1929 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاقستاندا كولحوزدىق قوزعالىس قارقىندى دامىپ، پارتيا ۇجىمداستىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا جۇمىسشىلاردى تارتا باستادى. ۇجىمداستىرۋعا كۇماندانعانداردىڭ بارلىعىن رەتسىز «پودكۋلاچنيكي» دەپ اتادى.
ۇجىمداستىرۋ يدەياسى ەڭ قاتىگەز توتالدى تەررورمەن پارا-پار بولدى. ۇجىمداستىرۋ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جاعدايلارىن ەسكەرمەستەن ءماجبۇر ەتىلىپ، قازاقتىڭ ەجەلگى ءومىر سالتىن بۇزدى. بىرقاتار وبلىستاردان شارۋالار يران مەن اۋعانستانعا قونىس اۋداردى.
1929 جىلى العاشقى ماشينا-تراكتور ستانتسيالارى (متس) قۇرىلدى. 1931 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ەرىكتىلىك پەن ماتەريالدىق قىزىعۋشىلىق قاعيدالارىن بۇزا وتىرىپ، شارۋاشىلىقتاردىڭ 65% -ى ۇجىمداستىرىلدى.
1930-1932 جىلدارى رەسپۋبليكادا اشتىق باستالدى، ول تاريحقا «ۇلى جۇت»، حالىقتىڭ ەڭ ۇلكەن تراگەدياسى رەتىندە ەندى. 6,2 ميلليون قازاقتىڭ 2,1 ميلليونى ءولدى، ال 1933 جىلعا قاراي 40,5 ميلليون ءىرى قارا مالىنىڭ 4,5 ميلليونى قالدى.ۇجىمداستىرۋ كەزىندە ميلليوننان استام قازاق قونىس اۋداردى. اشتىقتان قايتىس بولعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى 40 جىلدان كەيىن قالپىنا كەلتىرىلدى.
1929-1931 جىلدارى قازاقستاندا قارۋلى كوتەرىلىستەر تولقىنى بولدى. 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىسقان 372 كوتەرىلىس بولدى. وسى تولقۋلاردىڭ ناتيجەسىندە تەك 1931 جىلى قازاقستاننان شامامەن 281 230 شارۋا قوجالىقتارى كەتتى، كوتەرىلىستەردىڭ 5551 قاتىسۋشىسى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سويلەگەنى ءۇشىن سوتتالدى. ونىڭ 883-ءى اتىلدى.
سونداي كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى - 30-جىلداردىڭ باسىنداعى سوزاق كوتەرىلىسى. ول سول كەزدەگى دەرەككوزدەر بويىنشا «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونتررەۆوليۋتسيالىق قارۋلى كوتەرىلىس» دەپ سيپاتتالدى.
© qazdauiri.kz
سوزاقتاعى وقيعالاردى 1920-1929 جىلدارى قازاقستان تاريحىندا بولعان ۇجىمداستىرۋ، مۇلىكتى تاركىلەۋ، اشتىق، وتىرىقشى ومىرگە كوشۋ ماسەلەلەرىمەن اجىراماس بايلانىستا قاراۋ كەرەك. وسى نەمەسە باسقا تۇرلەندىرۋلەردى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن جۇزەگە اسىرۋ قاراپايىم حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزباي قويمادى. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ي.ۆ.ستالينگە جازعان حاتىنان، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ءداستۇرلى كوشپەندىلەر قوعامىنىڭ بىرقاتار ەرەجەلەرىن بۇزعانىن، ونى ەلەمەۋ حالىقتىڭ نارازىلىعىنىڭ وسۋىنە جانە كوتەرىلۋىنە الىپ كەلگەنىن اڭعارامىز.
بىراق مەملەكەتتىك ساياسي باسقارۋ (مسب) وفيتسەرلەرىنىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ «جوعارى» جاققا جازعان بايانداماسىندا مىنانداي قورىتىندىعا كەلەدى:
- ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى شامادان تىس ماجبۇرلەۋ جانە سونىمەن بىرگە كولحوزداردى ءالسىز باسقارۋ نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ جىگەرلى ءىس-ارەكەتتەرىنە اكەپ سوقتىردى.
- پارتيانىڭ حالىقتان وقشاۋلانۋى، بولشەۆيكتەر ءۇشىن كۇتپەگەن كوتەرىلىسشىلەر رەيدىنە اكەپ تىرەدى.
- اسا ماڭىزدى ۋاقىتتا قورقاقتىڭ تانىتقان اۋداندىق پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاشىپ كەتۋى.
وقشاۋلانعان نارازىلىقتاردان باستالىپ، نارازىلىق بىرتىندەپ جاپپاي ۇلكەن ماسشتابقا يە بولدى. وندا بۇلىكشىلەر: كولحوز دامۋىن توقتاتۋدى; كەڭەستەردەن باس تارتۋدى; تەولوگيالىق وقۋ ورىندارىن قايتاراتىن جاڭا مەكتەپتەردى جابۋدى; كومسومولدى «اتەيستەر ۇيىمى رەتىندە» تاراتۋدى; ورتالىق ازياداعى بيلىككە تەك مۇسىلمانداردى عانا قابىلداۋدى تالاپ ەتە باستادى.
© abai.kz
1930 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا سوزاقتا انتيسوۆەتتىك كوتەرىلىس ورىن الدى. بيلىكتىڭ 1930 جىلى مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى رامازان ايىندا ءدىني جورالاردى جاساعان ادامدارعا قارسى جازالار قولدانۋى – تۋىنداعان نارازىلىقتىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى بولدى. اقپان ايىندا سوزاققا جاقىن سارت-ساۋرانباي ايماعىندا 400-گە جۋىق ادام جينالدى. بۇل جيىندا بۇرىن بولىس بولىپ قىزمەت ەتكەن سۇلتانبەك شولاقۇلى ءبىراۋىزدان «حان» بولىپ سايلانىپ، ونىڭ باسشىلىعىمەن بۇلىكشىلەردىڭ العاشقى وتريادتارى قۇرىلدى. ولار «كەڭەس وكىمەتى قۇلاسىن!»، «حان بيلىگى جاساسىن!»، «جاساسىن قازاق ۇكىمەتى!» دەگەن ۇرانداردى العا تارتتى. كەيىننەن سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ اۋدانى تۇركىستاننان جاڭاقورعانعا دەيىنگى سىرداريا بەلدەۋىن قامتىدى. كوتەرىلىسشىلەر جەرگىلىكتى پوليتسيانى قارۋسىزداندىرىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن بەلسەندىلەردى ءولتىردى.
كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن جاقىن تاشكەنتتەن جالپى كۇشى 225-كە دەيىنگى بىرنەشە اسكەريلەندىرىلگەن توپتار كوشىرىلدى. جازالاۋ بولىمشەلەرىنىڭ سانى جاقىن ەلدى مەكەندەردەن كوممۋنارلار وتريادتارىمەن تولىقتىرىلدى.
كوتەرىلىسشىلەر مەن جازالاۋشى وترياد اراسىنداعى العاشقى قاقتىعىس 1930 جىلى 12 اقپاندا سوزاق قالاسىنىڭ ماڭىندا بولدى. يساەۆ باسقارعان شىمكەنت كوممۋنيستىك وتريادى كوتەرىلىسشىلەردەن جەڭىلدى. 13 اقپاندا نيكيتەنكو باسقارعان وگپۋ وتريادى زەڭبىرەكتەر مەن پۋلەمەتتەردەن وق اتقاننان كەيىن سوزاققا كىردى. كوتەرىلىسشىلەر شولاققورعان اۋىلىنا شەگىندى. 16 اقپاندا سوزاق ايماعىندا كوتەرىلىسشىلەر مەن بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي اكىمشىلىك ء(بمسا) اسكەرلەرى اراسىنداعى ءتورت ساعاتتىق شايقاس ناتيجەسىندە 400-گە جۋىق كوتەرىلىسشىلەر قازا تاپتى، سونىڭ ىشىندە حان سۇلتانبەك تە بار. 200-دەن استام ادام تۇتقىنعا الىندى. قالعان كوتەرىلىسشىلەر سولتۇستىكتەن شۋ وزەنىنىڭ باتپاقتى تومەنگى اعىسىنا قاراي قاشتى.
126 كوتەرىلىسشى سوزاق اۋدانىندا بولعان كوتەرىلىستە، 16 اقپانداعى سوزاق قىستاعى ءۇشiن شايقاستا 200 بەلسەندi اتىلىپ، 389 ادام تۇتقىندالدى. شايقاس كەزىندە حان جانە ونىڭ قوستاۋشىسى بولعان ورتالىعى تالقاندالدى. تاريحي دەرەك بويىنشا، سوزاق وپەراتسياسىنىڭ ناتيجەسiندە 290 ات، 20 تۇيە، 150-دەي وق-دارiمەن اتىلاتىن قارۋ، 100 شاقتى قارۋ قولعا تۇسكەن.
جازالاۋ وپەراتسيالارىن قازاقستان ءبمسا-ءنىڭ باستىعى ا.ر. ولشانسكي باسقاردى. كوممۋنارلاردىڭ وتريادتارى ولشانسكيدىڭ نۇسقاۋىمەن سوزاق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان سوتسىز جانە تەرگەۋسىز كۇدىككە الىنعان، ءتىپتى جازىقسىز ادامداردى اتىپ تاستادى. كوتەرىلىسشىلەر سول جىلدىڭ كوكتەمىندە جەڭىلىسكە ۇشىرادى. كوتەرىلىستىڭ يدەولوگى يراندىق اسسادۋللا سافار 1930 جىلى 3 ناۋرىزدا الماتىداعى ءبمسا كومەنداتۋراسىندا اتىلدى. بولشەۆيكتەردەن قاشىپ قۇتىلعان كەي كوتەرىلىسشىلەر باسماچي وتريادتارىن قۇرا باستادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى مەزگىل-مەزگىل كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەسۋگە تىرىسىپ، 1931 جىلى عانا تولىعىمەن جويىلدى. كوتەرىلىستىڭ باسقا قاتىسۋشىلارىن قۋدالاۋ 1938 جىلعا دەيىن جالعاستى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
