ولكەمىزدىڭ تاريحى پەن مادەنيەت قۇندىلىقتارىنىڭ تابىلۋىنا، ساقتالۋىنا، زەرتتەلۋىنە مول ۇلەس قوسقان ولكەتانۋشى، ايماعىمىزدا مۋزەي جۇمىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ازامات سۇتەمگەن تاقابايۇلىنىڭ ەڭبەگى زور.
ارحەولوگ، ەتنوگراف، ايماعىمىزدا مۋزەي ءىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە قازىرگى جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەيىنىڭ تۇنعىش ديرەكتورى – سۇتەمگەن بۇكىروۆتىڭ ومىرلىك باعىت-باعدارىن اكادەميك قانىش ساتباەۆ جانە قازاقستان ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىسى اكادەميك الكەي مارعۇلان انىقتاپ بەردى دەۋگە بولادى. 1969 جىلى ايماعىمىزدا العاشقى مۋزەيلەردىڭ ءبىرى قانىش ساتپاەۆ اتىنداعى لەنين وردەندى جەزقازعان كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ تاريحي-وندىرىستىك مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى ۇسىنىس كەنشى، مەتاللۋرگتەر، ينجەنەر-تەحنيكتەر قاۋىمى اراسىندا قولداۋعا يە بولدى. وسى مۋزەيگە ديرەكتورلىققا تاڭداۋ سۇتەمگەن تاقابايۇلىنا ءتۇستى.
سۇتەمگەن اعاي العاشقى كۇننەن باستاپ قىزۋ جۇمىسقا كىرىستى. ماسكەۋ، لەنينگراد، روستوۆ-نا دونۋ، الماتى، قاراعاندى، شىمكەنت ت.ب. قالالارىنىڭ ايتۋلى مۋزەيلەرىندە بولىپ، ولاردىڭ تاجىريبەسىمەن تانىستى، جارايتىندارىن ىسكە پايدالاندى. ديرەكتورعا جۇمىستىڭ بارلىق سالاسىنا ارالاسۋعا تۋرا كەلدى. عىلىمي تۇجىرىمداما جاساۋ، قور جيناۋ، ەكسپوزيتسيانى جاساقتاۋ سياقتى جۇمىستار ىستەپ، مۋزەي قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى – عىلىمي زەرتتەۋ، جيناقتاۋ، تىركەۋ-ساقتاۋ، ەكسپوزيتسيالىق جانە ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، مۋزەيتانۋ ءىسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ماماندىعى تاريحشى بولماسا دا، كەندى ولكەنىڭ تاريحي شەجىرەسىن جاساپ، تاريحي تۇلعالاردىڭ جارقىن كەلبەتىن مۋزەي ەكسپوزيتسيالارىندا كورسەتۋ ايماعىمىزدا مۇراجايتانۋ جۇمىسىنىڭ جاندانۋىنا بارىنشا ات سالىستى. 1970 جىلى 22 ساۋىردە لەنيننىڭ 100-جىلدىق مەرەيتويى كۇنى كورەرمەندەرگە ەسىگىن ايقارا اشتى. 1981 جىلى 12 ساۋىردە يۋري گاگاريننىڭ عارىشقا ۇشقانىنا 20-جىلدىعى اياسىندا قالامىزدا اشىلدى. بۇل مۋزەي تاريحي-وندىرىستىك مۋزەيدىڭ فيليالى رەتىندە سۇتەمگەن اعايدىڭ جانە اۆياتسيا مارشالى الەكساندر ەفيموۆ پەن كسرو ۇشقىش-عارىشكەرى، قالانىڭ قۇرمەتتى ازاماتى الەكسەي لەونوۆتىڭ يدەياسىمەن، كسرو ۇشقىش-عارىشكەرى، قالانىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، كسرو عارىشكەرلەر فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسى نيكولاي رۋكاۆيشنيكوۆتىڭ قولداۋىمەن يل-18 ۇشاعىنىڭ بورتىندا ۇيىمداستىرىلدى. جەزقازعان قالالىق پارتيا جانە اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شەشىمىنەن سوڭ ماسكەۋ قالاسىندا مۋزەيدىڭ جوسپارى بەكىتىلدى. قورىنا 1500-نان استام جادىگەر جيناقتالىپ، جىلىنا 12-14 مىڭ ادام تاماشالايتىن، رەسپۋبليكادا تۇڭعىش رەت اشىلعان عارىشكەرلەر مۋزەيى قالامىزدىڭ مادەني ومىرىندە ەرەكشە ورىن الدى. 1982 جىلى سۇتەمگەن تاقابايۇلى عارىشكەرلەر وتانى– كالۋگاعا ك.تسيولكوۆسكيدىڭ 125 –جىلدىق مەرەيتويىنا جانە عىلىمي-كونفەرەنتسياعا شاقىرىلدى. تسيولكوۆسكي اتىنداعى كسرو عارىش مۋزەيى جانە ماسكەۋ قالاسىنداعى عارىش تاقىرىبىنداعى مۋزەيلەردە بولىپ، ءوزىنىڭ مۋزەيتانۋ ىسىندەگى تاجىريبەسىن تولىقتىردى. ءسويتىپ، سۇتەمگەن اعاي مۋزەيتانۋ جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جولعا قويدى.
1978 جىلى مۋزەيلەردىڭ حالىقارالىق كەڭەسىنىڭ /يكوم/ XII باس اسسامبلەياسى 18 مامىردى حالىقارالىق مۋزەيلەر كۇنى دەپ بەلگىلەگەن ەدى. مىنە سول ۋاقىتتان بەرى وسى مەرەكە جىلدا اتاپ وتىلۋدە. ءبىر قىزىعى، جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۇراجايىنىڭ تاريحى دا وسى كەزەڭنەن، ياعني، 1978 جىلى 10 مامىردا جتمك مۇراجايى نەگىزىندە قۇرىلعان وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنان باستاۋ الادى. بۇل وقيعا جاڭادان اشىلعان جەزقازعان وبلىسى ومىرىندە ەلەۋلى وقيعا بولدى. سۇتەمگەن اعاي ءوز باسشىلىعىمەن تاريحي-وندىرىستىك مۇراجايىندا جيناقتالعان مىڭنان استام قۇندى جادىگەردى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ قورىنا وتكىزۋى وڭىرىمىزدە جاڭا تاريحي-مادەني وشاقتىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىنە ىقپال ەتتى.
مۋزەي قورىنىڭ تابيعات بولىمىنە قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلاردىڭ وسكەمەندەگى زووكومبيناتتا جاسالعان تۇلىپتار الىنسا، نۋميزماتيكالىق جانە ەتنوگرافيالىق جادىگەرلەردىڭ العاشقى زاتتارى دا قور ءبولىمىن تولىقتىردى. قازاق كسر زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بالدىرعان سەرالىقىزى قوجامقۇلوۆا جانە اكادەميك- ارحەولوگ الكەي مارعۇلانمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ مۋزەي جۇمىسىنىڭ جيناقتاۋ باعىتىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتتى.مۋزەي قورى سۇتەمگەن بۇكىروۆتىڭ ديرەكتورلىق قىزمەتى كەزىنەن، 1979 جىلدان باستاپ كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى مەن كولەمدى ەكسپەديتسيالار بارىسىندا ارحەولوگيالىق، پالەونتولوگيالىق جانە گەولوگيالىق كوللەكتسيالارمەن، حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، قولونەرىن ايعاقتايتىن قۇندى جادىگەرلەرمەن، سونىمەن قاتار كەندى ولكەمىزدىڭ وركەندەۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ەڭبەك، سوعىس ارداگەرلەرىنىڭ، كەنشىلەر مەن اۋىلشارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ءبىلىم، دەنساۋلىق جانە مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ جەكە قۇجاتتارى مەن زاتتارىمەن تولىقتى.
1974 جىلى 30 قىركۇيەكتە الكەي مارعۇلاننىڭ سۇتەمگەن تاقابايۇلىنا جازعان حاتىندا ولكەتانۋشىدان كىشكەنە ءمۇسىن تاستىڭ نەگاتيۆىن سالىپ جىبەرۋىن وتىنە كەلە، حات سوڭىندا «ۇلىتاۋدىڭ ەدىگە شىڭىنىڭ باسىندا تۇرعان ەدىگە وباسىن قازىپ كورسەك جاقسى بولار ەدى. وندا سامارقاندتاعى تەمىردىڭ جازۋى سياقتى كوپ جازۋلار جاتۋ كەرەك. ازىرشە كۇش –قۋات بار كەزىندە ىستەلسە دۇرىس بولار ەدى». مىنە بۇل حاتتا عۇلاما عالىم ۇلىتاۋدىڭ ءار تاسى تۇنىپ تۇرعان تاريح ەكەنىن مەڭزەيدى، ءارى بۇل جەرلەردىڭ ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن باسا ايتىپ، بولاشاققا باعىت-باعدار بەرەدى. سۇتەمگەن اعاي مەن الكەي مارعۇلاننىڭ ءوڭىرىمىزدىڭ ەجەلگى تاريحىن زەرتتەۋدە سالىپ كەتكەن سارا جولىن مۋزەيدىڭ قىزمەتكەرلەرى جانداندىرىپ، جۇمىس اياسىن مەن ورەسىن كەڭەيتە باستادى.
1981 جىلدان باستاپ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردى مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا قۇرامىندا اقادىر اۋدانىندا قولا زامانىنىڭ اتاسۋ، مىرجىق قونىستارىندا جۇرگىزدى. جىلدار وتە مۋزەي ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋلەردى جەزقازعان-ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ ورتاعاسىرلىق ەسكەرتكىشتەرى- جوشى ورداسى، شوتقارا، اياققامىر، باسقامىر، قولا زامانىنىڭ ءۇيتاس-ايدوس، قارااعاش قونىستارىندا جۇرگىزدى. 1997 جىلى جەزقازعان وبلىسىنىڭ تاراۋىنا بايلانىستى مۇراجايدىڭ تاريحي-ارحەولوگيالىق بولىپ وزگەرۋى، ولكەمىزدىڭ سىرعا تولى ەسكەرتكىشتەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جاندانۋىنا سەبەپ بولدى. مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا ب.ز.د. II مىڭجىلدىقتا مەكەن ەتكەن كەنشىلەردىڭ تالدىساي قونىسى مەن تەرەكتى-اۋليەدەگى تاستاعى تاڭبالاردى، قولا زامانىنىڭ ايباس-داراسى، سونىمەن قاتار قىزىلوردا وبلىسىنداعى ساق قورعانى شىرىك-راباتتى زەرتتەۋگە قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرعان ورتالىق قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا مۇراجاي ارحەولوگتارى دا ءوز ۇلەستەرىن قوستى.
سۇتەمگەن تاقابايۇلى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندەگى شوقتىعى بيىك ەڭبەگىنىڭ ءبىرى ۇلى وتان سوعىسىنان ورالماي، مايدان دالاسىندا قازا بولعاندار مەن حابارسىز كەتكەندەردىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا جارىق كورگەن وبلىستىق «بوزداقتار» كىتابى.
كوپ جىلعى تابىستى ەڭبەگى ءۇشىن «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن»، «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالدارىمەن، رەسپۋبليقالىق جانە جەزقازعان وبلىستىق مەملەكەتتىك باسقارۋ ورىندارى جانە قوعامدىق ۇيىمداردىن كوپتەگەن گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. 1993 جىلى مامىردا عىلىمدى، ءبىلىمدى جانە مادەنيەتتى دامىتۋ جونىندەگى جەزقازعان وبلىستىق «پارىز» قورىنىڭ ءا. بوكەيحانوۆ اتىنداعى سىيلىق يەگەرى، ال 1990 جىلى جەزقازعان قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعىنا يە بولدى. 1996 جىلى دۇنيەدەن وتكەن. 1997 جىلى رىباچي پوسەلكەسىندەگى پرۋدنايا كوشەسىنە س.بۇكىروۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى.
سۇتەمگەن تاقابايۇلىنىڭ العاشقى باسشىلىعىمەن دۇنيەگە كەلگەن وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى قازىر تاريحي-ارحەولوگيالىق بولىپ اتالىپ، قازىرگى ۋاقىتتا قالىپتاسقان ءداستۇرلى جۇمىستارمەن قاتار، جاڭا ۇلگىدەگى قىزمەتتەردى دە ەنگىزۋدە. الاشاحان، جوشىحان، دومباۋىل، تەرەكتى-اۋليە ەسكەرتكىشتەرىنە ەكسكۋرسيالار تۇراقتى جۇرگىزىلەدى. «ەكسكۋرسوۆود مەكتەبى» جانە قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن ناسيحاتتايتىن «التىن ارنا» جوباسى دۇنيەگە كەلدى.
شولپان تولەگەنقىزى تولەگەنوۆا
جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەيىنىڭ ارداگەرى
