Qazaq tiliniń bolashaǵy, latyn álipbıine kóshýdiń jaqsy jaqtary men kemshiligi, halyq arasyndaǵy qazaq tiline degen qurmet hám talap etý faktisi boıynsha “Adyrna” tilshisi lıngvıst, “Halyqaralyq Qazaq tili” qoǵamynyń múshesi Serik Erǵalı myrzamen suhbat júrgizdi.
-Memlekettik tildi damytý taqyryby qazir qoǵamda eń ózekti oryn alady. Al osy qazaq tilin damytý boıynsha qandaı naqty ári jemisin kórseter qadamdar jasalýda?
-Qazaq tilin úırenýdiń merzimi - adamnyń qabiletine, nıetine jáne úırenetin ádisterine baılanysty. Úsh aıdan, bir jyldaǵy aralyqta tildi syndyryp, úırenýge bolady.
Eń bastysy - tildik ortanyń yqpaly bolýy kerek.
Aınalasynda qazaq tildi ortamen qarym-qatynas jasasa, qazaq tildi kontentti aýdıo, vıdeo materııaldardy meńgerse, tyńdasa, kórse adam tez qabyldaıdy. Iaǵnı, tildi úırený - qulaqqa baınalysty.
-Ókinishke qaraı, qazir memlekettik tildi jetik bilmeıtin jandar úkimet basynda da bar. Qazaq tilin jalpy tolyq túrde qansha aı, jylda meńgerýge bolady? Naqty zertteýler júrgizildi me?
-Tildi - qulaq úıretedi.
Tyńdaý arqyly adamnyń sóıleý apparaty sóıleýge beıimdele bastaıdy. Eń bastysy sol qasıet. Meniń óz metodıkamnyń mánisi osynda jatyr.
Iaǵnı, adam qazaq tildi ortamen qarym-qatynas jasaǵan saıyn, kóp tyńdap, kóp qaraǵan saıyn jetik meńgere beredi.
-Latyn qarpine kóshý biz úshin qanshalyqty tıimdi?
-Qazirgi kezde latyn qarpine kóshý - paıda bergennen góri, zııany kóbirek bolady. Sebebi, halyqtyń qazirgi jaǵdaıy orys tildi jáne qazaq tildi bolyp ekige aıyrylyp tur.
Bundaı jaǵdaıda basqa grafıkaǵa negizdelgen jazý reformasyn qosyp jibersek, onda urpaqtardyń arasynda sabaqtastyq joıylady.
Bizden buryn kóshken ózbek, ázirbaıjan ulttarynyń tájirıbesi men aıtýlaryna qaraǵanda aǵa urpaq pen jas urpaq arasy bólinip qalǵan. Bul bizge tıimsiz. Budan tildik orta odan ári tarylyp ketedi.
Sodan keıin tilden arylý qaýpi týady. Sondyqtan men ózim latyn qarpine kóshýge qarsymyn.
-Elimizde bolǵan sońǵy qaraly oqıǵalar qabyrǵamyzdy qaıystyrdy. Halyq kótergen máseleniń ishinde til de bar edi. Qazaqstan halqynyń "qazaq tilinde sóıleńder, bilý kerek" dep másele kótermeýi úshin tildi damytý kerek. Bizdiń tildi damytý faktorynyń naqty úsh qaǵıdasyn atap óte alasyz ba? Jeńil jol qandaı?
-Tildi damytýdyń naqty 3 faktory retinde myna máselelerdi atap ótkim keledi.
Áýeli, memlekettik qyzmettiń memlekettik tilge tolyqtaı kóshýi, ıaǵnı memlekettik uyzmetkerderden memlekettik tildi bilýin talap etý kerek.
Ol úshin «Kaztest» degen júıe arqyly olardyń til bilý deńgeıin saralap, synap bilýimiz kerek.
Ár deńgeıdiń memlekettik qyzmettegi óziniń memlekettik tildi bilý baǵasy, kórsetkishi, talaby bolý kerek.
Ekinshi, qazaq tiliniń qoldaný aıasyn keńeıtý sharalary eń basty faktor bola alady.
Úshinshi, qazaq tilindegi kontentke memleketten qarjy aıamaý kerek. Kitaptan bastap, kıno men mýltfılmder, gadjet pen túrli qoldanbalardyń barlyǵy tildi ońaı paıdalanýdy jáne qoldanýdy jolǵa qoıady. Mine, osylar qolǵa alynýy kerek.
-"Qazaq tilinde sóıleı almaǵan depýtat qazaqtyń máselesin sheshe almaıdy" degen pikirmen kelisesiz be?
-Qazaq tilinde sóıleı almaıdy degen depýtat - qazaqtyń máselesin sheshe almaıdy degen suraqty qoıýǵa bolmaıdy.
Mundaı kózqaraspen kelise almaımyn. Biraq memlekettik qaıratker, memlekettik shendi, memlekettik laýazym ıesi memlekettik tildi bilýge mindettelýi kerek.
Orys tildi adam da qazaq tiliniń máselesin sheshe alady.
Biraq másele onda emes. Alaıda memlekettik qaıratkerler, memlekettik qyzmetkerler, memlekettik shendiler qazaq tilin bilýi mindetti. Mine, másele osynda.
-Ýkraına-Reseı arasyndaǵy soǵystyń kesirinen salynǵan sankııalar bizge de zııanyn tıgizbeı qoımady. Iaǵnı, Gollıvýd fılmderin kórseter kompanııalarǵa tyıym saldy. Bul qıyndyqty kerisinshe qazaq tilin damytýǵa zor múmkindik qyp qabyldaýǵa bola ma?
-Suraqty óte jaqsy qoıyp otyrsyz. Bul sankııalar qazaq tilin damytýǵa yqpal etetin alǵysharttardyń biri. Iaǵnı, gollıvýd fılmderin qazir bostan bosqa ýaqyt ótkizbeı, sony qazaqshalaýǵa jumylý kerek.
Qarjy bólinip, aýdarmashylardy iske qosyp, olardy yntalandyrý kerek. Sóıtip jappaı qazaq tildi kontentti fılmdi, mýltfılmdi bolsyn, ertegi bolsyn bári aýdarylý kerek.
Ondaı jaǵdaıda biz eshkimnen ıek artyp, táýeldi bolmaımyz. Kerisinshe, ónerimiz ben mádenıetimiz táýelsiz bolady.
-Qazaqstan Respýblıkasynyń úkimetine jaqsy bir usynys tastapsyz. Til komıtetin Aqparat mınıstligine, qalǵan barlyq ortalyqtardy bir korporaııaǵa jıǵan durys dedińiz. Tolyǵyraq túsindirip ketesiz be? Bul usynys qanshalyqty paıdaly bolmaq?
-Qazirgi kezde til máselesin sheshýge arnalǵan uıymdar men qurylymdar bary jetkilikti. Biraq onyń barlyǵy shashyrap jatyr. Olardy ortaq úılestiretin organ kerek. Ony jeke adam úılestirmeý kerek.
Ony belgili bir tetik, mehanızm, organ ıgerý kerek. Ol úshin "Til bilim ınstıtýty bar", "KazTest" júıesi bar, "Til-qazyna ortalyǵy bar" odan basqa til komıteti bar. Mine, mundaǵy til komıteti - eldegi til saıasatyn júrgizýshi, memlekettik ýákildik oryn bolyp sanalady. Alaıda til komıteti sońǵy ýaqytta sátsizdikke ushyrap júr.
Ár túrli mınıstrliktiń qaraýyna kirip ketti. Qazir "Bilim jáne ǵylym mınıstrligine qaraıdy" al buǵan deıin "Mádenıet jáne sport mınıstrligine qarady". Meniń oıymsha, til - aqparattyń tetigi.
Al bizde "Aqparat jáne qoǵamdy damytý" mınıstrligi bar. Ol mınıstrliktiń quramynda "Rýhanı jańǵyrý" ortalyǵy bar.
Ol mınıstrlikke osyǵan sáıkes qarjy bólinedi. Til degen aqparat qaıda, rýhanı jańǵyrý qaıda, rýhanııat qaıda?
Mine, osy jerde til barlyǵy birge, birjaqty bolý kerek.
Sondyqtan til komıteti osy aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligine qaraýy kerek. Sol durys sheshim bolady. Odan basqa atalǵan ǵylymı-praktıkalyq ortalyqtar, túrli júıeler, aýdarma isi júıesi boıynsha úılestiretin organ bolý kerek dep oılaımyn.
Mine, osylardyń barlyǵy birigip, bir korporaııadan meńgerilip, basqarylyp, úılestirilý kerek.
Sonda ǵana tıyn-tebenmen kún kórip otyrǵan "Til-bilim ınstıtýty" qazaq tiliniń ǵylymı zerttelýin jaqsartady. Sapaly da jaqsy sózdikter shyǵara bastaıdy. Odan basqa, tilge qatysty baǵdarlamalar, ıfrlaý júıesi osy salaǵa kerekti qurylymmen atqarylýy kerek.
Osynyń barlyǵy memleketik deńgeıdegi úlken uıymǵa aınalsa, barlyǵy biryńǵaı úılesip jumys jasaıdy.
Al qazir árkimniń maqsaty bólek-bólek ózinshe basqarý júıesi bolǵasyn tutas máselelerdi sheshýge olardyń qaýqary joq bop bólinip jatyr.
Osyny tyńǵylyqty júzege asyrǵymyz kelse, soǵan sáıkes mehanızm bolý kerek. Al bul qazir joq bolyp otyr. Jylyna bir jınalys jasaý bul iske jaramaıdy.
Eldegi bul máseleni memlekettik organ memlekettik úılestirý memleketke arnalý kerek. Bolmasa, úkimettiń bir adamyna, bir laýazymyna júkteý durys emes. Másele olaı sheshilmeıdi.
Suhbattasqanyńyzǵa raqmet!
Injý ÓMIRZAQ,
“Adyrna” ulttyq portaly
