ءسوز قوزعالعالى تۇرعان مەكەن «قازتەلەراديو» اق فيليالىنىڭ ۇلكەن قۋاتتى №7 «تولقىن» راديو ورتالىعى جانىندا ورنالاسقان، تاريحى كەڭەستىك قازىناعا تولى الماتى ماڭىنداعى شاعىن اۋىل – تولقىن. بۇرىن راديو ورتالىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ وتباسىلارى تۇرعان اتتاس اۋىل، تاۋەلسىزدىك العالى وركەندەۋى مەن ورلەۋىن توقتاتقانداي. بۇل تۋرالى «ادىرنا» ءتىلشىسى زەرتتەپ ءبىلدى.
تولقىن اۋىلى، ا.س.پوپوۆ ەسكەرتكىشى
تولقىن (ۆولنا) №7 راديو ورتالىعى 1969 جىلى ءوز جۇمىسىن باستادى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن اشىلعان بۇل ورتالىق راديو تولقىنداردى قابىلداپ شەت مەملەكەتتەرگە تاراتۋ بويىنشا جۇمىس ىستەدى. ال قازىرگى تاڭدا الماتى وبلىسى بويىنشا ەڭ كوپ حالىق قونىستانعان ەڭبەكشىقازاق اۋدانى حالقىنا تسيفرلى تەلەكورسەتىلىم نەگىزىندە 15 ارناعا جاۋاپتى. سونىمەن قاتار، اۋدان حالقىنا «شالقار» جانە «قازاق» راديوسى اقپاراتتارىن تاراتادى.
بۇل ورتالىق 1997 جىلى تەلەديدار سپۋتنيكتىك حابار تاراتۋعا كوشكەننەن كەيىن، سونداي-اق راديو ورتالىق جابدىقتارىنىڭ، نەگىزىنەن شامداردىڭ ەسكىرۋىنە بايلانىستى توقتاتىلدى. بۇگىندە تەك قوسالقى ستانتسيا مەن راديورەلەيكالار جۇمىس ىستەپ تۇر. 2009 جىلعا دەيىن باقىلاۋ-وتكىزۋ بەكەتىندە جاقسى قاۋىپسىزدىك قىزمەتى بولدى. وندا تەك ينسپەكتورلار مەن راديو ورتالىقتىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىنە عانا كىرۋگە رۇقسات بەرىلەتىن. قازىر ورتالىققا كىرىپ، ارالاپ، كەڭەستىك نوستالگياعا تولى كونەنىڭ كوزى بولعان ەسكى قۇرىلعىلار مەن سۋرەتتەرگە كۋا بولۋعا بولادى.
نىساندى ارالاپ كورگەن ءجون - راديو-ماچتالار مەن ءارتۇرلى پىشىندەر مەن بيىكتىكتەردەگى تاراتقىش سىمدارى بار ۇلكەن انتەننا ورىستەرىنەن باسقا، قوسالقى ستانتسياسى بار ءۇش تەحنيكالىق عيمارات (تز), جابدىقتالعان مۇنارالار، كەڭسەلەر مەن زەرتحانالاردى كورە الادى. ءار تەحنيكالىق عيماراتتىڭ جانىندا جابدىقتى سالقىنداتاتىن سۋ باسسەيندەرى بار. ودان وزگە كوپتەگەن قوسالقى عيماراتتاردى، ءار عيماراتتىڭ جانىنداعى باقىلاۋ بەكەتتەرىن بايقاۋعا بولادى. وكىنىشتىسى بارلىعى قاڭىراپ بوس قالعان.
عيماراتتاردىڭ ىشىندە كوپتەگەن پايدالى جانە باعالى قۇرىلعىلار بار. ولارعا ارنالعان قوسالقى بولشەكتەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار بىراق، ەگەر ءسىز راديوتەحنيك بولماساڭىز، وندا سىزگە ولاردىڭ ەش پايداسى جوق. ءاربىر ەسىكتە قۇلىپتار مەن پلومبالاردىڭ بولۋىنا قاراماستان، ىشىندە بىرنەشە ارالانعان زاتتار، كابەلدەرى كەسىلگەن، ەلەكتر قوزعالتقىشتارىن شىعارۋ ءۇشىن پاكەتتەرگە بۇكتەلگەن، باسقارۋ پانەلدەرىنىڭ بولشەكتەلگەنىن بايقاۋعا بولادى. ارينە، مۇنداي قۇندى جادىگەرلەرگە كىم قىزىقپاسىن.
№7 راديو ورتالىقتىڭ سىرتقى كورىنىسى
كىرەبەرىس جانىندا ارنايى ۇيىندىلەرگە سالىنعان كوندەنساتورلار شوعىرى ورنالاسقان. قىسقاسىن ايتقاندا، ورتالىق ءجيى تونالادى جانە بىرنەشە جىلدان كەيىن ول بەتون جاشىكتەرىنە اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ەسكى عاسىردىڭ نوستالگياسىن سەزىنىپ، كەڭەس داۋىرىنە ساپار شەككىڭىز كەلسە، بۇل ورتالىق سول زاماننىڭ قۇندى جادىگەرلەرىنە تولى تاپتىرماس ورىن. الايدا، قازىردىڭ وزىندە، كەي كەڭەستىك قۇرىلعىلار مۋزەيلەرگە اكەتىلىپ، كورمەلەرگە ۇسىنىلسا، قالعانى مەتاللونعا وتكىزىلدى.
راديوورتالىقتىڭ دۇركىرەپ تۇرعان كەزەڭىندە تولقىن اۋىلى دا مەملەكەت بويىنشا گۇلدەپ تۇرعان مەكەن بولاتىن. 80-جىلدارى تانىمال جۇلدىزدار كەلىپ ونەر كورسەتەتىن مادەنيەت ءۇيى; اۋىل بالالارىنا ارنالعان ويىن الاڭى; باسسەين; ەكى ءتىلدى مەكتەپ; بالاباقشا; دارىگەرلىك امبۋلاتوريا; تۇرعىندارعا ارنالعان ۇلكەن اسحانا; لاباراتوريا; ەلەكتروتسەح; ورتالىق سكلاد; جۇمىسقا، دەمالىس ورىندارىنا، قالاعا قاتىنايتىن ارنايى 4 اۆتوبۋسى بولاتىن. ال قازىر عيماراتتار ەسكىرىپ، كەيبىرىنىڭ ورنىنا اۋىل دۇكەندەرى سالىنىپ، كەيبىرى ءتىپتى قيراپ بوس قالعان. كەزىندە 1978 جىلى قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىنىڭ پارتكوم حاتشىسى بولعان ن.ءا.نازارباەۆ لەنتاسىن قيعان «دوستىق» مادەنيەت ءۇيىنىڭ دە قاڭقاسىنان وزگە تۇگى قالماعان.
1978 جىل. سۋرەتتە راديو ورتالىق جەتەكشىلەرى جانە ن.ءا.نازارباەۆ
تولقىن اۋىلى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قۇشاعىن كەڭ اشقان كوپۇلتتى اۋىل بولاتىن. وزگە مەملەكەتتەردەن بەلگىلى وقۋ ورىندارىن تامامداعان جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر جايلى دا، جايدارى تولقىن اۋىلىنا قونىستانۋدى ءجون كورگەن. نەمىس، ورىس، ۇيعىر، تاتار، قازاق ۇلت وكىلدەرى مەكەندەگەن اۋىلدان كەيىننەن كوپشىلىگى كوشە باستادى. تۇرعىندارىنان ايىرىلعان اۋىل جويىلۋعا شاق قالعان شاعىندا، قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز كوشىپ كەلە باستادى. وكىنىشتىسى، جوعارىدا اتالعان جايناعان اۋىلدىڭ ورنىنا، مال-مۇلىك قامىنا سالىنعان قورا-جايلار تۇرعىزىلدى.
ويماقتاي وي
«ءيا، راسىندا دا اۋىلىمىز كەزىندە اۋىل ەمەس، ءتىپتى كىشىگىرىم قالا بولاتىن. مەن وسى اۋىلدا تۇرىپ جاتقانىما 35 جىلدان استى. وسىندا جۇمىس ىستەپ، گۇلدەي جايناپ تۇرعان شاعىندا بار قىزىعىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. جىلعالاردان سۋ اعىپ، كوشەلەرىندە جارىق جانىپ تۇراتىن. بالالارىمىز اۋىل باسسەينىنە ءتۇسىپ ءماز بولاتىن. كوشەلەردى ارنايى ماشينالار سۋمەن جۋىپ شايىپ، گازوندار القابى ءوسىپ، گۇلدەر جايقالىپ تۇراتىن. ورتالىقتاندىرىلعان گاز-قۇبىرى، جىلۋ بولاتىن. بۇگىنگىدەي كومىر تاسىپ، وت جاقپايتىنبىز. راديوورتالىق قىزمەتكەرلەرى ۇجىمى، مەكتەپ ۇجىمى جانە بالاباقشا ۇجىمدارى باق سىناسىپ ءار مەيرام سايىن ۆولەيبول، فۋتبول، باسكەتبول وينايتىن. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە تولقىن سەكىلدى جايناپ تۇرعان اۋىلدار كوپ بولعان. قازىر ولاردىڭ كوپشىلىگى تولقىننىڭ جاي-كۇيىن كەشىپ وتىرعانى انىق. ءبىزدىڭ جاستىق-شاعىمىز وسىنداي كەرەمەت اۋىلدا ءوتتى. ەندىگى مەنىڭ ارمانىم، ءبىزدىڭ بالالارىمىز، نەمەرەلەرىمىز سابىلىپ جۇمىس ىزدەپ قالاعا كەتكەنشە، ءوز اۋىلدارىندا جۇمىس ىستەپ، ءوز اۋىلىن كوركەيتىپ، باقىتتى دا، باياندى عۇمىر كەشسە دەيمىن» دەيدى اۋىل تۇرعىنى ناعيما ابىكەنقىزى.
تولقىن اۋىلى، «تولقىن ورتا مەكتەبىنىڭ» ارداگەر ۇستازى، تاريحشى-ادەبيەتشى بۋراحان وڭلاسىن اپامىز اۋىل تۋرالى ءوز پىكىرىن «بۇل دا تاريحقا اينالادى» دەپ باستادى.
«راديو ورتالىق تا، اۋىلدىڭ كەزىندەگى جاي-كۇيى دە تاريحقا اينالادى. نەگە دەسەڭ، وتكەن عاسىرداعى، سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىنداعى تولقىن مەن قازىرگى تولقىننىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. «اسپاننان اقشا جاۋدى» دەپ قۋاناتىن جۇرت. ونىسى نەسى دەسەك، راسىندا دا سول زامان اسپاننان اقشا نۇرداي قۇيىلعان، جۇمىسسىزدىق دەگەن اتىمەن جوق زامان بولاتىن. بارىنە جۇمىس تابىلاتىن. وسىندا كەزىندە تۇرعانداردىڭ كوبى رەسەيگە، ماسكەۋگە، لەنينگرادقا كوشىپ كەتتى. نەنىڭ ارقاسى؟ اقشانىڭ ارقاسى. ءبىز پەنسيا الۋعا ۇلكەن سومكە اپاراتىنبىز، ءتىپتى اقشامىز سومكەگە سىيماي قالاتىن. مولشىلىق زامان ەدى عوي. كرەديت، قارىز دەگەندى بىلمەيتىنبىز. اۋىل تاپ-تازا، تازا اۋا بولاتىن. ال قازىر، شىندىعىن ايتقاندا تەرەزەنى اشا قالساق مىنا جاقتان قورانىڭ، مىنا جاقتان فيكالنىيدىڭ (اۋىل سىرتىنداعى بولوتا سۋى – اۆت.ت.) ءيىسى كەلەدى. ونى جويۋ ءۇشىن اۋىلدى كوگالداندىرۋ كەرەك. ءار وتباسى ءوز ءۇيىنىڭ اينالاسىنا جەمىس اعاشىن، گۇلدەر ەگۋى كەرەك. بۇل ىسكە جاستار ينيتسياتيۆا تانىتۋى قاجەت!
مەنىڭ قۇر اۋىزىم سايراپ تۇرعانىممەن قولىمنان تۇك كەلمەيدى. اسارىمىزدى اساپ، جاسارىمىزدى جاساپ تا بولدىق. ەندىگى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، اۋىلىمىزدىڭ بۇگىنگى حال-احۋالىنا تىكەلەي بايلانىستى. ال اۋىلدىڭ كوركەيۋى، جاستاردىڭ قولىندا. ماسەلەن مىنا كلۋب كەزىندە قانداي ەدى. ءبىز بارىپ كينو كورەتىنبىز، مىنا جاعى اسحانا، مىنا جاعى كىتاپحانا بولاتىن. قازىر بوس تۇر. وسىنداي كوپتەگەن كەڭەستىك زاماننان قالعان كورپۋستار تۇر. سولاردى جاڭا كاسىپكە اينالدىرۋ قاجەت. ءتۇپتىڭ تۇبىنە كەلگەندە، مەن تاعى دا ايتامىن، ءبارى جاستاردىڭ قولىندا!» دەپ اياقتادى ءسوزىن وڭلاسىن اپا.
ءسىرا وقىپ وتىرىپ، «ەرتەگى» دەرسىز. الايدا، كەزىندە ماساتىداي قۇلپىرىپ، جاستارى مامىراجاي تىرلىك كەشكەن، قالا كەيپىن كيىپ، گۇلدەي جايناپ، جازداي جارقىراعان تولقىن اۋىلىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى – وسى.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
