قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ جاقسى جاقتارى مەن كەمشىلىگى، حالىق اراسىنداعى قازاق تىلىنە دەگەن قۇرمەت ءھام تالاپ ەتۋ فاكتىسى بويىنشا “ادىرنا” ءتىلشىسى لينگۆيست، “حالىقارالىق قازاق ءتىلى” قوعامىنىڭ مۇشەسى سەرىك ەرعالي مىرزامەن سۇحبات جۇرگىزدى.
-مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ تاقىرىبى قازىر قوعامدا ەڭ وزەكتى ورىن الادى. ال وسى قازاق ءتىلىن دامىتۋ بويىنشا قانداي ناقتى ءارى جەمىسىن كورسەتەر قادامدار جاسالۋدا؟
-قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ مەرزىمى - ادامنىڭ قابىلەتىنە، نيەتىنە جانە ۇيرەنەتىن ادىستەرىنە بايلانىستى. ءۇش ايدان، ءبىر جىلداعى ارالىقتا ءتىلدى سىندىرىپ، ۇيرەنۋگە بولادى.
ەڭ باستىسى - تىلدىك ورتانىڭ ىقپالى بولۋى كەرەك.
اينالاسىندا قازاق ءتىلدى ورتامەن قارىم-قاتىناس جاساسا، قازاق تىلدى كونتەنتتى اۋديو، ۆيدەو ماتەريالداردى مەڭگەرسە، تىڭداسا، كورسە ادام تەز قابىلدايدى. ياعني، ءتىلدى ۇيرەنۋ - قۇلاققا باينالىستى.
-وكىنىشكە قاراي، قازىر مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك بىلمەيتىن جاندار ۇكىمەت باسىندا دا بار. قازاق ءتىلىن جالپى تولىق تۇردە قانشا اي، جىلدا مەڭگەرۋگە بولادى؟ ناقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى مە؟
-ءتىلدى - قۇلاق ۇيرەتەدى.
تىڭداۋ ارقىلى ادامنىڭ سويلەۋ اپپاراتى سويلەۋگە بەيىمدەلە باستايدى. ەڭ باستىسى سول قاسيەت. مەنىڭ ءوز مەتوديكامنىڭ ءمانىسى وسىندا جاتىر.
ياعني، ادام قازاق ءتىلدى ورتامەن قارىم-قاتىناس جاساعان سايىن، كوپ تىڭداپ، كوپ قاراعان سايىن جەتىك مەڭگەرە بەرەدى.
-لاتىن قارپىنە كوشۋ ءبىز ءۇشىن قانشالىقتى ءتيىمدى؟
-قازىرگى كەزدە لاتىن قارپىنە كوشۋ - پايدا بەرگەننەن گورى، زيانى كوبىرەك بولادى. سەبەبى، حالىقتىڭ قازىرگى جاعدايى ورىس ءتىلدى جانە قازاق ءتىلدى بولىپ ەكىگە ايىرىلىپ تۇر.
بۇنداي جاعدايدا باسقا گرافيكاعا نەگىزدەلگەن جازۋ رەفورماسىن قوسىپ جىبەرسەك، وندا ۇرپاقتاردىڭ اراسىندا ساباقتاستىق جويىلادى.
بىزدەن بۇرىن كوشكەن وزبەك، ءازىربايجان ۇلتتارىنىڭ تاجىريبەسى مەن ايتۋلارىنا قاراعاندا اعا ۇرپاق پەن جاس ۇرپاق اراسى ءبولىنىپ قالعان. بۇل بىزگە ءتيىمسىز. بۇدان تىلدىك ورتا ودان ءارى تارىلىپ كەتەدى.
سودان كەيىن تىلدەن ارىلۋ قاۋپى تۋادى. سوندىقتان مەن ءوزىم لاتىن قارپىنە كوشۋگە قارسىمىن.
-ەلىمىزدە بولعان سوڭعى قارالى وقيعالار قابىرعامىزدى قايىستىردى. حالىق كوتەرگەن ماسەلەنىڭ ىشىندە ءتىل دە بار ەدى. قازاقستان حالقىنىڭ "قازاق تىلىندە سويلەڭدەر، ءبىلۋ كەرەك" دەپ ماسەلە كوتەرمەۋى ءۇشىن ءتىلدى دامىتۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ءتىلدى دامىتۋ فاكتورىنىڭ ناقتى ءۇش قاعيداسىن اتاپ وتە الاسىز با؟ جەڭىل جول قانداي؟
-ءتىلدى دامىتۋدىڭ ناقتى 3 فاكتورى رەتىندە مىنا ماسەلەلەردى اتاپ وتكىم كەلەدى.
اۋەلى، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە تولىقتاي كوشۋى، ياعني مەملەكەتتىك ۇىزمەتكەردەردەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋىن تالاپ ەتۋ كەرەك.
ول ءۇشىن «كaztest» دەگەن جۇيە ارقىلى ولاردىڭ ءتىل ءبىلۋ دەڭگەيىن سارالاپ، سىناپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
ءار دەڭگەيدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ باعاسى، كورسەتكىشى، تالابى بولۋ كەرەك.
ەكىنشى، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ شارالارى ەڭ باستى فاكتور بولا الادى.
ءۇشىنشى، قازاق تىلىندەگى كونتەنتكە مەملەكەتتەن قارجى اياماۋ كەرەك. كىتاپتان باستاپ، كينو مەن مۋلتفيلمدەر، گادجەت پەن ءتۇرلى قولدانبالاردىڭ بارلىعى ءتىلدى وڭاي پايدالانۋدى جانە قولدانۋدى جولعا قويادى. مىنە، وسىلار قولعا الىنۋى كەرەك.
-"قازاق تىلىندە سويلەي الماعان دەپۋتات قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشە المايدى" دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
-قازاق تىلىندە سويلەي المايدى دەگەن دەپۋتات - قازاقتىڭ ماسەلەسىن شەشە المايدى دەگەن سۇراقتى قويۋعا بولمايدى.
مۇنداي كوزقاراسپەن كەلىسە المايمىن. بىراق مەملەكەتتىك قايراتكەر، مەملەكەتتىك شەندى، مەملەكەتتىك لاۋازىم يەسى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتەلۋى كەرەك.
ورىس ءتىلدى ادام دا قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن شەشە الادى.
بىراق ماسەلە وندا ەمەس. الايدا مەملەكەتتىك قايراتكەرلەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، مەملەكەتتىك شەندىلەر قازاق ءتىلىن ءبىلۋى مىندەتتى. مىنە، ماسەلە وسىندا.
-ۋكراينا-رەسەي اراسىنداعى سوعىستىڭ كەسىرىنەن سالىنعان سانكتسيالار بىزگە دە زيانىن تيگىزبەي قويمادى. ياعني، گولليۆۋد فيلمدەرىن كورسەتەر كومپانيالارعا تىيىم سالدى. بۇل قيىندىقتى كەرىسىنشە قازاق ءتىلىن دامىتۋعا زور مۇمكىندىك قىپ قابىلداۋعا بولا ما؟
-سۇراقتى وتە جاقسى قويىپ وتىرسىز. بۇل سانكتسيالار قازاق ءتىلىن دامىتۋعا ىقپال ەتەتىن العىشارتتاردىڭ ءبىرى. ياعني، گولليۆۋد فيلمدەرىن قازىر بوستان بوسقا ۋاقىت وتكىزبەي، سونى قازاقشالاۋعا جۇمىلۋ كەرەك.
قارجى ءبولىنىپ، اۋدارماشىلاردى ىسكە قوسىپ، ولاردى ىنتالاندىرۋ كەرەك. ءسويتىپ جاپپاي قازاق ءتىلدى كونتەنتتى ءفيلمدى، ءمۋلتفيلمدى بولسىن، ەرتەگى بولسىن ءبارى اۋدارىلۋ كەرەك.
ونداي جاعدايدا ءبىز ەشكىمنەن يەك ارتىپ، تاۋەلدى بولمايمىز. كەرىسىنشە، ونەرىمىز بەن مادەنيەتىمىز تاۋەلسىز بولادى.
-قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنە جاقسى ءبىر ۇسىنىس تاستاپسىز. ءتىل كوميتەتىن اقپارات مينيستلىگىنە، قالعان بارلىق ورتالىقتاردى ءبىر كورپوراتسياعا جيعان دۇرىس دەدىڭىز. تولىعىراق ءتۇسىندىرىپ كەتەسىز بە؟ بۇل ۇسىنىس قانشالىقتى پايدالى بولماق؟
-قازىرگى كەزدە ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە ارنالعان ۇيىمدار مەن قۇرىلىمدار بارى جەتكىلىكتى. بىراق ونىڭ بارلىعى شاشىراپ جاتىر. ولاردى ورتاق ۇيلەستىرەتىن ورگان كەرەك. ونى جەكە ادام ۇيلەستىرمەۋ كەرەك.
ونى بەلگىلى ءبىر تەتىك، مەحانيزم، ورگان يگەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ء"تىل ءبىلىم ينستيتۋتى بار", "KazTest" جۇيەسى بار، ء"تىل-قازىنا ورتالىعى بار" ودان باسقا ءتىل كوميتەتى بار. مىنە، مۇنداعى ءتىل كوميتەتى - ەلدەگى ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋشى، مەملەكەتتىك ۋاكىلدىك ورىن بولىپ سانالادى. الايدا ءتىل كوميتەتى سوڭعى ۋاقىتتا ساتسىزدىككە ۇشىراپ ءجۇر.
ءار ءتۇرلى مينيسترلىكتىڭ قاراۋىنا كىرىپ كەتتى. قازىر ء"بىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قارايدى" ال بۇعان دەيىن "مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە قارادى". مەنىڭ ويىمشا، ءتىل - اقپاراتتىڭ تەتىگى.
ال بىزدە "اقپارات جانە قوعامدى دامىتۋ" مينيسترلىگى بار. ول مينيسترلىكتىڭ قۇرامىندا "رۋحاني جاڭعىرۋ" ورتالىعى بار.
ول مينيسترلىككە وسىعان سايكەس قارجى بولىنەدى. ءتىل دەگەن اقپارات قايدا، رۋحاني جاڭعىرۋ قايدا، رۋحانيات قايدا؟
مىنە، وسى جەردە ءتىل بارلىعى بىرگە، بىرجاقتى بولۋ كەرەك.
سوندىقتان ءتىل كوميتەتى وسى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنە قاراۋى كەرەك. سول دۇرىس شەشىم بولادى. ودان باسقا اتالعان عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىقتار، ءتۇرلى جۇيەلەر، اۋدارما ءىسى جۇيەسى بويىنشا ۇيلەستىرەتىن ورگان بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعى بىرىگىپ، ءبىر كورپوراتسيادان مەڭگەرىلىپ، باسقارىلىپ، ۇيلەستىرىلۋ كەرەك.
سوندا عانا تيىن-تەبەنمەن كۇن كورىپ وتىرعان ء"تىل-ءبىلىم ينستيتۋتى" قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي زەرتتەلۋىن جاقسارتادى. ساپالى دا جاقسى سوزدىكتەر شىعارا باستايدى. ودان باسقا، تىلگە قاتىستى باعدارلامالار، تسيفرلاۋ جۇيەسى وسى سالاعا كەرەكتى قۇرىلىممەن اتقارىلۋى كەرەك.
وسىنىڭ بارلىعى مەملەكەتىك دەڭگەيدەگى ۇلكەن ۇيىمعا اينالسا، بارلىعى بىرىڭعاي ۇيلەسىپ جۇمىس جاسايدى.
ال قازىر اركىمنىڭ ماقساتى بولەك-بولەك وزىنشە باسقارۋ جۇيەسى بولعاسىن تۇتاس ماسەلەلەردى شەشۋگە ولاردىڭ قاۋقارى جوق بوپ ءبولىنىپ جاتىر.
وسىنى تىڭعىلىقتى جۇزەگە اسىرعىمىز كەلسە، سوعان سايكەس مەحانيزم بولۋ كەرەك. ال بۇل قازىر جوق بولىپ وتىر. جىلىنا ءبىر جينالىس جاساۋ بۇل ىسكە جارامايدى.
ەلدەگى بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك ورگان مەملەكەتتىك ۇيلەستىرۋ مەملەكەتكە ارنالۋ كەرەك. بولماسا، ۇكىمەتتىڭ ءبىر ادامىنا، ءبىر لاۋازىمىنا جۇكتەۋ دۇرىس ەمەس. ماسەلە ولاي شەشىلمەيدى.
سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!
ءىنجۋ ومىرزاق،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
