(پورترەت-ەسسە)
ول – شىنىندا دا ۇلت ۇعىمىن ۇلعايتقان تۇلعا. تۋرا ماعىناسىندا دا، اۋىسپالى ماعىناسىندا دا سولاي. بۇعان ەشكiمنiڭ تالاسى بولماۋعا تيiس. باسىنان باستايىق...
سىنشى
جۋرناليستەر مەن فيلولوگتار ءومiرi داۋلاسادى دا جۇرەدi. بۇل، ارينە، بiر ءۇيدiڭ ەكi بالاسىنىڭ اسىققا تالاسقانى سياقتى نارسە. جۋرناليستەر: «سەندەر بiز سياقتى قالامدى قۇلاشتاپ سiلتەي المايسىڭدار. جازۋ جازىپ قارق قىلمايسىڭدار»، – دەيدi. فيلولوگتار دا جۋرناليستەردi وڭدىرمايدى: «ال سەندەر ءار نارسەنi جازاسىڭدار، بiر تاقىرىپقا تۇراقتامايسىڭدار. ۇنەمi بەتiنەن قالقىپ جۇرەسiڭدەر». قاي-قايسىسىنىڭ دا ايتىپ تۇرعانىنىڭ جانى بار. فيلولوگتاردىڭ جۋرناليستەرگە قاراعاندا تiل زاڭدىلىقتارىن تەرەڭ بiلەتiنi, نە نارسەنi دە اسىقپاي سارالايتىنى، تالداپ-تالعاپ جازاتىنى، عىلىمي ويلاۋعا جاقىن ەكەنi راس. ال بار جۇمىسى جەدەلدiگiمەن ەرەكشەلەنەتiن جۋرناليستەردiڭ تەز قيمىلدايتىنى، امبەباپتىققا بوي ۇيرەتەتiنi دە داۋسىز نارسە. جۋرفاكتا تiل مەن ادەبيەت پاندەرi فيلفاكقا قاراعاندا، اناعۇرلىم از وقىتىلادى. سوندىقتان كەيدە فيلفاكتىڭ بiلiم جۇيەسi مەن جۋرفاكتىڭ ماشىقتاندىرۋ جۇيەسi بiر ارناعا توعىسسا، قانداي كەرەمەت بولار ەدi دەپ ويلايسىڭ. جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى – ءدال وسى ءۇردiستiڭ مەكتەبiنەن شىققان قالامگەر.
ادەتتە جازۋعا بەيiمi بار ورەندەر جۋرفاكقا تۇسكiسi كەلەدi. بiراق ول جىلداردا جۋرفاك وندiرiستە ەكi جىل جۇمىس iستەپ كەلمەسەڭ، قۇجاتىڭدى قابىلدامايتىن ەدi. سوندىقتان مەكتەپ بiتiرگەندەر فيلفاككا كەلەتiن. جاقاڭ دا ءسويتتi. كەيiن فيلفاكتان جازۋعا قابiلەتتi جiگiتتەردiڭ كوبiرەك شىققان سەبەبi دە سول.
Fىلىمدى قۋسا دا، بiرقاتار جەتiستiككە قول جەتكiزەر ەدi. بiراق ول كەزدە اسپيرانتۋراعا ءتۇسۋ دەگەن قيىننىڭ قيىنى. جىلىنا بiر-ەكi-اق ورىن بولiنەدi. وعان تۇمسىق تىعۋ مۇمكiن ەمەس. ونىڭ ەسەسiنە iرگەلi بiلiم الىپ شىقتى. ۇستازدارى جاقسى بولدى. قازاق، ورىس، شەتەل ادەبيەتi تەرەڭدەتiپ وقىتىلدى. ءبارi دە ادامنىڭ وزiنە بايلانىستى ەكەنiن ەرتەرەك ۇقتى. ءۇشiنشi, ءتورتiنشi كۋرستان باستاپ، جازۋعا تالپىنىس تانىتتى. سول جىلداردا جاس سىنشىلاردىڭ تالانتتى شوعىرى بوي كورسەتكەنi بەلگiلi. اسقار سۇلەيمەنوۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ، زەينوللا سەرiكقاليەۆ، مۇحتار ماعاۋين، ءابiش كەكiلباەۆتiڭ تەرەڭ ماقالالارىنىڭ اسەرi سۇمدىق. سولارعا ەلiكتەگەن فيلولوگ-ستۋدەنتتەردiڭ كوبi رەتسەنزيا جازۋمەن اۋەستەندi. قازiرگi ستۋدەنتتەر سىنعا جولامايدى عوي. ال ول كەزدەگi ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنداعى فيلولوگتاردىڭ كوبi سىنمەن اۋىزداندى. بiرiن ادەبيەت سىنى، ەكiنشiسiن كينو سىنى قىزىقتىردى. ال ستۋدەنت جارىلقاپ بەينەلەۋ ونەرiنiڭ تىلسىمدارىنا ۇڭiلۋگە قۇمارتتى. سول تۇستا زەينوللا سەرiكقاليەۆتiڭ «ويلار، تولعانىستار» دەگەن كiتابى شىعا قالسىن. باس الماي وقىپ شىقتى. ستيلi كەرەمەت. سويلەمدi وتە شەبەر قۇرايدى. «وسىلاي جازسا عوي، شiركiن!»، – دەپ تامساندى.
جازۋعا بەيiمi بار ستۋدەنتتەر «لەنينشiل جاس» (بۇگiنگi «جاس الاش») پەن «جەتiسۋ» گازەتتەرiن توڭiرەكتەيدi. ايگiلi ۆينوگرادوۆ كوشەسiنiڭ 88-شi ۇيiندەگi جاتاقحانا تۇرعىندارى تاڭەرتەڭ ەڭ اۋەلiم iرگەدەگi بازارعا كەلiپ، iشiندەگi دۇڭگiرشەكتەن وسى ەكi باسىلىمدى ساتىپ الادى. ادەبيەت، ونەر ماسەلەلەرi سول باسىلىمداردا جيi جازىلادى. «لەنينشiل جاسقا» اۆتور كوپ بولعاسىن، ماقالا شىعارۋ قيىنداۋ، سوندىقتان ستۋدەنتتەر «جەتiسۋدi» كوبiرەك جاعالايدى. سىن ماقالا جازۋ ءۇشiن دايىندىق كەرەك. كiتاپ قاراماسا بولمايدى. كiتاپحانا ول كەزدە كەشكi ساعات 10-عا دەيiن جۇمىس iستەيدi. ساباقتان شىعا سالا سوندا تارتادى. جاۋىپ بiر-اق قايتادى. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ پوۆەستەرi بiرiنەن سوڭ بiرi شىعىپ، قالىڭ ەلدi ەلەڭدەتiپ تۇرعان كەز. ستۋدەنتتەر سول پوۆەستەر جارىق كورگەن «نوۆىي مير» جۋرنالىن كەزەككە تۇرىپ وقيدى.
سول تۇستا شەرحان مۇرتازا باس رەداكتورى بولىپ دۇرiلدەپ تۇرعان «لەنينشiل جاستاعى» «اققۋ» ەستەتيكالىق كلۋبىنىڭ ماتەريالدارى دا وزiنشە بiر الەم. اقىرى، «اققۋعا» قاتتى قىزىققاندىقتان، فرانتسۋزدىڭ ايگiلi ءمۇسiنشiسi وگيۋست رودەننiڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى العاشقى ماقالاسىن ازiرلەدi. ول كوپ ۇزاماي «لەنينشiل جاسقا» «مۇسiندەر تەبiرەنiسi» دەگەن اتپەن جارق ەتiپ شىعا كەلدi. ادەبيەت ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi ورالحان بوكەي مەن قىزمەتكەرi جاراسقان ابدiرəشەۆ جاس اۆتوردى بiردەن باۋىرعا تارتىپ، وزدەرi تاپسىرما بەرە باستادى. قازاق سۋرەتشiلەرiنiڭ جاڭا تۋىندىلارى، الماتىنىڭ جاس بالەتi تۋرالى سىن ماقالالارى مەن رەتسەنزيالارى جاريالاندى. سول كەزدەگi بالەت ونەرiنiڭ كوگiندە جاڭا جانعان جۇلدىز بولات ايۋحانوۆ تۋرالى العاشقى ماقالانى جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى جازدى.
رەداكتسيامەن وسىلاي تىعىز بايلانىس ورناتقان ستۋدەنت وقۋ بiتiرمەي جاتىپ، «لەنينشiل جاسقا» قىزمەتكە كەلدi. جۇمىسشى-جاستار بولiمiنە تiلشi بولىپ ورنالاسىپ، جۋرناليستiك جۇمىستىڭ كورiگiن قىزدىرا باستاعان كەزدە، ونى اسكەرگە الىپ كەتتi. كەڭەس-قىتاي شەكاراسىنداعى احۋال ۋشىعىپ تۇرعان تۇس ەدi. ارميادا وفيتسەر جەتiسپەيدi. قىسقاسى، سول جىلى وزiمەن بiرگە اسكەري كافەدرانى بiتiرگەن جiگiتتەردiڭ جارتىسى سول جاققا اتتاندى. بايكالدىڭ ارجاعىنداعى موڭعول-قىتاي-كەڭەس شەكاراسى تۇيiسكەن ءمانجۇريا جەرiندە ەكi جىل وفيتسەرلiك بورىشىن وتەدi. تۇرعان پاتەرiنە قازاق گازەت-جۋرنالدارىن جازدىرىپ الادى. «اققۋدا» نە جاريالانىپ جاتقانىن كورiپ-بiلiپ وتىرادى. ارا-تۇرا ماقالا جازۋىن توقتاتقان جوق. ونىسى جاريالانىپ تۇردى. وفيتسەرلەر ءۇيiنiڭ كiتاپحاناسىن تاۋىستى. كۇنارا قاراۋىلدىڭ باستىعى بولىپ كۇزەتكە تۇسكەندە كiتاپ الا شىعادى. تۇنiمەن وقيدى. اسكەردەن قايتىپ كەلگەن سوڭ، «لەنينشiل جاستىڭ» جاڭا باس رەداكتورى سەيداحمەت بەردiقۇلوۆتىڭ الدىنا كiردi. ول كiسi دە «ونەر تۋرالى جازاتىن بۇل قانداي وفيتسەر؟»، – دەپ سىرتىنان تiلەۋلەس بولىپ جۇرەدi ەكەن. سودان وسى گازەتتە تابانداتقان جيىرما جىل ون اي قىزمەت iستەدi.
جاس جۋرناليستi سەكەڭنiڭ ءوزi اۋىق-اۋىق قايراپ كەتەدi. «سۋرەتشiلەر تۋرالى جازعاندارىڭدى توقتاتپا. ەل سۇراپ جاتىر. كەيiن كiتاپ ەتiپ شىعارۋىڭا بولادى عوي»، – دەيدi. سول ءسوزi جiگەرلەندiردi. جازعان كەزدە 20-25 بەت قىلىپ بiر-اق جازادى. ونىڭ ءبارi گازەتكە سىيمايتىنى بەلگiلi. سودان ون بەتiن ءبولiپ الىپ، گازەتكە ىقشامداپ بەرە قويادى. كەيiن ولاردىڭ ءبارi فرانتسۋز پوستيمپرەسسيونيستەرi باستاعان بەينەلەۋ ونەرiندەگi جاڭاشا ءداۋiردiڭ ۇلى شەبەرلەرi شىعارماشىلىعىن زەردەلەگەن «بۋىرقانعان بوياۋلار» اتتى ەسسەلەر كiتابىنا جيناقتالدى.
بەينەلەۋ ونەرiن سونى iزدەنiستەرمەن بايىتىپ، ورiستەتكەن جاڭاشا ءداۋiر سۋرەتشiلەرiنiڭ كلاسسيكالىق دۇنيەلەرiن تالداۋ وڭايعا سوقپادى. بۇل تۋىندىلاردىڭ تابيعاتى بولەك. قولتاڭبالارى بiر قاراعاندا تۇسiنiكسiزدەۋ بولىپ كورiنەر. بiراق ونىڭ ارعى قالتارىسىندا جاتقان تىلسىم سىرلارىن پايىمداۋ كەرەك. سولاردىڭ قۇپيالارىن تانۋ جولىندا تالاي كiتاپ جينادى. جيعان كiتاپتارىنا بەلگiلi سۋرەتشiلەردiڭ ءوزi قىزىعاتىن. كوپشiلiگiن ماسكەۋ، پەتەربورعا بارعان ساپارلارىنان الا كەلدi. كەيدە الىس اۋداندارداعى اۋىلداردىڭ ەلەۋسiز كiتاپ دۇكەندەرiندە ەل جابىلىپ تابا الماي جۇرگەن كiتاپتاردىڭ تۇراتىنى دا بار. بەينەلەۋ ونەرiنiڭ تابيعاتىن تامىرشىداي تاپ باساتىن سارابدال سىنشى، سىرباز ەسسەشi بولىپ قالىپتاسۋىنا سونىڭ ءبارiنiڭ پايداسى تيدi.
ساياحاتشى
جۋرناليستiك قىزمەتi باستالعان تۇستا قازاقتىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومiرi مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە دەن قويدى. 1975 جىلى شوقاننىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولۋى قارساڭىندا بۇل تاقىرىپقا وزگەشە قىرىنان قاراۋدىڭ ورايى كەلە قالعانى. ول عالىمنىڭ 1856 جىلى جاساعان ايگiلi ىستىقكول ساپارىنىڭ iزiمەن ءجۇرiپ وتۋگە بەل بايلايدى. شيىرشىق اتىپ تۇرعان جاس كەزi. ساپار باعىتى تۇزiلگەن كارتانى سىزىپ، باس ساراشى سەيداعاڭا كiردi. باسقا بiر توڭمويىن باسشى بولسا، «ىستىقكولiڭ نە، كارتاڭ نە، ءوزiڭ نە ايتىپ تۇرسىڭ؟» – دەپ مەسەلiن قايتارار ما ەدi, كiم بiلسiن. بەردiقۇلوۆ جاس تiلشiنiڭ ۇسىنىسىنا بالاشا قۋاندى. «تەز اتتان، تەك ەشكiمگە ايتىپ قويما!» – دەپ قىزمەتكەرiنiڭ اپشىسىن قۋىردى. قايران سەيداعاڭ! ماڭايىنداعىلارعا الەمدiك ءابجiل اقپارات قۇرالى باسشىسىنىڭ كوزiمەن قارايتىن. ايتپەسە، بۇل جاڭالىقتى الدىن الا ەلدiڭ بارiنە جايىپ جiبەرسەڭ دە، سول تۇستاعى باسىلىمدار مۇنداي ساپارعا جولقاپشىق ارقالاعان جولاۋشىنى جiبەرە قويماس تا ەدi. مۇنداي يدەياعا تەك «لەنينشiل جاستىڭ» عانا كوزقاراسى مەن مۇمكiندiگi ۇيلەس كەلەتiن.
سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ قىزمەتكەرiن بiر جارىم ايلىق iسساپارعا جiبەرۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويدى. ساپار شوقان ساياحات بارىسىندا باسىپ وتكەن اياگوزدەن باستالدى. سودان ءوزi كەيiپكەرiنiڭ كەيپiنە ەندi دە كەتتi. شوقان بولىپ تاۋ-تاس كەزدi. جاڭبىردىڭ استىندا قالدى. شوقان بولىپ كۇندەلiك جۇرگiزدi. Fالىم ايالداعان ەلدi مەكەندەردiڭ بۇگiنiن بەينەلەدi. شوقان ءجۇز جيىرما جىل بۇرىن توقتاعان لەپسi مەن Iلە وزەندەرiنiڭ جاعاسىندا تۇرىپ تولعاندى. قارقارا اسىپ، ىستىقكولگە بەت تۇزەدi. ءوز تۇسىندا ساياحاتشى وفيتسەر شوقاندى وبەكتەگەن قىرعىز جۇرتىنىڭ ۇرپاقتارى جولقاپشىق ارقالاعان بۇگiنگi جۋرناليستi دە جانىنا جاقىن تارتتى. شوقان كۇندەلiگiندە كورسەتiلگەن كول توڭiرەگiندەگi جەرلەردiڭ ءبارiن ارالادى.قىرعىز بەن قازاققا ورتاق شاتى-ساتى اسۋى ارقىلى شوقان iزiمەن قازاق جەرiنە جاياۋلاپ اسامىن دەپ ءجۇرiپ، جولشىباي اداسىپ تا كەتتi. تاۋ iشiندە تۇنەدi... اقىرى عىلىمي-تانىمدىق جولساپار وچەرك جازىلىپ بiتتi. ماقالالار سەرياسى باسىلىمعا دا، جۋرناليستiڭ وزiنە دە ۇشان-تەڭiز بەدەل اكەلدi. بۇل ەڭبەگi 1977 جىلى «جالىن» باسپاسىنان «شوقان iزiمەن» دەگەن اتپەن كiتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى.
قالامگەر شوقاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋى قارساڭىندا تاعى دا سول سەيداعاڭنىڭ قۋانا قولداۋىمەن، ەندi ۇلى عالىم عۇمىر كەشكەن مەكەندەردi ارالاۋ ماقساتىن كوزدەپ، ەكiنشi رەت جولساپارعا اتتاندى. قورجىن تولىعا ءتۇستi. بۇرىن جاريالانباعان دەرەكتەرگە كەزiكتi. بەلگiسiز بوپ كەلگەن مالiمەتتەر تابىلدى. «لەنينشiل جاستا» تۇگەلگە جۋىق جاريالانعان سول جولساپار ماتەريالدارىنىڭ نەگiزiندە 1987 جىلى «جاسىن-تاعدىر جارقىلى» اتتى كەزەكتi كiتابى جارىققا شىقتى.
شوقان تاقىرىبىن يگەرگەنiنiڭ ارقاسىندا اتاقتى اكادەميك الكەي مارعۇلانمەن ارا-تۇرا اڭگiمەلەسiپ تۇردى. مۇنىڭ ءبارi ۇلى عالىم ءومiر سۇرگەن مەكەندەردi ارالاۋ ۇستiندە مول پايداسىن تيگiزدi. ءباسپاسوز بەتiندە بۇرمالانىپ كورسەتiلiپ جۇرگەن بiرنەشە مالiمەتتiڭ اقيقاتىن انىقتاپ بەردi.
جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى – قازاق جۋرناليستيكاسىندا ساياحاتتىق ساپاردىڭ كوشiن باستاعان قالامگەر. بiراق بۇل ءۇردiس اراگiدiك قولدانىلعانى بولماسا، كەيiننەن جاپپاي داستۇرگە اينالا قويعان جوق.
ساراشى
جازۋ ونەرiنiڭ شەبەرi, قابىرعالى قالامگەر، الىمدى اقپاراتشى، مايتالمان ماكەتشi, زەردەلi زەرتتەۋشi, سىنشى-سۋرەتتانۋشى، ەستەت-مادەنيەتتانۋشى جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىنىڭ شىعارماشىلىعىندا باس ساراشىلىعىنىڭ شوقتىعى بيiك تۇرادى. ويتكەنi ول اتى اڭىزعا اينالعان ايگiلi باس رەداكتورلار شەرحان مۇرتازا مەن سەيداحمەت بەردiقۇل سەكiلدi ساراشىلىق ونەردiڭ تەڭدەسسiز مۇمكiندiكتەرiن اشتى. بۇلاي بولاتىن ءجونi بار ەدi. بiرەۋiنiڭ تۇسىندا «لەنينشiل جاسقا» قىزمەتكە كەلدi. ەكiنشiسiنiڭ ايگiلi ۇستاحاناسىنىڭ كورiگiندە شىڭدالدى. جۋرناليستiك ونەردiڭ اق نايزاسىن ءسوز سيقىرىن بiلەتiن سەيداعاڭنىڭ ءوزi ۇشكiرلەپ بەردi. «انا تiلi» گازەتiن جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى باسقارعان جىلدار قازاق ءباسپاسوزiنiڭ تاريحىندا التىن ارiپپەن جازىلادى. باسىلىم ءۇتiر-نۇكتەسiنە دەيiن وقىلدى. جۇرت جاپپاي اسىعا قولعا الاتىن جالپىحالىقتىق گازەتكە اينالدى. ۇلتتىڭ ساناسىن وياتتى، حالىقتىڭ ەڭسەسiن كوتەردi, ەلدiڭ تاريحي تانىمىن كەڭەيتتi.
«انا تiلi» گازەتiنە باس ساراشى بولامىن دەپ ويلاعان جوق-تى. «لەنينشiل جاستىڭ» جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ ءجۇر ەدi. «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» پەسكوۆi سەكiلدi جيىرما جىلدان استام قىزمەت iستەگەن وسى باسىلىمنان زەينەتكە شىعاتىن شىعارمىن»، – دەپ قالجىڭداپ قوياتىن. حالىقارالىق «قازاق تiلi» قوعامىنىڭ باسشىلارى بiرنەشە ۇمiتكەردi iرiكتەي كەلiپ، جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىن اتتاي قالاپ الدى. قازاق ءباسپاسوزiنiڭ ۇستاحاناسى «لەنينشiل جاستا» شىڭدالعان ءارi گازەت شىعارۋ تەحنيكاسىن مەيلiنشە مەڭگەرگەن ماكەتشi جاقاڭنىڭ باس ساراشى بولۋعا مۇمكiندiگi مول ەدi.
باسىلىمنىڭ بەت-بەينەسi بiردەن قالىپتاستى. «لەنينشiل جاستاعى» قورعاسىن ءارiپتiڭ ۋىن جۇتقان جيىرما جىلدىڭ تاجiريبەسi جەمiسiن بەرە باستادى. سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ تاربيەسiنiڭ پايداسىن كوردi. گازەتتi باسقارۋدىڭ مۇلدە وزگەشە ۇلگiسiن قولداندى. ۇلتتىق ۇستىندى بەرiك ۇستاناتىن جۋرناليستەردiڭ مەكتەبiن قالىپتاستىردى. باسقا گازەتتiڭ باسشىلارى باس اساۋلىعىنا بولا ماڭىنا جولاتا قويمايتىن تارپاڭ تالانتتاردى قىزمەتكە الدى. ولارعا جاۋاپتى قىزمەتتiڭ تiزگiنiن ۇستاتتى. مۇنداي مۇمكiندiكتiڭ بولا بەرمەيتiنiن ۇققان ولار دا قامشى سالدىرمادى.
بiرەر جىلدان كەيiن التايدىڭ كەر بۇعىسى سەكiلدi ەركiن جورتىپ ۇيرەنگەن اسا تالانتتى جازۋشى مارات قابانبايدى ءوزiنiڭ ورىنباسارى ەتiپ تاعايىندادى. قابىرعالى قالامگەر پۋبليتسيستيكاعا تۇبەگەيلi بەت بۇرىپ، زاماننىڭ اششى زاپىرانىن اقتارىپ، قانىن سورعالاتىپ، اقيقاتتى قارا سوزبەن جىرلادى دا وتىردى. بۇعان دەيiن كوركەم سوزدەن كەستەلەپ ولەڭ ورگەن بەلگiلi اقىن بايبوتانىڭ تiل تاريحى تۋرالى بiرەر ماقالاسىن جاريالاعاننان كەيiن قىزمەتكە شاقىردى. بۇدان سوڭ گازەتتiڭ بەتiندە بايبوتا سەرiكبايۇلى قوشىم-نوعاي دەپ قول قوياتىن تالانتتى زەرتتەۋشiنiڭ قالامى جورعاداي جوسىلىپ جۇرە بەردi. تەرەڭ تالداۋلارعا تولى ماقالالارعا تiلشi-عالىمداردىڭ نازارى اۋدى. گازەت اشىلاردان بiرەر جىل بۇرىن تiلشi-عالىم Fاريفوللا انەستiڭ «جالىن» جۋرنالىنا شىققان بiر ماقالاسىن كورگەن ەدi. جۋرناليستiك يiرiمدەرگە يكەمدiگiن بiردەن بايقاعان. كەيiن ونى قىزمەتكە شاقىرعاندا، «مەن ءومiر بويى گازەتتە iستەمەگەن اداممىن»، – دەپ بiردەن باسىن الىپ قاشتى. قولقا سالعان سوڭ اقىرى كەلدi. كوپ ۇزاماي گازەتتە ون جىل قىزمەت iستەگەن تاجiريبەلi جۋرناليست قونىسبەك قوجامجارۇلىمەن دەڭگەيلەس بولىپ شىعا كەلدi. ويتكەنi ارجاعىندا بiلiمi مەن بiلiگi بار ەدi. الاش ارداقتىلارىنىڭ بۇكiل ەڭبەكتەرi قولىندا بولدى. شەتiنەن جاريالاي باستادى. سول دۇنيەلەردi جۋرناليستiك تاسiلگە سالىپ ۇسىندى. ويى جۇيرiكتiڭ قيالى جەتپەيتiن دەرەك تاۋىپ، ونى ادام ايتقىسىز پالساپامەن تۇزدىقتاپ ۇسىناتىن بiلiمدار جۋرناليست ماقسات ءتاجiمۇرات، عىلىمنىڭ قۇدىعىنان سۋ iشiپ جۇرگەن جاس پەرiلەر امانتاي ءشارiپ پەن ديحان قامزابەكۇلى قاتارعا قوسىلدى. ونى ايتاسىڭ، موڭعوليادان اتاجۇرتىنا ورالعان دارiگەر-حيرۋرگ اباي ماۋقاراۇلى قانداۋىرىن قالامعا ايىرباستاپ، ۇلتتىق ماسەلەلەردiڭ سەمiڭكiرەپ قالعان تۇستارىنا قان جۇگiرتۋگە كiرiستi. ەگدە تارتقان شاعىندا قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ بiلگiرi, وزگەشە ۇردiسپەن جازاتىن قارت سارباز احمەت ءجۇنiس ساپقا تۇردى. قانشاما جىل كوررەكتورلىقتان كوز اشپاعان راۋشان تولەنقىزىنىڭ قابiلەتiن بايقاپ، قولىنا قالام ۇستاتىپ ەدi, ول دا كوپ ۇزاماي كوسەمسوزدi كوركەمدەپ كەستەلەيتiن بولدى. وت اۋىزدى، وراق تiلدi قالامگەر جۇماتاي سابىرجانۇلىن اقمولا وڭiرiندەگi مەنشiكتi تiلشi قىزمەتiنە قابىلدادى. بەتiڭ بار، ءجۇزiڭ بار دەمەي تiلگiلەپ تۇرىپ، اقيقاتتى ايتاتىن جۇماتاي بيلiككە ۇناي بەرمەيتiندەردiڭ قاتارىنان ەدi. سوعان قاراماستان سەنiم ارتتى. سول سول-اق ەكەن، جۇماتايدىڭ «انا تiلiندەگi» التىن ءداۋiرi باستالدى. توماعاسىن سىپىرعان قىران سەكiلدi قالامىن قۇلاشتاپ سiلتەدi. بiر عاجابى، بۇرىن بiرiن-بiرi كورمەگەن ەدi. قىزمەتكە دە سىرتىنان الدى. ءۇش-ءتورت جىلعا دەيiن دە كەزدەسۋدiڭ ءساتi تۇسكەن جوق. بۇرىن-سوڭدى جۇرت كورiپ-بiلمەگەن اۆتورلاردىڭ ەسiمدەرi جالپاق الەمگە كەڭiنەن تانىلدى.
«انا تiلi» از عانا ۋاقىت iشiندە ۇلتقا كەرەكتi ەڭ باستى باسىلىمعا اينالدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ءباسپاسوزiنiڭ مۇمكiندiكتەرi شەكسiز ەكەنi دالەلدەندi. «انا تiلi» قوعامداعى دەموكراتيالىق ۇردiستەرگە سۇيەنiپ، مiنەزدi جۋرناليستيكانىڭ جاڭاشا ۇلگiسiن قالىپتاستىرا باستادى. بۇل مiنەز، ارينە، ۇلت مiنەزiمەن تولىق ۇيلەسەتiن ەدi.
بۇل تۇستاعى باس ساراشىنى ساراشى ەمەس، سيقىرشى دەۋگە بولار ەدi. دۇيسەنبi كۇنi لەزدەمە وتكiزەدi دە، اپتالىقتىڭ الداعى سانىنا قانداي دۇنيەلەر جاريالاناتىنىن جوسپارلاپ، سۇبەلi ماقالالاردى جازاتىن ادامداردى «جۇمىستا وتىرماڭدار، جۇما كۇنi دايىن ماتەريالمەن بiر-اق كەلiڭدەر!» – دەپ ۇيiنە قايتارىپ جiبەرەدi. باسقا بiرەۋ مۇنداي قادامعا ولسە دە بارماس ەدi. بiرەۋگە باس يiپ كورمەگەن تارپاڭدار كەلiسكەن كۇنi دە كەلمەي قالۋى مۇمكiن عوي! باس ساراشى قىزمەتكەرلەرiنە سەندi. ءوزi دە سەنiم ۇيالاتاتىنداي بايسالدى تۇلعا بولدى. جاقاڭنىڭ سال-سەرiلەرi ۋادەلەسكەن ۋاقىتتان كەشiككەن ەمەس. وزدەرiنiڭ جانىن جەپ جۇرگەن تاقىرىپتى ماقالاعا اينالدىرىپ، بەيسەنبi, جۇما كۇندەرi بەيسەنبايۇلىنىڭ الدىنان تابىلادى. ماقالالار كوبiنە-كوپ دايىن كەلەدi. سوندا دا ساراشى اۆتوردىڭ وزiمەن اقىلداسا وتىرىپ، كەرەك تۇستارىن بايىتادى، قويۋلاتادى. سەلكەۋلiك كەتپەۋiن قاداعالايدى. ارتىق ەشتەڭە جiبەرمەيتiن «لەنينشiل جاستا» كورگەن تاجiريبەنiڭ ۇردiسiنە سالادى. تاقىرىپتاردى ويناتادى. سول جىلداردا باسىلىمدا قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ باسىنداعى دiلگiر پروبلەمالار جازىلدى.
بەيسەنبايۇلى باسقارعان باسىلىمنىڭ باتىلدىعىندا مiن بولمادى. ۇلت ماسەلەلەرiنiڭ شەشiلۋiنە كەدەرگi كەلتiرگەن اكiمقارالاردى اياۋسىز سىنادى. كەيبiر سىننىڭ اقىرى بولجاۋسىز وقيعالارمەن دە اياقتالۋى مۇمكiن ەدi. سوعان قاراماستان «انا تiلi» سانالى تۇردە اياق تارتقان جوق. جالپى، ءباسپاسوزدiڭ توبىعىنىڭ تۇسىنداعى تۇساۋ قاي كەزدە دە تارتىلماسا دا iلۋلi تۇرادى. بۇرىن تسەنزور قاداعالاسا، ەندi تەندەر قوجالىق ەتەدi. ال كەڭەستiك جۇيە ىدىراماي تۇرعان كەزدە تاۋەلسiز ءباسپاسوز رەتiندە دۇنيەگە كەلگەن «انا تiلi» ەشتەڭەدەن جاسقانباي، بيلiكتi اۋىق-اۋىق جۇلقىلاپ قويىپ وتىردى.
– بiر كۇنi حالىقارالىق «قازاق تiلi» قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi ومiرزاق ايتبايۇلى قاتتى رەنجiپ كەلدi. ءوڭi قاراۋىتىپ كەتكەن. بولمەمiز قاتار ەدi. قاپالانىپ، اڭگiمەسiن باستادى: «ادام قۇقى جونiندەگi رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسi ەدiم. بۇگiن سول كوميسسيانىڭ باسقوسۋى بولدى. ءماجiلiستi رەسپۋبليكانىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi, كوميسسيا توراعاسى ەرiك اسانباەۆ ورىسشا جۇرگiزiپ وتىردى. مەن كەزەگiم كەلگەندە، ءسوزiمدi قازاقشا باستاپ ەدiم. ول: «گوۆوريتە پو رۋسسكي، چتوبى بىلو پونياتنو ۆسەم»، – دەپ ەسكەرتپە جاسادى. مەن: «بۇل قالاي بولعانى، ادام قۇقىن ءدال وسى جەردە بۇزا باستاعانىمىز با، سوندا؟» – دەپ ەدiم، «ۆام، چتو، نە پونياتنو؟..» – دەگەن زiلدi سوزدەر كەتتi. «ەگەر قازاقشا رۇحسات بەرiلمەسە، وندا مەن سويلەۋدەن باس تارتامىن»، – دەدiم. وتىرىس سوڭىنا قاراي مەنi قازاقشا سويلەتپەۋ ماسەلەسi دەموگراف ماقاش ءتاتiموۆ تاراپىنان قايتا كوتەرiلiپ ەدi, ەلiمiزدiڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi ونى دا قاعىپ تاستاپ، «لجەدەموكراتى»، «ەكسترەميزم»، «گورلوپانى» دەگەن سوزدەردi قارشا بوراتقانى»، – دەدi.
مەن «وسى ايتقاندارىڭىزدى جازىپ بەرiڭiز»، – دەدiم. ومەكەڭ ءسال ويلانىپ قالدى. «بۇكiل كۇشتiڭ ءبارi قولىندا عوي، ەرتەڭ ىلاڭ سالىپ جۇرمەي مە؟!». «سالسا، كورەرمiز...». رەنجiپ وتىرعان ومەكەڭ قولما-قول جازىپ بەردi. كەلەسi نومiرگە جاريالاپ جiبەردiك. تاقىرىبى ايقايلاپ تۇر: «مەنi نەگە قازاقشا سويلەتپەدi?». «نە بولار ەكەن؟» دەپ وتىرمىز. باياعى زامان بولسا، قۇرتىپ جiبەرەر ەدi عوي. ەشتەڭە دە بولعان جوق. سودان سوڭ «ە، ءتاۋبا، دەموكراتيا بiزگە شىنىمەن كەلە باستاعان ەكەن» دەدiك. تاعى بiر مىسال. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيiنگi ءۇش-ءتورت جىلدىڭ iشiندە دiنمۇحامەد قوناەۆ اقساقالعا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكiلدەرi جولاي بەرمەدi عوي. بiز بiرiنشi بوپ ول كiسiمەن سۇحبات جاريالادىق. گازەت شىققان كۇنi اقساقالعا تەلەفون شالدىق. ول كiسi راحمەتiن ايتتى. «نە بۇيىمتايلارىڭ بار؟» – دەپ سۇرادى. «بۇيىمتايىمىز سول، سiزدiڭ قولىڭىزدى الىپ قايتقىمىز كەلەدi»، – دەدiك. «كەلiڭدەر!». باردىق، بiرگە سۋرەتكە تۇستiك. مەنەن «اتىڭ كiم؟» – دەپ سۇرادى. ايتتىم. «اتا-اناڭ دۇرىس قويعان ەكەن. جۇرتتى جارىلقاسىن دەگەنi عوي»، – دەدi. كەيiن الاش ارداقتىسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتى جالپاق جۇرتقا كەڭiنەن تانىستىردىق. بالاسى ەسكەندiر جىلاپ تۇرىپ ريزاشىلىق بiلدiردi. سوندا ديمەكەڭ دە ەسكەندiرگە تەلەفون شالىپتى; «ءاي، بۇلار بiر اينالايىن بالالار عوي!» – دەپتi. بiزدiڭ جۇمىسىمىزعا بەرiلگەن باعانىڭ ۇلكەنi وسى دەپ ەسەپتەيمiن، – دەيدi جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى.
«انا تiلi» قازاق تiلiندە شىققان العاشقى تاۋەلسiز گازەت ەدi. سوندىقتان جۋرناليستەر قالامىن ەركiن سiلتەدi. بيلiكپەن باۋىرى جابىسقان باسقا باسىلىمدار ءسال نارسەدەن اياق تارتىپ وتىرعاندا، ۇلت گازەتiنiڭ اشىق كۇندە نايزاعاي ويناتىپ، قارا سوزدەن قۇيىن تۇرعىزۋى قالىڭ ەلدiڭ رۋحىن وياتتى. باسىلىم ءۇش جىل بويى ءوز كۇنiن ءوزi كوردi. العاشقى سانى 1990 جىلعى ناۋرىزدىڭ 22-سi كۇنi 25 مىڭ دانامەن جارىققا شىققان گازەت كەلەسi جىلدىڭ قاڭتارىنان 111 مىڭ دانامەن تاراي باستادى. قالىڭ قازاق ءوزiنiڭ رۋحاني ۇنقاعازىنداعى ءار ماقالانى اۋاداي قاجەت قىلدى. ەل iشiنە الاشتى ۇلىقتاعان ۇلى باسىلىم «قازاق» گازەتi قايتا ورالعانداي بولدى!
باسىلىمدا اقپاراتتى دايىنداۋدىڭ قازاقى ۇلگiسi قالىپتاستى. «انا تiلiنiڭ» اقپارات ايناسى – «اناقاي» اقپارات توبى ازiرلەگەن مالiمەتتەر وقىرماندى ەلەڭ ەتكiزەتiن. سونى بايقاعان بولۋى كەرەك، بiر كۇنi باس ساراشىنى اقپارات مينيسترi التىنبەك سارسەنبايۇلى شاقىردى. قايتا قۇرىلىپ جاتقان قازاق اقپارات اگەنتتiگiنiڭ قازاق رەداكتسياسىنا باس ساراشى قىزمەتiنە جiبەرگەلi وتىرعانىن ايتتى. «جەتi جىل ماپەلەگەن ءوزiمنiڭ پەرزەنتiم عوي، «انا تiلiندە» وتىرا بەرەيiن»، – دەپ ەدi, التەكەڭ كونبەدi. «قازتاگ ءالi كۇنگە دەيiن اۋدارمامەن وتىر. اقپاراتتار اۋەلi ورىسشا جازىلىپ، سودان كەيiن عانا قازاقشاعا اۋدارىلادى. باياعى كەڭەس كەزiندەگiدەي، ورىس تiلi ءالi ۇستەمدiك قۇرىپ تۇر. سوعان نامىسىڭىز كەلمەي مە؟ ءوزiڭiز ۇلت پەن تiل مۇددەسi ءۇشiن كۇرەسiپ جۇرگەن جوقسىز با؟! بارىڭىز، قازاقشا اقپارات بەرۋ جۇيەسiن تۇگەلiمەن وزگەرتiڭiز»، – دەدi جاس مينيستر. كەلiسپەسكە امالى قالمادى.
التىنبەك سارسەنبايۇلى ءوزi سىيلايتىن جارىلقاپ اعاسىنىڭ قىزمەتiن اۋىستىرۋدىڭ سالماعىن سەزiنگەن بولۋى كەرەك، مينيستر باسىمەن «انا تiلiنiڭ» رەداكتسياسىنا ارنايى كەلiپ، ۇجىمىنىڭ الدىندا باس ساراشىعا راحمەت ايتىپ، وزiمەن بiرگە ەرتكەن كۇيi بۇگiنگi «قازاقپاراتقا» اكەلiپ وتىرعىزدى.
جاڭا جۇمىستى جاتىرقاعان جوق. بۇل دا ساراشىلىق قىزمەت. ءسال باسقاشا ۇردiسپەن دوڭگەلەنتiپ اكەتتi. ەلدiڭ جاڭا استاناسىنا كەلiپ، اقپارات تاراتۋ ورتالىعىنىڭ ۋىعىن شانشىستى. قازاق رەداكتسياسى دامىلسىز تەر توكتi. قازاق تiلدi اقپاراتتىڭ ۇلگiسi جاسالدى. ۇلت تiلiندەگi اقپاراتتىڭ ستيلi قالىپتاستى. اقپاراتتىق تiل سالتانات قۇردى. بۇرىن ورىس تiلiندەگi اقپاراتتىڭ بار ءسوزi تۇگەل اۋدارىلۋى قاتاڭ قاداعالاناتىن. ويتكەنi سونداي ءتارتiپ بولاتىن. سول ءۇشiن ارنايى كوررەكتورلار وتىراتىن. بiر ءسوز قالىپ كەتسە، زار يلەيتiن. اگەنتتiك بۇل ادەتتەن ارىلدى. اقپارات ەركiن جازىلادى. ماعىناسى قازاقى ستيلمەن ۇعىندىرىلادى. بۇل مەكەمەدەگi جاقاڭنىڭ تاربيەسiن كورگەن قىز-جiگiتتەر جازۋعا جاقسى توسەلدi. «قازاقپارات» ۇلتتىق كومپانياسىنداعى ەڭ مىقتى جۋرناليستiك توپ قازاق رەداكتسياسىنىڭ ەنشiسiنە تيەتىن ەدى. مالiمەتتi وتە جەدەل بەرەدi. وقيعاعا دەرەۋ ءۇن قوسادى. شۇعىل ماجiلiستەردەن لەزدiڭ اراسىندا تەلەفونمەن جوعارى دەڭگەيدەگi اقپارات تاراتا الادى. ايبىن باقىتۇلى، ەرنۇر اقانباي، قانات توقاباي سەكiلدi جاس نوياندار بەيسەنبايۇلىنىڭ باپكەرلiك ءتالiمiن الدى. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتiنە مەملەكەتتiك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ بارعان باس ساراشى ەكi جiگiتتi جانىنا iلەستiرە قايتتى. اقپاراتتاعى العاشقى قادامدارىن كiبiرتiكتەپ باستاعان ارمان اسقار مەن رۋسلان Fابباس كەيىن شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايتىن بولدى. بالاقباۋ تاعىپ، ءباسپاسوزدiڭ بالاپاندارىن باپتاۋ وڭاي ەمەس. بiراق ايتەۋiر جانكەشتi جۇمىستىڭ جەمiس بەرگەنi قۋانتادى.
قازiر بۇكiل قوعام بولىپ كوشۋگە ازiرلەنiپ جاتقان لاتىن ءارپiن پايدالانۋدى «قازاقپارات» ەرتەرەك قولعا الدى. 2004 جىلدىڭ ساۋiرiندە لاتىن ارپiندەگi سايت اشىلىپ، شەتەلدەگi بەس ميلليون قازاقتىڭ تاريحي وتانى تۋرالى مالiمەتپەن كۇنبە-كۇن تانىسىپ وتىرۋىنا مۇمكiندiك جاسالدى. «قازاقپاراتتاعى» لاتىن قارiپتەرi اكادەميك ءابدۋالي قايداردىڭ نۇسقاسى بويىنشا ازiرلەندi. «ارينە، بۇل – قازiرگi ارiپتەرiمiزدiڭ لاتىنشاعا تiكەلەي اۋىسقان ءتۇرi. ياعني، جاڭا ءالiپبي ەمەس. جاڭا لاتىن قارiپتەرi احمەت بايتۇرسىنۇلى ازiرلەگەن جيىرما التى ارiپكە نەگiزدەلۋگە تيiس. لاتىن قارپiنە كوشۋ ەڭ الدىمەن، بiزدiڭ ورفوگرافيامىزدىڭ تازارۋى ءۇشiن قاجەت. سول ارقىلى قازاق تiلiنiڭ ۇندەستiگiنە جات ارتىق ارiپتەردەن ارىلامىز. ونى قازiرگi كيريلليتسا ارقىلى اتقارۋ مۇمكiن ەمەس. ءارi بۇگiنگi ارiپتەرiمiز ينتەرنەتتi تولىعىمەن مەڭگەرۋگە دە توسقاۋىل بولىپ وتىر. قوسىمشا قازاق ارiپتەرi كوبiنە اشىلماي قالادى. ورىس تiلiندەگi سايتتاردان كەز كەلگەن مالiمەتتەردi الۋعا بولادى. ال بiز ويتە الماي وتىرمىز، لاتىن قارپiنە وتپەسەك، بولاشاقتا جاس ۇرپاقتىڭ وبالىنا قالۋىمىز كادiك»، – دەيتىن باس ساراشى سول كەزدە.
ساراشىنىڭ قايدا دا ساراشى ەكەنi بۇل مەكەمەدە دە دالەلدەنگەندەي.
ساردار
بۇگiنگi قازاق جۋرناليستيكاسى ساربازدان كەندە ەمەس. سارباز بولعاندا قانداي. ءبارiنiڭ دە بەس قارۋى بويىندا. شەتiنەن اقپارات تاراتۋ تەحنولوگياسىنىڭ سوڭعى ۇلگiدەگi قۇرال-جابدىقتارىمەن مۇزداي قۇرسانعان ارiپتەستەرiمiزدiڭ قالىڭ قولى تاۋەلسiز ەلدiڭ ءتۇتiنiنiڭ ءتۇزۋ ۇشۋىنا شاماسى كەلگەنشە ۇلەس قوسىپ جاتىر. ونىڭ iشiندە بەسiكتەن بەلi شىقپاي جاتىپ، جەتi جۇرتتىڭ تiلiن بiلiپ، ينتەرنەت ەمiپ وسكەن تەگەۋرiندi جاس بۋىن دا، ەكi جۇيەنiڭ دە داستۇرiنە قالامىن سۋارعان، اۋىزدىعىن شايناپ، جەر تارپىعان ورتا بۋىن دا، كەمەل جاسقا كەلسە دە كەسەك تۋرايتىن اعا بۋىن دا بار. بiراق ساربازدارىمىز قانشا مول بولعانىمەن، ساردارلارىمىز كوپ ەمەس. ويتكەنi جاقسى ساربازداردىڭ ءبارi بiردەي مىقتى ساردار بولا المايدى. بiرەۋiنە ساردار بولۋ مۇمكiندiگi بەرiلمەيدi. ەكiنشiسi سول مۇمكiندiك بەرiلگەنiمەن، ساردار بولىپ جارىتپايدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالىن باسقارىپ، تايتۇياق تالانتتاردى باپتاۋ ونەرi مىڭنان بiر ادامعا عانا بۇيىرادى. «بەس كiتاپ شىعارعانىمەن، اۆتورى جازۋشى بولماۋى مۇمكiن»، – دەپ ءسوز زەرگەرi Fابيت مۇسiرەپوۆ ايتقانداي، باسىلىمنىڭ جەتi اتاسىن باسقارعان كiسiنiڭ ءبارi بiردەي ساراشىلىقتىڭ ساردارى دەڭگەيiنە كوتەرiلە المايدى. قازاقتا باس ساراشىنىڭ ورىنتاعىنا وتىرىپ كورگەن جاندار از ەمەس. الايدا حالىق قادiرلەگەن تۇلعا دارەجەسiندە مويىندالعان ساڭلاق ساراشىلار ساۋساقپەن سانارلىق. تiپتi بiر قولدىڭ ساۋساعى دا جەتiپ قالار. سولاردىڭ بiرi – جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى.
مەن ءوزiم دە بەيسەنبايۇلىنىڭ باسپاسوزگە باپتاعان بالاسى ەكەنiمدi ماقتان ەتەم. ستۋدەنت كەزiمنەن «لەنينشiل جاستىڭ» رەداكتسياسىمەن تۇراقتى بايلانىسىم بولعان ماعان قاي اعام دا قىرىن قاراعان جوق. جانبولات اعام (اۋپباەۆ) كوك تۇتiنگە كومiلiپ وتىرىپ، اپارعان دۇنيەمدi لەزدە قاراپ بەرەتiن. قۋانىش اعامنىڭ (جيەنباي) كەزەكتi تاپسىرماسى دايىن تۇراتىن. قالامىمدى ۇشكiرلەگەن اعا-دوس قاينار ولجاي قاراعاندىعا مەنشiكتi تiلشiلiككە اتتانىپ، ماعان ورىن بوساتتى. ەرجۇمان اعام (سمايىل) بار شارۋاسىن ىسىرىپ قويىپ، سول زامانداعى اقپاراتتىق تەحنيكانىڭ سۇڭقارى «ياتران» ماشينكاسىمەن مەنi جۇمىسقا شاقىرۋ تۋرالى ءداۋ تسەكانىڭ ءداۋ بولiمiنە ءوز قولىمەن حات جازدى. مەن ءۇشiن ءبارi دە قادiرلi. بiراق ماقالالارىمدى ەڭ كوپ دايىنداعان، جازۋ ونەرiنiڭ قىر-سىرىن شەگەلەپ تۇرىپ تۇسiندiرگەن جارىلقاپ اعانىڭ ءجونi بولەك.
ءسوز ساردارى تەك قانا باپكەرلiگiمەن ەمەس، شىعارماشىلىق تالانتىمەن دە ەرەكشەلەنەدi. جازبايتىن ساردار جازاتىن ساربازعا ەشقاشان ۇلگi بولا الا المايدى. ساردار باسپاسوزگە كورiك بەرiپ، جازارماندارىنا ساۋىت ۇسىنۋ ءۇشiن عانا كەلمەۋگە تيiس. ۇشاقتى ۇشىرتىپ ايدايتىن مۇحتار التىنباەۆ پەن قانداۋىرىنا قۇدiرەت قونعان جاقسىلىق دوسقاليەۆ سەكiلدi بiزدiڭ سالانىڭ ساردارلارى دا قالامىنىڭ قۋاتتى ەكەنiن كەيiنگiلەرگە كورسەتiپ وتىرۋى كەرەك. باسقانى قايدام، بۇل جاعىنان جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىنا ەشكiم دە مiن تاعا المايدى.
قاي قىزمەتiن دە شىعارماشىلىعىنا تيiمدi پايدالاندى. سوعان وراي مۇمكiندiگi ورايلاسىپ تۇرعان تاقىرىپتارعا قالام تارتتى. «لەنينشiل جاستىڭ» جاستار جانە ادامگەرشiلiك تاربيە ءبولiمi اشىلىپ، سونىڭ مەڭگەرۋشiسi بولىپ بەكiتiلگەن تۇستا قازاق ادەبi تۋرالى ماتەريالدار جيناي باستادى. ستۋدەنت كەزiندە ەتيكەت ماسەلەسi جونiندە بiردەڭە وقىعىسى كەلسە، ەش جەردەن تاپپايتىن. «شiركiن-اي، وسىنى بiرەۋ نەگە جازبايدى ەكەن؟» دەيتiن. كەيiن ءوزi جازدى. سونىڭ نەگiزiندە «ادەپ الەمi» دەگەن كiتابى 1982 جىلى جارىققا شىقتى. سول كiتاپتىڭ العاشقى نۇسقالارى گازەتتە جاريالاندى. بەينەلەۋ ونەرi تۋرالى جازىلعان «بۋىرقانعان بوياۋلار» جانە ەتيكەت ماسەلەسiن كوتەرگەن «ادەپ الەمi» كiتاپتارى ءۇشiن 1982 جىلى قازاقستان كومسومولى سىيلىعى بەرiلدi. جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى بۇل سىيلىققا قازاق تiلدi جۋرناليستەردiڭ اراسىندا تۇڭعىش رەت يە بولدى.
«انا تiلi» گازەتiندە باس ساراشى بولعان جىلدارىندا «قازاق شەجiرەسi» كiتابى جازىلدى. بۇل كiتابى دا باسىلىمدا جارىق كورگەن مالiمەتتەر مەن دەرەكتەردەن ءتۇزiلدi.
«قازاقپاراتتاعى» اقپاراتپەن الىسقان ون جىل دا بوسقا وتكەن جوق. بۇل مەكەمەدە ينتەرنەتتiڭ بار يگiلiگiن پايدالاندى. سول ارقىلى الەم كiتاپحانالارىنىڭ قوينى-قونىشىن اقتارىپ شىقتى. باعالى دەرەكتەرگە كەزiكتi. شىنىندا دا، توقسانىنشى جىلداردان كەيiن ەلiمiزگە سىرتتان كەلەتiن كiتاپتار لەگiنiڭ توقتاپ قالعانى بەلگiلi. سونىڭ ءبارiنiڭ ورنىن بار بولعىر ينتەرنەت مىقتاپ تولتىردى. راسى كەرەك، جاقاڭنىڭ قاتارلاستارىنىڭ بiرازى ينتەرنەتتiڭ بار مۇمكiندiگiن پايدالانۋعا بەيiم ەمەس. ەگەر «قازاقپاراتقا» كەلمەسە، ءوزi دە اۋەس بولماس ەدi.
Fىلىمي-كوپشiلiك ورتانى ەلەڭ ەتكiزگەن «ارعى تۇركتەر اقيقاتىنىڭ iزiمەن» اتتى كiتابى ينتەرنەتتiڭ تاۋسىلماس قاينار بۇلاعىنىڭ ارقاسىندا جازىلدى. امەريكا قۇرلىعىنا وتكەن تۇپكi تۇرiكتەردiڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر ۇسىندى. تۇپكi تۇرك-ۇندiستەردiڭ ورتالىق ازيادان وتكەن جولى جونiندە بايان ەتتi. «سول تۇپكi تۇركتەر قايدان شىقتى، ولاردىڭ اتامەكەندە قالعان كەيiنگi iزباسارلارى كiمدەر؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەردi. كiتاپتىڭ عىلىمي جاڭالىقتارىنا بۇل سالامەن تۇبەگەيلi اينالىسىپ جۇرگەن مامانداردىڭ ءوزi قىزىعا قارايدى. تۇپكi تاريحتان تامىرلاستىق iزدەگەن ادام بۇل ەڭبەكتەن مول مالiمەت تابادى.
ەڭ نەگiزگi تاقىرىبى شوقاندى جادىنان شىعارمايدى. شوقان – ۋاقىت وتكەن سايىن ءار قىرىنان ايقىندالا تۇسەتiن تۇلعا. كەڭەستiك داۋiردەگi دەرەكتەر ونى باسقاشا تانىتتى. شوقاننىڭ شىن بەينەسi ءالi اشىلعان جوق. وتارشىلداردىڭ زۇلىمدىقتارىن شوقان كورمەدi دەيسiڭ بە؟ بۇل ماسەلە دە زەرتتەۋ جەلiسiنە اينالۋعا تيiس. «بۇراتانا حالىقتىڭ وكiلiسiڭ» دەگەن كەلەمەجدi ورىس وفيتسەرلەرiنiڭ اراسىندا جۇرگەن شوقان دا تالاي رەت ەستiگەن. وعان تالاي رەت جاۋاپ قايتارعان. سونداي-اق ونىڭ ءومiرi مەن شىعارماشىلىعىنداعى قازاق تاريحىنا، ۇلى تۇلعالارىمىزعا قاتىستى قاۋزالماي قالعان تۇستار ءالi دە جەتiپ ارتىلادى. كەزiندە مولىنان جيعان دەرەكتەرi بiرنەشە كiتاپقا جۇك بولدى. مۇنىمەن دە شەكتەلە قويماس. ءسوز ساردارىنىڭ سونىسىمەن دە سالماعى ارتا تۇسپەك.
* * *
«انا تiلi» ۇلت گازەتiن جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى باسقارعان تۇستا باسىلىمنىڭ اتىنداعى «ۇلت» دەگەن جازۋدىڭ اۋەلi تيتiمدەي قارiپتەرمەن تەرiلiپ، بiرتiندەپ ۇلكەيە تۇسكەنi ەلدiڭ ەسiندە شىعار. باس ساراشى اركiمنiڭ ويىنا كەلە بەرمەيتiن بۇل ءۇردiستi اسقان تاپقىرلىقپەن بiر جىلعا جۋىق جۇرگiزiپ وتىردى. كۇن وتكەن سايىن «انا تiلi» دەگەن اتاۋ جايلاپ قانا كiشiرەيiپ، كەرiسiنشە، «ۇلت» ۇعىمى بiرتiندەپ ۇلعايىپ كەلە جاتتى. مۇنىڭ ءمانiسi, ول گازەتتiڭ اتىن «ۇلت» دەپ وزگەرتۋگە دايىنداپ ەدi. ويتكەنi كەڭەس ءداۋiرiنiڭ ايىل-تارتپاسىن ەندi عانا بوساتقان جىلداردا تيiمدi ءتاسiل قولدانباساڭ، قادامىڭ جاڭساق كەتۋi ابدەن مۇمكiن. «ۇلتتىڭ» ۇلعايىپ كەلە جاتقانىنا حالىقتىڭ دا، بيلiكتiڭ دە كوزi ۇيرەنە باستادى. رۋحى ەلدiك سانامەن تامىرلاسىپ كەتكەن كيەلi باسىلىمنىڭ كوپ ۇزاماي اتى وزگەرiپ، «ۇلت» اتانىپ، ۇلتىمەن قاۋىشاتىنىنا ەشكiمنiڭ كۇمانi جوق-تى. گازەتتiڭ بۇكiل بولمىسى وسى اتاۋعا تولىعىمەن لايىق بولدى. تەك ماڭدايشانى وزگەرتۋ عانا قالعان. ەگەر جۇزەگە اسقاندا، باسپاسوزدەگi تەڭدەسسiز جوبا بولۋى مۇمكiن ەدi. باس ساراشى ماقساتىنا جاقىنداپ، «ۇلت» iرiلەنiپ، ەندi iرگەلەنە باستاعاندا، «قازاقپاراتقا» اۋىسىپ كەتتi...
بiراق ۇستازىمىز iرiلەندiرۋگە ۇمتىلعان «ۇلت» ۇعىمى ەلدiڭ زەردەسiندە قالدى. كۇن وتە كەلە بيiكتەي بەردi. بۇل ۇعىم ۋاقىت وتكەن سايىن تۇلعالانا تۇسەتiن بەيسەنبايۇلىنىڭ ءوز بولمىسىن دا تانىتقانداي.
* * *
بۇگىن - توماعامىزدى الىپ توپقا سالىپ، جازۋ ونەرىنە باۋلىعان قادىرلى ۇستازىمىز جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. جەلىپ كەلگەن جەتپىس ءتورتىڭىز قۇتتى بولسىن، اعا!
باۋىرجان ومارۇلى
