Sozaq köterılısı: 400-ge juyǧy mert bolyp, jazyqsyzdardy atyp tastady

1929 jyldyŋ ekınşı jartysynan bastap Qazaqstanda kolhozdyq qozǧalys qarqyndy damyp, partiia ūjymdastyrudy jüzege asyruǧa jūmysşylardy tarta bastady. Ūjymdastyruǧa kümändanǧandardyŋ barlyǧyn retsız «podkulachniki» dep atady. Ūjymdastyru ideiasy eŋ qatygez totaldy terrormen para-par boldy. Ūjymdastyru jergılıktı tūrǧyndardyŋ jaǧdailaryn eskermesten mäjbür etılıp, qazaqtyŋ ejelgı ömır saltyn būzdy. Bırqatar oblystardan şarualar İran men Auǧanstanǧa qonys audardy. 1929 jyly alǧaşqy maşina-traktor stansiialary (MTS) qūryldy. 1931 jyldyŋ küzıne qarai erıktılık pen materialdyq qyzyǧuşylyq qaǧidalaryn būza otyryp, şaruaşylyqtardyŋ 65% -y ūjymdastyryldy. 1930-1932 jyldary respublikada aştyq bastaldy, ol tarihqa «ūly jūt», halyqtyŋ eŋ ülken tragediiasy retınde endı. 6,2 million qazaqtyŋ 2,1 milliony öldı, al 1933 jylǧa qarai 40,5 million ırı qara malynyŋ 4,5 milliony qaldy.Ūjymdastyru kezınde millionnan astam qazaq qonys audardy. Aştyqtan qaitys bolǧan jergılıktı halyqtyŋ sany 40 jyldan keiın qalpyna keltırıldı. 1929-1931 jyldary Qazaqstanda qaruly köterılıster tolqyny boldy. 80 myŋǧa juyq adam qatysqan 372 köterılıs boldy. Osy tolqulardyŋ nätijesınde tek 1931 jyly Qazaqstannan şamamen 281 230 şarua qojalyqtary kettı, köterılısterdıŋ 5551 qatysuşysy Keŋes ökımetıne qarsy söilegenı üşın sottaldy. Onyŋ 883-ı atyldy. Sondai köterılısterdıŋ bırı - 30-jyldardyŋ basyndaǧy Sozaq köterılısı. Ol sol kezdegı derekközder boiynşa «Keŋes ökımetıne qarsy kontrrevoliusiialyq qaruly köterılıs» dep sipattaldy. © qazdauiri.kz Sozaqtaǧy oqiǧalardy 1920-1929 jyldary Qazaqstan tarihynda bolǧan ūjymdastyru, mülıktı tärkıleu, aştyq, otyryqşy ömırge köşu mäselelerımen ajyramas bailanysta qarau kerek. Osy nemese basqa türlendırulerdı revoliusiialyq jolmen jüzege asyru qarapaiym halyqtyŋ narazylyǧyn tuǧyzbai qoimady. Türkıstan Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ töraǧasy Tūrar Rysqūlovtyŋ İ.V.Stalinge jazǧan hatynan, küştep ūjymdastyru dästürlı köşpendıler qoǧamynyŋ bırqatar erejelerın būzǧanyn, ony elemeu halyqtyŋ narazylyǧynyŋ ösuıne jäne köterıluıne alyp kelgenın aŋǧaramyz. Bıraq memlekettık saiasi basqaru (MSB) ofiserlerınıŋ bırı özınıŋ «joǧary» jaqqa jazǧan baiandamasynda mynandai qorytyndyǧa keledı:

1. Ūjymdastyru kezındegı şamadan tys mäjbürleu jäne sonymen bırge kolhozdardy älsız basqaru narazylyq bıldıruşılerdıŋ jıgerlı ıs-äreketterıne äkep soqtyrdy.
2. Partiianyŋ halyqtan oqşaulanuy, bolşevikter üşın kütpegen köterılısşıler reidıne äkep tıredı.
3. Asa maŋyzdy uaqytta qorqaqtyŋ tanytqan audandyq partiia qyzmetkerlerınıŋ qaşyp ketuı.

Oqşaulanǧan narazylyqtardan bastalyp, narazylyq bırtındep jappai ülken masştabqa ie boldy. Onda bülıkşıler: kolhoz damuyn toqtatudy; keŋesterden bas tartudy; teologiialyq oqu oryndaryn qaitaratyn jaŋa mektepterdı jabudy; komsomoldy «ateister ūiymy retınde» taratudy; Ortalyq Aziiadaǧy bilıkke tek mūsylmandardy ǧana qabyldaudy talap ete bastady. © abai.kz 1930 jyldyŋ aqpan aiynyŋ basynda Sozaqta antisovettık köterılıs oryn aldy. Bilıktıŋ 1930 jyly mūsylmandardyŋ qasiettı Ramazan aiynda dıni joralardy jasaǧan adamdarǧa qarsy jazalar qoldanuy – tuyndaǧan narazylyqtyŋ bırden-bır sebebı boldy. Aqpan aiynda Sozaqqa jaqyn Sart-Sauranbai aimaǧynda 400-ge juyq adam jinaldy. Būl jiynda būryn bolys bolyp qyzmet etken Sūltanbek Şolaqūly bırauyzdan «han» bolyp sailanyp, onyŋ basşylyǧymen bülıkşılerdıŋ alǧaşqy otriadtary qūryldy. Olar «Keŋes ökımetı qūlasyn!», «Han bilıgı jasasyn!», «Jasasyn qazaq ükımetı!»  degen ūrandardy alǧa tartty. Keiınnen Sozaq köterılısınıŋ audany Türkıstannan Jaŋaqorǧanǧa deiıngı Syrdariia beldeuın qamtydy. Köterılısşıler jergılıktı polisiiany qarusyzdandyryp, memlekettık qyzmetkerler men belsendılerdı öltırdı. Köterılıstı basu üşın jaqyn Taşkentten jalpy küşı 225-ke deiıngı bırneşe äskerilendırılgen toptar köşırıldı. Jazalau bölımşelerınıŋ sany jaqyn eldı mekenderden kommunarlar otriadtarymen tolyqtyryldy. Köterılısşıler men jazalauşy otriad arasyndaǧy alǧaşqy qaqtyǧys 1930 jyly 12 aqpanda Sozaq qalasynyŋ maŋynda boldy. İsaev basqarǧan Şymkent kommunistık otriady köterılısşılerden jeŋıldı. 13 aqpanda Nikitenko basqarǧan OGPU otriady zeŋbırekter men pulemetterden oq atqannan keiın Sozaqqa kırdı. Köterılısşıler Şolaqqorǧan auylyna şegındı. 16 aqpanda Sozaq aimaǧynda köterılısşıler men bırıkken memlekettık saiasi äkımşılık (BMSÄ) äskerlerı arasyndaǧy tört saǧattyq şaiqas nätijesınde 400-ge juyq köterılısşıler qaza tapty, sonyŋ ışınde han Sūltanbek te bar. 200-den astam adam tūtqynǧa alyndy. Qalǧan köterılısşıler soltüstıkten Şu özenınıŋ batpaqty tömengı aǧysyna qarai qaşty. 126 köterılısşı Sozaq audanynda bolǧan köterılıste, 16 aqpandaǧy Sozaq qystaǧy üşin şaiqasta 200 belsendi atylyp, 389 adam tūtqyndaldy. Şaiqas kezınde han jäne onyŋ qostauşysy bolǧan ortalyǧy talqandaldy. Tarihi derek boiynşa, Sozaq operasiiasynyŋ nätijesinde 290 at, 20 tüie, 150-dei oq-därimen atylatyn qaru, 100 şaqty qaru qolǧa tüsken. Jazalau operasiialaryn Qazaqstan BMSÄ-nıŋ bastyǧy A.R. Olşanskii basqardy. Kommunarlardyŋ otriadtary Olşanskiidıŋ nūsqauymen Sozaq köterılısıne qatysqan sotsyz jäne tergeusız küdıkke alynǧan, tıptı jazyqsyz adamdardy atyp tastady. Köterılısşıler sol jyldyŋ köktemınde jeŋılıske ūşyrady. Köterılıstıŋ ideology irandyq Assadulla Safar 1930 jyly 3 nauryzda Almatydaǧy BMSÄ komendaturasynda atyldy. Bolşevikterden qaşyp qūtylǧan kei köterılısşıler Basmachi otriadtaryn qūra bastady. Olardyŋ keibıreulerı mezgıl-mezgıl Keŋes ökımetımen küresuge tyrysyp, 1931 jyly ǧana tolyǧymen joiyldy. Köterılıstıŋ basqa qatysuşylaryn qudalau 1938 jylǧa deiın jalǧasty.

«Adyrna» ūlttyq portaly