«الجير» مۇراجاي-مەموريالدىق كەشەنىندە، مۋزەي ديرەكتورى سامات تەرگەمباەۆ پەن رەسپۋبليكالىق «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ ءتورايىمى اقبوپە بالعىمبەكوۆانىڭ باستاماسىمەن، جەلتوقسان قاھارماندارى 35 ءتۇپ قاراعاي مەن شىرشا، قايىڭ اعاش كوشەتىن وتىرعىزىپ، ەرلىكپەن جانىن قيعان باتىرلار رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، تاعزىم ەتتى. ءۇش ساۋاپتىڭ ءبىرىن بىرلەسە اتقارعان جەلتوقسانشىلار يگى ءىستى قر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 35 جىلدىعىنا ارناپ وتىر، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى.
سامات تەرگەمباەۆ، «الجير» مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنىنىڭ ديرەكتورى، جەلتوقسانشى:
- جالپى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان شارا ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 35 جىلدىعىنا ارنالىپ ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. «بولاشاعىن ويلاعان ەل – تال ەگەدى» - دەمەكشى، نۇر-سۇلتان، قاراعاندى، الماتى قالاسىنان كەلگەن جەلتوقسانشىلاردى جيناپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ ءومىردىڭ كوبى كەتىپ، ازى قالدى. بۇل ەرتەڭگى ۇرپاققا قالاتىن دۇنيە. «ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى، قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن قورعاپ شىققان ازاماتتار - ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىز، اتالارىمىز-اپالارامىز» - دەپ ءبىزدى ەسكە الاتىنداي، ارتىمىزدان ءبىر ەستەلىك قالدىرىپ كەتسەك دەگەن ماقساتىمىز بار. 100 جىلدان كەيىن دە بۇل قاراعاي، قايىڭ، شىرشا اعاشتارى وتە ۇزاق جاسايدى. سوندىقتان ەرتەڭ ۇرپاقتارىمىز وسى جەرگە كەلىپ، سونداي قاسىرەتتى جەر بولعانىن ۇمىتپاۋ كەرەك ەكەنىن العا قويىپ، ونداي قاسىرەت-زۇلماتتاردىڭ قايتالانباۋى ءۇشىن وسىنداي دۇنيەلەردى ەسىمىزدە ساقتاۋىمىز كەرەك، - دەيدى.
سونداي-اق، جەلتوقسانشى 1986 جىلى الاڭعا شىققان مارقۇم باتىرلارىمىزدى كۇرسىنە ەسكە الىپ، ءالى كۇنگە دەيىن جەلتوقسانعا لايىقتى ساياسي باعا بەرىلمەگەنىن ايتىپ قىنجىلدى.
- جەلتوقسانشىلاردىڭ كوبى وقۋدان شىقتى، تۇرمەگە وتىردى. بىرنەشە ازاماتتارىمىز شەيىت بولىپ كەتتى. سوندىقتان ءبىز ول قاسىرەتتى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءالى جەلتوقسان تولىق ءوزىنىڭ ساياسي باعاسىن العان جوق. تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا 30 جىل بولسا دا، ىشىمىزدە وكپەمىز بار. ويتكەنى، ءبىزدىڭ سول كەزدەگى الاڭعا شىعىپ، ۇلتتىڭ نامىسىن، قازاقتىڭ نامىسىن قولداپ شىققان قىز-جىگىتتەر، شەيىت بولىپ كەتكەن ازاماتتار ءالى تولىق اقتالعان جوق. ەندى عانا قازىر مىنە اقتالىپ جاتىرمىز. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋعا بايلانىستى بىلتىر قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ جارلىق قابىلدادى. سول بويىنشا رەسپۋبليكالىق كوميسسيا قۇرىلدى. بۇكىل وبلىستاردا ايماقتىق كوميسسيا قۇرىلىپ، قازىر ارحيۆتەردەگى قۇپيا قۇجاتتاردىڭ ءبارىن تۇگەل اشىپ جاتىر. كەڭەس وكىمەتى قۇرىلعاننان بەرگى زامانداعى سوڭعى 1986-جىلعا دەيىنگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ بويىنشا بۇكىل تاريحشىلار، عالىمدار جۇمىس ىستەپ جاتىر، - دەيدى جەلتوقسانشى س. تەرگەمباەۆ.
اعاش وتىرعىزۋ سالتانىنان كەيىن جينالعان ءدۇيىم جۇرت مارقۇمداردىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، كەيىن مۋزەيدىڭ ءىشىن تاماشالادى. مۋزەيگە كەلگەندەر ءوز ەستەلىكتەرىمەن قاتار قۇندى اقپاراتتارمەن دە ءبولىستى.
مۇرات مۇحامەدجانوۆ، تاجىك-اۋعان شەكاراسىنداعى اسكەري ءىس-قيمىلدارعا قاتىسقان جاۋىنگەرلەر وداعىنىڭ توراعاسى:
- كەڭەس وداعى ءبىزدىڭ حالقىمىزعا قايعى-قاسىرەت، ازاپ پەن ءولىم اكەلدى. قازىر مەنىڭ قاسىمدا قازاقستاننىڭ باتىرلارى تۇر. بۇل جەلتوقسانشىلار. ولار كەزىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاپ قالدى. ءبىزدىڭ جەلتوقسانشىلار ەرەكشە مارتەبەگە لايىق دەپ سانايمىن. قازاقستان ءبىزدىڭ جەلتوقساندىقتاردى «حالىق قاھارمانى» رەتىندە تانۋى ءتيىس. سول ءبىر قاھارلى، قيىن كەزەڭدە ازاتتىق ءۇشىن الاڭعا شىققانداردىڭ ءبارى باتىر، - دەيدى مۇرات مۇحامەدجانوۆ.
ودان بولەك مۇرات مۇحامەدجانوۆ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان بارلىق باتىرلارىمىزدىڭ ستاتۋسىن كوتەرىپ، ارقايسىسىنىڭ اتى-ءجونىن قازاقستاننىڭ قۇرمەت كىتابىنا ءتىزىپ جازۋىمىز كەرەك ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ كەڭەس وداعىن ىدىراتۋعا ۇيىتقى بولعانىن بۇكىل الەمگە كورسەتە ءبىلدى. ءبىز بۇگىن ءدال وسى باتىرلارىمىزدىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ وتىرمىز. قازاقستان قازاق حالقىنىڭ گەنوتسيدىن مويىنداۋى ءتيىس. گەنوتسيد 1936 جىلدان 1986 جىلعا دەيىن بولۋى كەرەك. بۇل دا گەنوتسيد. ولار ءبىزدىڭ قازاقتاردى جانشىپ ءولتىردى. بۇل جالپى قازاق حالقىنىڭ گەنوتسيدى. سوندىقتان ءبىز شەيىت بولعان باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىن ىزدەپ، تابۋىمىز كەرەك. سەبەبى، بۇل تاريح. ول جايلى بىزگە ۇندەمەي، بارىنشا ايتپاۋعا تىرىسۋدا. بىراق ەرتە مە، كەش پە مۇراعاتتىق قۇجاتتاردىڭ ساقتاۋ مەرزىمى بار، ءبىز بۇل قۇجاتتاردى قۇپيادان شىعارۋعا مىندەتتىمىز. شىن مانىندە نە بولعانىن كورسەتۋىمىز ءتيىس، - دەيدى تاجىك-اۋعان شەكاراسىنداعى اسكەري ءىس-قيمىلدارعا قاتىسقان جاۋىنگەرلەر وداعىنىڭ توراعاسى.
اقبوپە بالعىمبەكوۆا، رەسپۋبليكالىق «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ ءتورايىمى، جەلتوقسانشى:
- قازىر عانا جەلتوقسانشىلارىمىز اقتالىپ، سول قۇجاتتارمەن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. جەلتوقسانشىلار وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇردى دەگەن اڭگىمە بولماسىن. 2021 جىلدىڭ 5 قاڭتار كۇنى قر پرەزيدەنتى، مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسى جاريالانعاننان كەيىن، 1993 جىلدان باستاپ شىققان جارلىقپەن ءبىراز جەلتوقساندىقتار اقتالدى. وسى كۇندى كۇتتى، وسى ۋاقىتتى كۇتتى. قازىرگى ۋاقىتتا 600 جەلتوقساندىقتار زاڭدى تۇردە اقتالۋ قاعازىن پروكۋراتۋرادان الۋعا دايىن، - دەيدى رەسپۋبليكالىق «جەلتوقسان» ۇيىمىنىڭ ءتورايىمى.
وسى ورايدا، جەلتوقسانشى مەملەكەت باسشىسىنا جەلتوقسانشىلاردىڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قاراماي، ءوز باقىلاۋىنا الۋىن ءوتىندى.
- جالپى ەندى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ باتىرلارى وتە كوپ. جەلتوقساندىقتار 35 جىل شىدادى، كۇتتى. ەندى وسى كىسىلەردىڭ جاعدايىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە زاڭداستىرىپ، دۇرىستاپ قاراسا ءجون بولار ەدى. كەيبىر كىسىلەر وزدەرىنىڭ ۇيىمدارىمەن جەكە-جەكە اقتالۋعا ارحيۆكە بارسا، ءبىراز نارسە جوق. ەندى مەن 20 جىل بۇرىن العان ارحيۆتەن قازىرگى العان ارحيۆتەردى قۇجاتتار توبىنا سالعانىمدا، ول كىسىلەر ءوز فاميليالارىن، تەگتەرىن تاۋىپ قۋانىپ جاتىر. «بىزگە وسىنداي جىلى وسىنداي ارحيۆتەن ءسىزدى انىقتايتىن قۇجات جوق دەگەن. ال، انا جەردە شىعىپ جاتىر» - دەپ العىستارىن بىلدىرۋدە. سول ارحيۆتەردىڭ قىزمەتىن ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز قولعا الىپ، مەكەمە قىزمەتكەرلەرى وسى سىندى جۇمىستاردى سايكەسىنشە دۇرىس ورىنداپ، بىزگە دۇرىس قۇجات بەرۋىن وتىنەمىز، - دەيدى جەلتوقسانشى اقبوپە بالعىمبەكوۆا.
ودان بولەك اقبوپە بالعىمبەكوۆا جەلتوقسانشىلارعا قاتىستى ەش جەردە ايتىلماعان شىندىقتارىمەن ءبولىسىپ، ءتىپتى كەيبىرەۋىنىڭ ساياسي قاماپ تا، جىندىحانالاردا وتىرعاندىعىن ايتتى.
- قانشاما جەلتوقساندىقتار سوتتالىپ، قانشاما جەلتوقساندىقتار زارداپ كوردى. جىندىحاناعا جاتقىزدى. وسى كۇنگە شەيىن الماتى جىندىحاناسىندا جاتقان وسپانوۆ قايرات دەگەن اعامىز بار. سول كىسىنىڭ بار جاعدايى ءتۇزۋ. زەينەت جاسقا شىققاندا بىراق شىعارامىز دەپ ايتقان ەكەن. ەندى قانشاما ۋاقىت ءوتتى عوي. ول كىسىنى سونشا ۇزاق ۇستاۋ دەگەن مەملەكەتىمىزگە، باسقاعا دا، زاڭىمىزعا دا سىيمايدى. سوعان ءبىر دۇرىس كوزبەن قاراساڭىزدار. ءبىزدى باسقارىپ وتقان مەملەكەت باسشىسىنان باستاپ، جوعارى لاۋازىمدى پروكۋراتۋرا، سوتتار وسىعان دۇرىس قاراسا دەگەن ءوتىنىش ايتامىز،- دەيدى جەلتوقسانشى.
اقايدار ىسىمۇلى، «مۇقالماس» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، جەلتوقسانشى:
- جەلتوقساننىڭ ءمان-ماعىناسىن كەمىتىپ، كوبىنەسە وقيعا دەپ ايتىپ كەلە جاتىر. بىراق، بۇل وقيعا ەمەس. بۇل كوتەرىلىس. 2016 جىلى وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا ءتۇرلى ەلدەردەن كەلگەن ىرگەلى عالىمدار ءمان-جايعا قانىعا وتىرىپ، وعان كوتەرىلىس دەگەن باعا بەرگەن. ەندى ءبىز بيلىكتەن سونى تالاپ ەتىپ جاتىرمىز. كوتەرىلىس دەگەن باعا بەرىلۋى كەرەك. وسى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ مارتەبەسىن بەرۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتىر. اقتاۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر. بىراق، جالپى العاندا سىلبىر دەپ ايتۋىمىز كەرەك. ءوزى مەملەكەت تۇرعىسىندا اكت قابىلدانۋى كەرەك. اكت دەپ وتقانىمىز – ارنايى زاڭ قابىلدانۋى كەرەك. 1993 جىلى وسى ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭ شىقتى. ونىڭ الدىندا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى دا بار. سول جارلىقتى ورىنداۋعا بايلانىستى ۇكىمىتتەن قاۋلىسى دا بار. بىراق، ول جەتكىلىكسىز، - دەيدى اقايدار ىسىمۇلى.
كەزدەسۋ قورىتىندىسىندا ەركىندىق مەن بوستاندىق جولىندا باستارىن بايگەگە تىككەن قاندى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان باتىرلارىمىزعا ارنايى ەستەلىك كىتاپتار تابىستالدى.
بۇل كەزدەسۋ ماڭگىلىك ەلدىڭ بوساعاسىن بەكىتەر بۇگىنگى جاس بۋىن اعا ۇرپاقتىڭ وتكەنىنەن تاعىلىم الىپ، جاستار ءوز تاعدىرلارىنا وزدەرى يەلىك ەتەتىن ازاماتتار بولۋى ءۇشىن، ءومىردىڭ وزىنەن الىنعان شىنايى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا بولعان باتىرلاردىڭ اڭگىمەسىن، ونەگەسىن تىڭداپ، تاريح بەتتەرىندەگى قالعان پاراقتاردى ەسكە الۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلدى. جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ سول قاھارلى كۇندەردەگى قايسار ەرلىكتەرى بۇگىنگى جاستار مەن كەلەشەك ۇرپاققا تاپتىرماس ۇلگى، ولشەۋسىز ونەگە...
زارينا اشىربەك،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
