڭ مامامىز تۋعان...
1928 جىلى باتيقا اجەمىزدى «قۇلاققا تارتىپ»، سەمەيدەن جەر اۋدارادى. ءسويتىپ ول كىسى ءتورت بالاسىمەن بالاسىمەن وڭتۇستىك ولكەدەن بىراق شىعادى. اعايىندى ءۇش ۇلدىڭ ءبىرى ءناۋبات جولدا قايتىس بولادى. اجەمىزدىڭ جانىندا مۇحامەتقالي (مۇقان), شاپاعات (شاپەت اعا) جانە ءبىزدىڭ مامامىز حايريا قالادى. ولار ءبىر ورنىندا كوپ تۇراقتاي المايدى – توقماق، بىشكەك، سايرام، شىمكەنت قاشقىندارعا ۋاقىتشا عانا تۇراق بولىپتى.
رايىمجان بوكەيحانوۆ جارى حايريامەن
اقىرى اياعىندا ءاۋپىرىم تاڭىرمەن مەنىڭ مامام مەن مۇقان اعا دا شىمكەنتتە جۇمىسقا ىلىگەدى، ال باتيقا اجەمىز سايرامداعى اسحانادا اسپاز بولىپتى. بالالاردىڭ كەنجەسى بولعاندىقتان شاپەت ۇنەمى سول كىسىنىڭ ماڭايىندا جۇرەدى. اجەمىز باسىندا ارەدىك بالالارىنا كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى دە، ءبىرازدان سوڭ شىمكەنتكە ءبىرجولا قونىس اۋدارادى. اكەم سول كەزدە قاپلانبەكتەگى ماقتا-يرريگاتسيالىق تەحنيكۋمدا ساباق بەرىپ جۇرەدى، ماماممەن سول جەردە تانىسىپتى
1933 جىلى باتيقا اجەمىز بالالارىمەن بىرگە ءوزىنىڭ كەلەشەك كۇيەۋبالاسىنىڭ ماڭىنا، الماتىعا كوشىپ كەلەدى...
اكەم مەن انام نەكەلەرىن كوپكە دەيىن تىركەمەپتى – ەكەۋى دە قۋعىن-سۇرگىندە جۇرگەن وتباسىنىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان، كەز-كەلگەن توسىن جاعدايدى كۇن سايىن كۇتىپ، ساقتانادى ەكەن. سودان مەنىڭ اعام يبراش دۇنيەگە كەلگەندە عانا اتا-انامىز نەكەلەرىن تىركەتىپتى [8, 139-140-ب.]. بۇل قۋعىن-سۇرگىندە جۇرگەن ەكى اۋلەت – بوكەيحان اۋلەتى مەن يكەنىڭ وتباسى ەدى. الاش جولىندا تىزە قوسىپ، ءبىرى الاش يدەياسىن كوتەرىپ، جۇرتتى سوڭىنان ەرتسە، ەكىنشىسى الاش مۇراتى ءۇشىن مالىن دا، جانىن دا اياماعان ءاليحان مەن يكەنىڭ ۇزەڭگىلەس دوستىعى 1930 جىلداردىڭ قيلى زامانىندا قۇدالىق، تۋىستىق بايلانىسقا ۇلاستى. ناقتىراق ايتار بولساق، ءاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى ءازىحاننىڭ ۇلى رايىمجان يكەنىڭ قىزى حايريامەن وتباسىن قۇردى. بۇل تار زاماندا تابىسقان تۇلعالار تاعدىرى ەدى.
بۇگىندە يكە اۋلەتىنىڭ ۇرپاقتارى جانە كوزى ءتىرى ۇلى شاپەت (شاپاعات) الماتىدا تۇرادى. ال مۇحامەتقالي (مۇقان) 1946 جىلى، قىزى حايريا 1957 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. الاش ارداقتىسى يكەنىڭ ءومىر تاريحى مەن تاعدىر جولى وسىنداي.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- ناسەنوۆ ب. «ابىرالى قاندى جىلدارى (1905 – 1945)». ەكىنشى ءبولىم. قۇجاتتار جيناعى. الماتى – نوۆوسيبيرسك. 2006 ج. 644 ب.
2. ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ 7 تومدىق تولىق جيناعى. پولنوە سوبرانيە سوچينەني ۆ 7 توماح. – استانا: سارىارقا، 2011. ءىV توم. – 560 ب.
3. سەيفۋللين س. تەرنيستىي پۋت / پەر. س. تالجانوۆا. – ا.: جازۋشى، 1975. – 432س.
4. تۇرسىن جۇرتباي. ۇرانىم الاش. تۇرمە ءافساناسى. 1-توم.- الماتى «ەل-شەجىرە»، 2008.- 472 ب.
5. نەيزۆەستنىە سترانيتسى يستوري سەميپالاتينسكوگو پريرتىشيا (20 – 30 گ.گ حح ۆ) سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. سەميپالاتينسك. 2002 گ.
6. شىعىس قازاقستان وبلىستىق قازىرگى زامان تاريحىن قۇجاتتاندىرۋ ورتالىعى. 74 قور، ءتىزىم 1ا، 17 ءىس، 53-54 پ.
7. تۋعان جەرگە تۋ تىككەندەر. /قۇراست. ب.ن. تەمىروۆ. – سەمەي، 2017. – 560 ب.
8. س.ر. بوكەيحانوۆ. وتكەن كۇندە بەلگى بار: مەمۋارلار جيناعى. – الماتى، 2016. – 336 ب.
ەركىن راحمەتۋللين،
سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى
