سوڭعى ۋاقىتتارى تاريحي تۇلعالار تۋراسىندا وتىرىك-شىنى ارالاس، الىپقاشپا اڭگىمەنى ارقاۋ ەتكەن ماقالا، پوستتار جازىلىپ، كىتاپتار كوپتەپ شىعا باستادى. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل ىسپەن كاسىبي دايىندىعى مىقتى ماماندار ەمەس، اۋەسقوي «تاريحشى»، شالاعاي «جۋرناليستەر»، ءتىپتى كىم بولسا سول اينالىستى.
وسىلايشا، الەۋمەتتىك جەلىدەگى وقىرماننىڭ زور قولداۋىنا يە بولعان «بلوگەرلىك تاريح» جانرى قالىپتاستى. ياعني بۇل جازارماندار بەلگىلى ءبىر تۇلعانى بىرجاقتى سىپىرا ماقتايدى نەمەسە بىرجاقتى سىپىرا بوقتايدى. حح عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇلعاعا قاتىستى ءسوزدى حVIII عاسىرداعى قازاقي لوگيكاعا سۇيەنە ايتادى. سالماقتى، سابىرلى، بايىپتى، وبەكتيۆتى، ءپريتسيپشىل كوزقاراس كەيىنگە ىسىرىلدى. اركىم ەستىگەنىن جازا باستادى. تاريحي شىندىق رەتىندە الدەكىمنىڭ كوركەمدىك قيالىنان تۋعان شىعارمالارعا دەرەككوزى رەتىندە سىلتەمە جاساۋ، سوعان سۇيەنۋ قالىپتى جاعدايعا اينالدى. بىرەۋدى باتىر، بىرەۋدى ساتقىن ەتىپ كورسەتەتىن، تاريحي وقيعالاردى بۇرمالاپ، ارحيۆتىك دالەلى جوق ماتەريالدار الەۋمەتتىك جەلىدە، YouTube-تا، باسپاسوزدە جانە كۇماندى كىتاپتاردىڭ حالىق اراسىنا جاپپاي تارالۋىنا ءدال بۇگىننەن باستاپ توسقاۋىل قويماسا، ەرتەڭ وپىق جەۋىمىز مۇمكىن. ويتكەنى بۇل قۇبىلىس ۇلتتىق بىرەگەيلىككە، رۋحاني تۇتاستىققا قاۋىپ ءتوندىرىپ، ۇرپاق ساناسىن شاتاستىرادى.
جەر جۇزىندەگى مەديا-كەڭىستىك دىبىستىق جىلدامدىقپەن، وتە قارقىندى تۇردە وزگەرىپ، دامىپ جاتقان تۇستا حالىقتىڭ ساناسىن وتىرىك اقپاراتپەن الداۋ وڭايعا اينالدى.
- 1 جىلدا، مىسالى، 2025 جىلى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار كىتاپتار تىزىمىمەن جانە مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن قانشا كىتاپ جارىق كوردى؟
- 2025 جىلى ەلىمىزدە جالپى سانى قانشا دانا كىتاپ جارىق كوردى؟
- 2025 جىلى نەشە دانا تاريحي-تانىمدىق تاقىرىپتا ەڭبەكتەر جارىق كوردى؟
- جالپى ەلىمىزدە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءومىرباياندارى تۋرالى قانشا ەڭبەك جازىلدى جانە جارىق كوردى؟
- ءبىر جىلدا مەملەكەت تاراپىنان كىتاپتار مەن وقۋلىقتار باسۋ ىسىنە قانشا قاراجات بولىنەدى؟
مىنە، بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ەش مۇمكىن ەمەس! ايتىلا-ايتىلا ابدەن جاۋىر بولعان، ايتىلعان جەردە قالاتىن، الدەبىر توپتاردىڭ مۇددەسىنە بولا قاجەتسىز شارۋا قاتارىنا ىسىرىلعان ماسەلە. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، وسى ماسەلەنى تۇبەگەيلى قولعا الىپ، جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ جاساماسا، ءتۇبى ەلىمىزدىڭ كەلەشەگىنە قاتەر توندىرەدى. ال ەندى بۇل ماسەلە تۇرعىسىنداعى ءبىزدىڭ ۇسىنىمىز تومەندەگىدەي:
1. تاريحي ەڭبەكتەردە، وقۋلىقتاردا، دەرەكتى فيلمدەردە، باق پەن الەۋمەتتىك جەلىدە بۇرمالانعان دەرەكتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جۇيەلى، كەشەندى شارالار قاجەت. ەڭ الدىمەن قوعامعا ماسەلەنىڭ بار ەكەنىن اشىق ايتىپ، بۇرمالاۋ فاكتىلەرىن تالقىلايتىن الاڭدار ۇيىمداستىرۋ كەرەك. قاجەت بولعان جاعدايدا زاڭنامالىق وزگەرىستەر ەنگىزىپ، اقپاراتتىق كەڭىستىكتى دەرەكتەردىڭ دالدىگى تۇرعىسىنان قورعاۋ ماڭىزدى.
2. ساراپتامالىق جانە قاداعالاۋ جۇيەسى قاجەت. تۇراقتى ساراپشىلار كوميسسياسىن قۇرىپ، تاريحشىلار، ارحيۆشىلەر، پەداگوگتار، فيلولوگتار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردان قۇرالعان كەڭەس بارلىق تاريحي مازمۇنداعى كىتاپتاردى، كوركەم، دەرەكتى فيلمدەردى، وقۋلىقتاردى الدىن الا قاراپ شىعۋى ءتيىس. ۇلكەن اۋديتورياعا ارنالعان ماقالالار مەن تەلەباعدارلامالار دا ەفيرگە نە باسپاعا دەيىن تەكسەرىلۋى كەرەك. الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن بلوگەرلەر ءۇشىن ەتيكالىق نورما قالىپتاستىرىپ، تاريحي تاقىرىپتاعى جازبالاردا دەرەككوزدەردى كورسەتۋ مادەنيەتىن ورنىقتىرۋ قاجەت.
3. بىرىڭعاي تاريحي دەرەكتەر بازاسىن قۇرىپ، ارحيۆتەردى تسيفرلاندىرۋ ارقىلى عالىمدار، جۋرناليستەر جانە قوعام وكىلدەرى ءۇشىن اشىق ءارى قولجەتىمدى ەتۋ كەرەك. بۇرمالانعان ماتەريالدارعا تەز ءارى عىلىمي تۇرعىدان جاۋاپ بەرەتىن ارنايى فاكتچەكينگ ورتالىعىن ىسكە قوسقان ءجون.
4. باسپاگەرلەر مەن اۆتورلار جۇمىسىن رەتتەۋ ماڭىزدى. تاريحي مازمۇنداعى كەز كەلگەن كىتاپ باسپاعا شىعار الدىندا ساراپتامادان ءوتۋى شارت. شىنايى دەرەككە سۇيەنگەن ەڭبەكتەردىڭ مۇقاباسىندا «سەنىمدى تاريحي دەرەككە نەگىزدەلگەن» نەمەسە «ارحيۆ ماتەريالدارى بويىنشا جازىلعان» دەگەن بەلگى بولعانى دۇرىس شىعار. ءارى، اۆتوردىڭ ءوزى دەرەككوزى رەتىندە قولدانعان ارحيۆ ماتەريالدارىنىڭ سىلتەمەسىن بەرۋى شارت. ال اۆتورلىق قيالعا نەمەسە بالامالى كوزقاراسقا قۇرىلعان ەڭبەكتەردە «بۇل شىعارما تاريحي دەرەكتەرگە تولىق نەگىزدەلمەگەن، اۆتورلىق پايىمى بار» نەمەسە «شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ كوركەم قيالىنان تۋىنداعان» دەگەن ەسكەرتۋ جازىلۋى كەرەك بولار. قالاي بولعاندا دا ۇرپاق قامى، ۇلت مۇراتى جولىندا تەز ارادا جاسالۋ كەرەك ناقتى ءىستىڭ ءبىرى وسى باعىتتا جۇزەگە اسۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
5. باسپاگەرلەر مەن رەداكتورلار ءۇشىن تاريحي ماتەريالمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ كاسىبي ستاندارتتارىن بەكىتۋ، سونداي-اق جارىق كورگەن تاريحي كىتاپتاردىڭ جانە ولاردىڭ ساراپتاما قورىتىندىلارىنىڭ اشىق ونلاين-رەەسترىن جاساۋ قاجەت. ەڭ باستىسى، اركىمگە، اسىرەسە تاريحتى قاساقانا بۇرمالاعان شالاعاي كىتاپتارعا ISBN بەرىلمەۋ كەرەك. اۋەسقويلار كىتاپتارىن ISBN-ءسىز ءوز بەتىمەن شىعارا بەرەدى. سوندا، ISBN-ءسىز شىققان كىتاپتاردى كورگەن وقىرماننىڭ ءوزى قورىتىندى جاسايدى. ياعني ISBN دەگەن شىن مانىندە وقۋلىقتار مەن كىتاپتاردىڭ دارەجەسىن كورسەتەتىن بەلگىگە اينالۋى كەرەك. وسى ISBN-ءنىڭ وزىمەن كوپ ماسەلەنى رەتتەۋگە بولار ەدى. ويتكەنى 13 تاڭبادان تۇراتىن بۇل حالىقارالىق بىرەگەي ءنومىر كىتاپتىڭ «پاسپورتى» دەۋگە بولادى. وسى بەلگى ونىڭ ليتسەنزياسى بار باسپاحانادا باسىلعانىن ايعاقتايدى. ال ISBN ءنومىرى جوق كىتاپتار ساۋدا ورىندارىندا، ونلاين دۇكەندەردە ساتىلمايدى، ءىرى كىتاپحانالارعا جەتكىزىلمەيدى.
6. عالىمدارمەن سەرىكتەستىك ورناتىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قاتىسۋىمەن كەڭ اۋقىمدى باعدارلامالار ازىرلەۋ، وقۋ ورىندارىندا «تاريحي دەرەكپەن جۇمىس» ۇيىرمەلەرى مەن دەبات كلۋبتارىن ۇيىمداستىرۋ، وسى ورايدا جاس زەرتتەۋشىلەر مەن جۋرناليستەرگە گرانتتار مەن ستيپەنديالار ءبولۋ كەرەك بولار.
7. اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق جۇمىس تا نازاردان تىس قالماۋى ءتيىس. باق-تا جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردە دەرەكتى فيلمدەر، پودكاستتار، مۋلتيمەديالىق جوبالار جاساپ، قاتە دەرەكتەردى تۇزەتىپ، ناقتى فاكتىلەردى جاريالاۋ قاجەت. تاريح عىلىمىنىڭ ءادىسناماسى مەن زەرتتەۋ تاسىلدەرىن قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەتىن ينفوگرافيكا نەمەسە قىسقا ۆيدەوساباقتار جاساۋ پايدالى بولادى.
8. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەن عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن تاريحشى، ادەبيەتشى، ءتىلشى، ەتنوگرافتاردان قۇرالعان ارنايى عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەس قۇرىلۋى كەرەك. ول كەڭەس تاريحي-تانىمدىق كىتاپتارعا باعا بەرە الاتىن قۇزىرەتكە يە بولعانى ءجون. كەيىن، وسى عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەستىڭ جۇمىسى نەگىزىندە قر پارلامەنتى تاراپىنان تاريحي بۇرمالاۋشىلىقتىڭ الدىن الاتىن زاڭنامالىق شارالار قابىلدانىپ جاتسا، ءتىپتى قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
وسىنداي كەشەندى شارالار قابىلدانعان كەزدە سۋبەكتيۆتىلىك پەن ميفتەردىڭ ۇلەسى ايتارلىقتاي تومەندەيدى. ساراپتامادان وتكەن ەڭبەكتەردىڭ بەدەلى ارتادى. جالعان تۇسىنىكتەردىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويىلادى. بۇل –تسەنزۋرا ەنگىزۋ ەمەس، شىنايى تاريحتى قورعاۋ، ۇرپاق الدىنداعى اماناتتى ساقتاۋ. دالەلدى دەرەككە سۇيەنگەن تاريح – ۇلتتىق رۋحاني تۇتاستىق پەن بولاشاققا سەنىمدى قادامنىڭ كەپىلى.
ءومىر تۇياقباي،
شىعىستانۋشى-تاريحشى
