Ólkemizdiń tarıhy pen mádenıet qundylyqtarynyń tabylýyna, saqtalýyna, zerttelýine mol úles qosqan ólketanýshy, aımaǵymyzda mýzeı jumysynyń negizin salýshy azamat Sútemgen Taqabaıulynyń eńbegi zor.
Arheolog, etnograf, aımaǵymyzda mýzeı isiniń negizin qalaýshy jáne qazirgi Jezqazǵan tarıhı-arheologııalyq mýzeıiniń tunǵysh dırektory – Sútemgen Búkirovtiń ómirlik baǵyt-baǵdaryn akademık Qanysh Sátbaev jáne Qazaqstan arheologııa ǵylymynyń negizin qalaýshysy akademık Álkeı Marǵulan anyqtap berdi deýge bolady. 1969 jyly aımaǵymyzda alǵashqy mýzeılerdiń biri Qanysh Sátpaev atyndaǵy Lenın ordendi Jezqazǵan ken-metallýrgııa kombınatynyń tarıhı-óndiristik mýzeıin uıymdastyrý jónindegi usynys kenshi, metallýrgter, ınjener-tehnıkter qaýymy arasynda qoldaýǵa ıe boldy. Osy mýzeıge dırektorlyqqa tańdaý Sútemgen Taqabaıulyna tústi.
Sútemgen aǵaı alǵashqy kúnnen bastap qyzý jumysqa kiristi. Máskeý, Lenıngrad, Rostov-na Doný, Almaty, Qaraǵandy, Shymkent t.b. qalalarynyń aıtýly mýzeılerinde bolyp, olardyń tájirıbesimen tanysty, jaraıtyndaryn iske paıdalandy. Dırektorǵa jumystyń barlyq salasyna aralasýǵa týra keldi. Ǵylymı tujyrymdama jasaý, qor jınaý, ekspozıııany jasaqtaý sııaqty jumystar istep, mýzeı qyzmetiniń negizgi baǵyttary – ǵylymı zertteý, jınaqtaý, tirkeý-saqtaý, ekspozıııalyq jáne nasıhattaý jumystaryn júrgizip, mýzeıtaný isiniń negizin saldy. Mamandyǵy tarıhshy bolmasa da, kendi ólkeniń tarıhı shejiresin jasap, tarıhı tulǵalardyń jarqyn kelbetin mýzeı ekspozıııalarynda kórsetý aımaǵymyzda murajaıtaný jumysynyń jandanýyna barynsha at salysty. 1970 jyly 22 sáýirde Lenınniń 100-jyldyq mereıtoıy kúni kórermenderge esigin aıqara ashty. 1981 jyly 12 sáýirde Iýrıı Gagarınniń ǵaryshqa ushqanyna 20-jyldyǵy aıasynda qalamyzda ashyldy. Bul mýzeı tarıhı-óndiristik mýzeıdiń fılıaly retinde Sútemgen aǵaıdyń jáne avıaııa marshaly Aleksandr Efımov pen KSRO ushqysh-ǵaryshkeri, qalanyń Qurmetti azamaty Alekseı Leonovtyń ıdeıasymen, KSRO ushqysh-ǵaryshkeri, qalanyń Qurmetti azamaty, KSRO Ǵaryshkerler federaııasynyń tóraǵasy Nıkolaı Rýkavıshnıkovtyń qoldaýymen IL-18 ushaǵynyń bortynda uıymdastyryldy. Jezqazǵan qalalyq partııa jáne atqarý komıtetiniń sheshiminen soń Máskeý qalasynda mýzeıdiń jospary bekitildi. Qoryna 1500-nan astam jádiger jınaqtalyp, jylyna 12-14 myń adam tamashalaıtyn, respýblıkada tuńǵysh ret ashylǵan ǵaryshkerler mýzeıi qalamyzdyń mádenı ómirinde erekshe oryn aldy. 1982 jyly Sútemgen Taqabaıuly ǵaryshkerler otany– Kalýgaǵa K.ıolkovskııdiń 125 –jyldyq mereıtoıyna jáne ǵylymı-konferenııaǵa shaqyryldy. ıolkovskıı atyndaǵy KSRO ǵarysh mýzeıi jáne Máskeý qalasyndaǵy ǵarysh taqyrybyndaǵy mýzeılerde bolyp, óziniń mýzeıtaný isindegi tájirıbesin tolyqtyrdy. Sóıtip, Sútemgen aǵaı mýzeıtaný jumysynyń negizgi baǵyttarynyń biri ǵylymı-zertteý jumysyn jolǵa qoıdy.
1978 jyly mýzeılerdiń Halyqaralyq Keńesiniń /IKOM/ XII Bas Assambleıasy 18 mamyrdy Halyqaralyq mýzeıler kúni dep belgilegen edi. Mine sol ýaqyttan beri osy mereke jylda atap ótilýde. Bir qyzyǵy, Jezqazǵan tarıhı-arheologııalyq murajaıynyń tarıhy da osy kezeńnen, ıaǵnı, 1978 jyly 10 mamyrda JTMK murajaıy negizinde qurylǵan oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıynan bastaý alady. Bul oqıǵa jańadan ashylǵan Jezqazǵan oblysy ómirinde eleýli oqıǵa boldy. Sútemgen aǵaı óz basshylyǵymen tarıhı-óndiristik murajaıynda jınaqtalǵan myńnan astam qundy jádigerdi oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıynyń qoryna ótkizýi óńirimizde jańa tarıhı-mádenı oshaqtyń qalypty jumys isteýine yqpal etti.
Mýzeı qorynyń tabıǵat bólimine Qyzyl kitapqa engen janýarlardyń Óskemendegi zookombınatta jasalǵan tulyptar alynsa, nýmızmatıkalyq jáne etnografııalyq jádigerlerdiń alǵashqy zattary da qor bólimin tolyqtyrdy. Qazaq KSR Zoologııa ınstıtýtynyń dırektory Baldyrǵan Seralyqyzy Qojamqulova jáne Akademık- arheolog Álkeı Marǵulanmen tyǵyz baılanys ornatý mýzeı jumysynyń jınaqtaý baǵytynyń damýyna áser etti.Mýzeı qory Sútemgen Búkirovtyń dırektorlyq qyzmeti kezinen, 1979 jyldan bastap keshendi túrde júrgizilgen ǵylymı zertteý jumystary men kólemdi ekspedıııalar barysynda arheologııalyq, paleontologııalyq jáne geologııalyq kollekııalarmen, halqymyzdyń turmys-tirshiligin, qolónerin aıǵaqtaıtyn qundy jádigerlermen, sonymen qatar kendi ólkemizdiń órkendeýine eleýli úles qosqan eńbek, soǵys ardagerleriniń, kenshiler men aýylsharýashylyq qyzmetkerleriniń, bilim, densaýlyq jáne mádenıet ókilderiniń jeke qujattary men zattarymen tolyqty.
1974 jyly 30 qyrkúıekte Álkeı Marǵulannyń Sútemgen Taqabaıulyna jazǵan hatynda ólketanýshydan kishkene músin tastyń negatıvin salyp jiberýin ótine kele, hat sońynda «Ulytaýdyń Edige shyńynyń basynda turǵan edige obasyn qazyp kórsek jaqsy bolar edi. Onda Samarqandtaǵy Temirdiń jazýy sııaqty kóp jazýlar jatý kerek. Ázirshe kúsh –qýat bar kezinde istelse durys bolar edi». Mine bul hatta ǵulama ǵalym Ulytaýdyń ár tasy tunyp turǵan tarıh ekenin meńzeıdi, ári bul jerlerdiń áli de bolsa zertteýdi qajet etetindigin basa aıtyp, bolashaqqa baǵyt-baǵdar beredi. Sútemgen aǵaı men Álkeı Marǵulannyń óńirimizdiń ejelgi tarıhyn zertteýde salyp ketken sara jolyn mýzeıdiń qyzmetkerleri jandandyryp, jumys aıasyn men óresin keńeıte bastady.
1981 jyldan bastap arheologııalyq zertteýlerdi murajaı qyzmetkerleri Qazaq SSR Ǵylym Akademııasynyń Ortalyq Qazaqstan arheologııalyq ekspedıııa quramynda Aqadyr aýdanynda qola zamanynyń Atasý, Myrjyq qonystarynda júrgizdi. Jyldar óte mýzeı óz aldyna jeke zertteýlerdi Jezqazǵan-Ulytaý óńiriniń ortaǵasyrlyq eskertkishteri- Joshy Ordasy, Shotqara, Aıaqqamyr, Basqamyr, qola zamanynyń Úıtas-Aıdos, Qaraaǵash qonystarynda júrgizdi. 1997 jyly Jezqazǵan oblysynyń taraýyna baılanysty murajaıdyń tarıhı-arheologııalyq bolyp ózgerýi, ólkemizdiń syrǵa toly eskertkishterin jan-jaqty zertteý jumystarynyń jandanýyna sebep boldy. Memlekettik «Mádenı mura» Baǵdarlamasy aıasynda B.z.d. II myńjyldyqta meken etken kenshilerdiń Taldysaı qonysy men Terekti-Áýlıedegi tastaǵy tańbalardy, qola zamanynyń Aıbas-Darasy, sonymen qatar Qyzylorda oblysyndaǵy saq qorǵany Shirik-Rabatty zertteýge QR Ǵylym Akademııasynyń Á.Marǵulan atyndaǵy Arheologııa Instıtýtynyń uıymdastyrǵan Ortalyq Qazaqstan arheologııalyq ekspedıııasy quramynda murajaı arheologtary da óz úlesterin qosty.
Sútemgen Taqabaıuly ómiriniń sońǵy kezindegi shoqtyǵy bıik eńbeginiń biri Uly Otan soǵysynan oralmaı, maıdan dalasynda qaza bolǵandar men habarsyz ketkenderdiń esimin máńgi este qaldyrý maqsatynda jaryq kórgen oblystyq «Bozdaqtar» kitaby.
Kóp jylǵy tabysty eńbegi úshin «Qurmet Belgisi» ordenimen, «Eren eńbegi úshin», «Eńbek ardageri» medaldarymen, respýblıqalyq jáne Jezqazǵan oblystyq memlekettik basqarý oryndary jáne qoǵamdyq uıymdardyn kóptegen gramotalarymen marapattalǵan. 1993 jyly mamyrda ǵylymdy, bilimdi jáne mádenıetti damytý jónindegi Jezqazǵan oblystyq «Paryz» qorynyń Á. Bókeıhanov atyndaǵy syılyq ıegeri, al 1990 jyly Jezqazǵan qalasynyń Qurmetti azamaty ataǵyna ıe boldy. 1996 jyly dúnıeden ótken. 1997 jyly Rybachıı poselkesindegi Prýdnaıa kóshesine S.Búkirovtiń esimi berildi.
Sútemgen Taqabaıulynyń alǵashqy basshylyǵymen dúnıege kelgen oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıi qazir tarıhı-arheologııalyq bolyp atalyp, qazirgi ýaqytta qalyptasqan dástúrli jumystarmen qatar, jańa úlgidegi qyzmetterdi de engizýde. Alashahan, Joshyhan, Dombaýyl, Terekti-áýlıe eskertkishterine ekskýrsııalar turaqty júrgiziledi. «Ekskýrsovod mektebi» jáne qazaqtyń salt-dástúrlerin nasıhattaıtyn «Altyn arna» jobasy dúnıege keldi.
Sholpan TÓLEGENQYZY TÓLEGENOVA
Jezqazǵan tarıhı-arheologııalyq mýzeıiniń ardageri
