1929 jyldyń ekinshi jartysynan bastap Qazaqstanda kolhozdyq qozǵalys qarqyndy damyp, partııa ujymdastyrýdy júzege asyrýǵa jumysshylardy tarta bastady. Ujymdastyrýǵa kúmándanǵandardyń barlyǵyn retsiz «podkýlachnıkı» dep atady.
Ujymdastyrý ıdeıasy eń qatygez totaldy terrormen para-par boldy. Ujymdastyrý jergilikti turǵyndardyń jaǵdaılaryn eskermesten májbúr etilip, qazaqtyń ejelgi ómir saltyn buzdy. Birqatar oblystardan sharýalar Iran men Aýǵanstanǵa qonys aýdardy.
1929 jyly alǵashqy mashına-traktor stanııalary (MTS) quryldy. 1931 jyldyń kúzine qaraı eriktilik pen materıaldyq qyzyǵýshylyq qaǵıdalaryn buza otyryp, sharýashylyqtardyń 65% -y ujymdastyryldy.
1930-1932 jyldary respýblıkada ashtyq bastaldy, ol tarıhqa «uly jut», halyqtyń eń úlken tragedııasy retinde endi. 6,2 mıllıon qazaqtyń 2,1 mıllıony óldi, al 1933 jylǵa qaraı 40,5 mıllıon iri qara malynyń 4,5 mıllıony qaldy.Ujymdastyrý kezinde mıllıonnan astam qazaq qonys aýdardy. Ashtyqtan qaıtys bolǵan jergilikti halyqtyń sany 40 jyldan keıin qalpyna keltirildi.
1929-1931 jyldary Qazaqstanda qarýly kóterilister tolqyny boldy. 80 myńǵa jýyq adam qatysqan 372 kóterilis boldy. Osy tolqýlardyń nátıjesinde tek 1931 jyly Qazaqstannan shamamen 281 230 sharýa qojalyqtary ketti, kóterilisterdiń 5551 qatysýshysy Keńes ókimetine qarsy sóılegeni úshin sottaldy. Onyń 883-i atyldy.
Sondaı kóterilisterdiń biri - 30-jyldardyń basyndaǵy Sozaq kóterilisi. Ol sol kezdegi derekkózder boıynsha «Keńes ókimetine qarsy kontrrevolıýııalyq qarýly kóterilis» dep sıpattaldy.
© qazdauiri.kz
Sozaqtaǵy oqıǵalardy 1920-1929 jyldary Qazaqstan tarıhynda bolǵan ujymdastyrý, múlikti tárkileý, ashtyq, otyryqshy ómirge kóshý máselelerimen ajyramas baılanysta qaraý kerek. Osy nemese basqa túrlendirýlerdi revolıýııalyq jolmen júzege asyrý qarapaıym halyqtyń narazylyǵyn týǵyzbaı qoımady. Túrkistan Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy Turar Rysqulovtyń I.V.Stalınge jazǵan hatynan, kúshtep ujymdastyrý dástúrli kóshpendiler qoǵamynyń birqatar erejelerin buzǵanyn, ony elemeý halyqtyń narazylyǵynyń ósýine jáne kóterilýine alyp kelgenin ańǵaramyz.
Biraq memlekettik saıası basqarý (MSB) ofıerleriniń biri óziniń «joǵary» jaqqa jazǵan baıandamasynda mynandaı qorytyndyǵa keledi:
- Ujymdastyrý kezindegi shamadan tys májbúrleý jáne sonymen birge kolhozdardy álsiz basqarý narazylyq bildirýshilerdiń jigerli is-áreketterine ákep soqtyrdy.
- Partııanyń halyqtan oqshaýlanýy, bolshevıkter úshin kútpegen kóterilisshiler reıdine ákep tiredi.
- Asa mańyzdy ýaqytta qorqaqtyń tanytqan aýdandyq partııa qyzmetkerleriniń qashyp ketýi.
Oqshaýlanǵan narazylyqtardan bastalyp, narazylyq birtindep jappaı úlken masshtabqa ıe boldy. Onda búlikshiler: kolhoz damýyn toqtatýdy; keńesterden bas tartýdy; teologııalyq oqý oryndaryn qaıtaratyn jańa mektepterdi jabýdy; komsomoldy «ateıster uıymy retinde» taratýdy; Ortalyq Azııadaǵy bılikke tek musylmandardy ǵana qabyldaýdy talap ete bastady.
© abai.kz
1930 jyldyń aqpan aıynyń basynda Sozaqta antısovettik kóterilis oryn aldy. Bıliktiń 1930 jyly musylmandardyń qasıetti Ramazan aıynda dinı joralardy jasaǵan adamdarǵa qarsy jazalar qoldanýy – týyndaǵan narazylyqtyń birden-bir sebebi boldy. Aqpan aıynda Sozaqqa jaqyn Sart-Saýranbaı aımaǵynda 400-ge jýyq adam jınaldy. Bul jıynda buryn bolys bolyp qyzmet etken Sultanbek Sholaquly biraýyzdan «han» bolyp saılanyp, onyń basshylyǵymen búlikshilerdiń alǵashqy otrıadtary quryldy. Olar «Keńes ókimeti qulasyn!», «Han bıligi jasasyn!», «Jasasyn qazaq úkimeti!» degen urandardy alǵa tartty. Keıinnen Sozaq kóterilisiniń aýdany Túrkistannan Jańaqorǵanǵa deıingi Syrdarııa beldeýin qamtydy. Kóterilisshiler jergilikti polıııany qarýsyzdandyryp, memlekettik qyzmetkerler men belsendilerdi óltirdi.
Kóterilisti basý úshin jaqyn Tashkentten jalpy kúshi 225-ke deıingi birneshe áskerılendirilgen toptar kóshirildi. Jazalaý bólimsheleriniń sany jaqyn eldi mekenderden kommýnarlar otrıadtarymen tolyqtyryldy.
Kóterilisshiler men jazalaýshy otrıad arasyndaǵy alǵashqy qaqtyǵys 1930 jyly 12 aqpanda Sozaq qalasynyń mańynda boldy. Isaev basqarǵan Shymkent kommýnıstik otrıady kóterilisshilerden jeńildi. 13 aqpanda Nıkıtenko basqarǵan OGPÝ otrıady zeńbirekter men pýlemetterden oq atqannan keıin Sozaqqa kirdi. Kóterilisshiler Sholaqqorǵan aýylyna shegindi. 16 aqpanda Sozaq aımaǵynda kóterilisshiler men birikken memlekettik saıası ákimshilik (BMSÁ) áskerleri arasyndaǵy tórt saǵattyq shaıqas nátıjesinde 400-ge jýyq kóterilisshiler qaza tapty, sonyń ishinde han Sultanbek te bar. 200-den astam adam tutqynǵa alyndy. Qalǵan kóterilisshiler soltústikten Shý ózeniniń batpaqty tómengi aǵysyna qaraı qashty.
126 kóterilisshi Sozaq aýdanynda bolǵan kóteriliste, 16 aqpandaǵy Sozaq qystaǵy úshin shaıqasta 200 belsendi atylyp, 389 adam tutqyndaldy. Shaıqas kezinde han jáne onyń qostaýshysy bolǵan ortalyǵy talqandaldy. Tarıhı derek boıynsha, Sozaq operaııasynyń nátıjesinde 290 at, 20 túıe, 150-deı oq-dárimen atylatyn qarý, 100 shaqty qarý qolǵa túsken.
Jazalaý operaııalaryn Qazaqstan BMSÁ-niń bastyǵy A.R. Olshanskıı basqardy. Kommýnarlardyń otrıadtary Olshanskııdiń nusqaýymen Sozaq kóterilisine qatysqan sotsyz jáne tergeýsiz kúdikke alynǵan, tipti jazyqsyz adamdardy atyp tastady. Kóterilisshiler sol jyldyń kókteminde jeńiliske ushyrady. Kóterilistiń ıdeology ırandyq Assadýlla Safar 1930 jyly 3 naýryzda Almatydaǵy BMSÁ komendatýrasynda atyldy. Bolshevıkterden qashyp qutylǵan keı kóterilisshiler Basmachı otrıadtaryn qura bastady. Olardyń keıbireýleri mezgil-mezgil Keńes ókimetimen kúresýge tyrysyp, 1931 jyly ǵana tolyǵymen joıyldy. Kóterilistiń basqa qatysýshylaryn qýdalaý 1938 jylǵa deıin jalǵasty.
«Adyrna» ulttyq portaly
