(Portret-esse)
Ol – şynynda da ūlt ūǧymyn ūlǧaitqan tūlǧa. Tura maǧynasynda da, auyspaly maǧynasynda da solai. Būǧan eşkimniŋ talasy bolmauǧa tiis. Basynan bastaiyq...
Synşy
Jurnalister men filologtar ömiri daulasady da jüredi. Būl, ärine, bir üidiŋ eki balasynyŋ asyqqa talasqany siiaqty närse. Jurnalister: «Sender biz siiaqty qalamdy qūlaştap siltei almaisyŋdar. Jazu jazyp qarq qylmaisyŋdar», – deidi. Filologtar da jurnalisterdi oŋdyrmaidy: «Al sender är närseni jazasyŋdar, bir taqyrypqa tūraqtamaisyŋdar. Ünemi betinen qalqyp jüresiŋder». Qai-qaisysynyŋ da aityp tūrǧanynyŋ jany bar. Filologtardyŋ jurnalisterge qaraǧanda til zaŋdylyqtaryn tereŋ biletini, ne närseni de asyqpai saralaityny, taldap-talǧap jazatyny, ǧylymi oilauǧa jaqyn ekeni ras. Al bar jūmysy jedeldigimen erekşelenetin jurnalisterdiŋ tez qimyldaityny, ämbebaptyqqa boi üiretetini de dausyz närse. Jurfakta til men ädebiet pänderi filfakqa qaraǧanda, anaǧūrlym az oqytylady. Sondyqtan keide filfaktyŋ bilim jüiesi men jurfaktyŋ maşyqtandyru jüiesi bir arnaǧa toǧyssa, qandai keremet bolar edi dep oilaisyŋ. Jarylqap Beisenbaiūly – däl osy ürdistiŋ mektebinen şyqqan qalamger.
Ädette jazuǧa beiimi bar örender jurfakqa tüskisi keledi. Biraq ol jyldarda jurfak öndiriste eki jyl jūmys istep kelmeseŋ, qūjatyŋdy qabyldamaityn edi. Sondyqtan mektep bitirgender filfakka keletin. Jaqaŋ da söitti. Keiin filfaktan jazuǧa qabiletti jigitterdiŋ köbirek şyqqan sebebi de sol.
Fylymdy qusa da, birqatar jetistikke qol jetkizer edi. Biraq ol kezde aspiranturaǧa tüsu degen qiynnyŋ qiyny. Jylyna bir-eki-aq oryn bölinedi. Oǧan tūmsyq tyǧu mümkin emes. Onyŋ esesine irgeli bilim alyp şyqty. Ūstazdary jaqsy boldy. Qazaq, orys, şetel ädebieti tereŋdetip oqytyldy. Bäri de adamnyŋ özine bailanysty ekenin erterek ūqty. Üşinşi, törtinşi kurstan bastap, jazuǧa talpynys tanytty. Sol jyldarda jas synşylardyŋ talantty şoǧyry boi körsetkeni belgili. Asqar Süleimenov, Rymǧali Nūrǧaliev, Zeinolla Serikqaliev, Mūhtar Maǧauin, Äbiş Kekilbaevtiŋ tereŋ maqalalarynyŋ äseri sūmdyq. Solarǧa eliktegen filolog-studentterdiŋ köbi resenziia jazumen äuestendi. Qazirgi studentter synǧa jolamaidy ǧoi. Al ol kezdegi universitet qabyrǧasyndaǧy filologtardyŋ köbi synmen auyzdandy. Birin ädebiet syny, ekinşisin kino syny qyzyqtyrdy. Al student Jarylqap beineleu öneriniŋ tylsymdaryna üŋiluge qūmartty. Sol tūsta Zeinolla Serikqalievtiŋ «Oilar, tolǧanystar» degen kitaby şyǧa qalsyn. Bas almai oqyp şyqty. Stili keremet. Söilemdi öte şeber qūraidy. «Osylai jazsa ǧoi, şirkin!», – dep tamsandy.
Jazuǧa beiimi bar studentter «Leninşil jas» (bügingi «Jas alaş») pen «Jetisu» gazetterin töŋirekteidi. Äigili Vinogradov köşesiniŋ 88-şi üiindegi jataqhana tūrǧyndary taŋerteŋ eŋ äuelim irgedegi bazarǧa kelip, işindegi düŋgirşekten osy eki basylymdy satyp alady. Ädebiet, öner mäseleleri sol basylymdarda jii jazylady. «Leninşil jasqa» avtor köp bolǧasyn, maqala şyǧaru qiyndau, sondyqtan studentter «Jetisudi» köbirek jaǧalaidy. Syn maqala jazu üşin daiyndyq kerek. Kitap qaramasa bolmaidy. Kitaphana ol kezde keşki saǧat 10-ǧa deiin jūmys isteidi. Sabaqtan şyǧa sala sonda tartady. Jauyp bir-aq qaitady. Şyŋǧys Aitmatovtyŋ povesteri birinen soŋ biri şyǧyp, qalyŋ eldi eleŋdetip tūrǧan kez. Studentter sol povester jaryq körgen «Novyi mir» jurnalyn kezekke tūryp oqidy.
Sol tūsta Şerhan Mūrtaza bas redaktory bolyp dürildep tūrǧan «Leninşil jastaǧy» «Aqqu» estetikalyq klubynyŋ materialdary da özinşe bir älem. Aqyry, «Aqquǧa» qatty qyzyqqandyqtan, fransuzdyŋ äigili müsinşisi Ogiust Rodenniŋ şyǧarmaşylyǧy turaly alǧaşqy maqalasyn äzirledi. Ol köp ūzamai «Leninşil jasqa» «Müsinder tebirenisi» degen atpen jarq etip şyǧa keldi. Ädebiet böliminiŋ meŋgeruşisi Oralhan Bökei men qyzmetkeri Jarasqan Äbdirəşev jas avtordy birden bauyrǧa tartyp, özderi tapsyrma bere bastady. Qazaq suretşileriniŋ jaŋa tuyndylary, Almatynyŋ jas baleti turaly syn maqalalary men resenziialary jariialandy. Sol kezdegi balet öneriniŋ köginde jaŋa janǧan jūldyz Bolat Aiuhanov turaly alǧaşqy maqalany Jarylqap Beisenbaiūly jazdy.
Redaksiiamen osylai tyǧyz bailanys ornatqan student oqu bitirmei jatyp, «Leninşil jasqa» qyzmetke keldi. Jūmysşy-jastar bölimine tilşi bolyp ornalasyp, jurnalistik jūmystyŋ körigin qyzdyra bastaǧan kezde, ony äskerge alyp ketti. Keŋes-qytai şekarasyndaǧy ahual uşyǧyp tūrǧan tūs edi. Armiiada ofiser jetispeidi. Qysqasy, sol jyly özimen birge äskeri kafedrany bitirgen jigitterdiŋ jartysy sol jaqqa attandy. Baikaldyŋ arjaǧyndaǧy moŋǧol-qytai-keŋes şekarasy tüiisken Mänjüriia jerinde eki jyl ofiserlik boryşyn ötedi. Tūrǧan päterine qazaq gazet-jurnaldaryn jazdyryp alady. «Aqquda» ne jariialanyp jatqanyn körip-bilip otyrady. Ara-tūra maqala jazuyn toqtatqan joq. Onysy jariialanyp tūrdy. Ofiserler üiiniŋ kitaphanasyn tauysty. Künara qarauyldyŋ bastyǧy bolyp küzetke tüskende kitap ala şyǧady. Tünimen oqidy. Äskerden qaityp kelgen soŋ, «Leninşil jastyŋ» jaŋa bas redaktory Seidahmet Berdiqūlovtyŋ aldyna kirdi. Ol kisi de «Öner turaly jazatyn būl qandai ofiser?», – dep syrtynan tileules bolyp jüredi eken. Sodan osy gazette tabandatqan jiyrma jyl on ai qyzmet istedi.
Jas jurnalisti Sekeŋniŋ özi auyq-auyq qairap ketedi. «Suretşiler turaly jazǧandaryŋdy toqtatpa. El sūrap jatyr. Keiin kitap etip şyǧaruyŋa bolady ǧoi», – deidi. Sol sözi jigerlendirdi. Jazǧan kezde 20-25 bet qylyp bir-aq jazady. Onyŋ bäri gazetke syimaityny belgili. Sodan on betin bölip alyp, gazetke yqşamdap bere qoiady. Keiin olardyŋ bäri fransuz postimpressionisteri bastaǧan beineleu önerindegi jaŋaşa däuirdiŋ ūly şeberleri şyǧarmaşylyǧyn zerdelegen «Buyrqanǧan boiaular» atty esseler kitabyna jinaqtaldy.
Beineleu önerin sony izdenistermen baiytyp, öristetken Jaŋaşa däuir suretşileriniŋ klassikalyq dünielerin taldau oŋaiǧa soqpady. Būl tuyndylardyŋ tabiǧaty bölek. Qoltaŋbalary bir qaraǧanda tüsiniksizdeu bolyp köriner. Biraq onyŋ arǧy qaltarysynda jatqan tylsym syrlaryn paiymdau kerek. Solardyŋ qūpiialaryn tanu jolynda talai kitap jinady. Jiǧan kitaptaryna belgili suretşilerdiŋ özi qyzyǧatyn. Köpşiligin Mäskeu, Peterborǧa barǧan saparlarynan ala keldi. Keide alys audandardaǧy auyldardyŋ eleusiz kitap dükenderinde el jabylyp taba almai jürgen kitaptardyŋ tūratyny da bar. Beineleu öneriniŋ tabiǧatyn tamyrşydai tap basatyn sarabdal synşy, syrbaz esseşi bolyp qalyptasuyna sonyŋ bäriniŋ paidasy tidi.
Saiahatşy
Jurnalistik qyzmeti bastalǧan tūsta qazaqtyŋ ūly ǧalymy Şoqan Uälihanovtyŋ ömiri men şyǧarmaşylyǧyn zertteuge den qoidy. 1975 jyly Şoqannyŋ tuǧanyna 140 jyl toluy qarsaŋynda būl taqyrypqa özgeşe qyrynan qaraudyŋ oraiy kele qalǧany. Ol ǧalymnyŋ 1856 jyly jasaǧan äigili Ystyqköl saparynyŋ izimen jürip ötuge bel bailaidy. Şiyrşyq atyp tūrǧan jas kezi. Sapar baǧyty tüzilgen kartany syzyp, bas saraşy Seidaǧaŋa kirdi. Basqa bir toŋmoiyn basşy bolsa, «Ystyqköliŋ ne, kartaŋ ne, öziŋ ne aityp tūrsyŋ?» – dep meselin qaitarar ma edi, kim bilsin. Berdiqūlov jas tilşiniŋ ūsynysyna balaşa quandy. «Tez attan, tek eşkimge aityp qoima!» – dep qyzmetkeriniŋ apşysyn quyrdy. Qairan Seidaǧaŋ! Maŋaiyndaǧylarǧa älemdik äbjil aqparat qūraly basşysynyŋ közimen qaraityn. Äitpese, būl jaŋalyqty aldyn ala eldiŋ bärine jaiyp jiberseŋ de, sol tūstaǧy basylymdar mūndai saparǧa jolqapşyq arqalaǧan jolauşyny jibere qoimas ta edi. Mūndai ideiaǧa tek «Leninşil jastyŋ» ǧana közqarasy men mümkindigi üiles keletin.
Seidahmet Berdiqūlov qyzmetkerin bir jarym ailyq issaparǧa jiberu turaly būiryqqa qol qoidy. Sapar Şoqan saiahat barysynda basyp ötken Aiagözden bastaldy. Sodan özi keiipkeriniŋ keipine endi de ketti. Şoqan bolyp tau-tas kezdi. Jaŋbyrdyŋ astynda qaldy. Şoqan bolyp kündelik jürgizdi. Falym aialdaǧan eldi mekenderdiŋ büginin beineledi. Şoqan jüz jiyrma jyl būryn toqtaǧan Lepsi men Ile özenderiniŋ jaǧasynda tūryp tolǧandy. Qarqara asyp, Ystyqkölge bet tüzedi. Öz tūsynda saiahatşy ofiser Şoqandy öbektegen qyrǧyz jūrtynyŋ ūrpaqtary jolqapşyq arqalaǧan bügingi jurnalisti de janyna jaqyn tartty. Şoqan kündeliginde körsetilgen köl töŋiregindegi jerlerdiŋ bärin aralady.Qyrǧyz ben qazaqqa ortaq Şaty-Saty asuy arqyly Şoqan izimen qazaq jerine jaiaulap asamyn dep jürip, jolşybai adasyp ta ketti. Tau işinde tünedi... Aqyry ǧylymi-tanymdyq jolsapar ocherk jazylyp bitti. Maqalalar seriiasy basylymǧa da, jurnalistiŋ özine de ūşan-teŋiz bedel äkeldi. Būl eŋbegi 1977 jyly «Jalyn» baspasynan «Şoqan izimen» degen atpen kitap bolyp basylyp şyqty.
Qalamger Şoqannyŋ tuǧanyna 150 jyl toluy qarsaŋynda taǧy da sol Seidaǧaŋnyŋ quana qoldauymen, endi ūly ǧalym ǧūmyr keşken mekenderdi aralau maqsatyn közdep, ekinşi ret jolsaparǧa attandy. Qorjyn tolyǧa tüsti. Būryn jariialanbaǧan derekterge kezikti. Belgisiz bop kelgen mälimetter tabyldy. «Leninşil jasta» tügelge juyq jariialanǧan sol jolsapar materialdarynyŋ negizinde 1987 jyly «Jasyn-taǧdyr jarqyly» atty kezekti kitaby jaryqqa şyqty.
Şoqan taqyrybyn igergeniniŋ arqasynda ataqty akademik Älkei Marǧūlanmen ara-tūra äŋgimelesip tūrdy. Mūnyŋ bäri ūly ǧalym ömir sürgen mekenderdi aralau üstinde mol paidasyn tigizdi. Baspasöz betinde būrmalanyp körsetilip jürgen birneşe mälimettiŋ aqiqatyn anyqtap berdi.
Jarylqap Beisenbaiūly – qazaq jurnalistikasynda saiahattyq sapardyŋ köşin bastaǧan qalamger. Biraq būl ürdis aragidik qoldanylǧany bolmasa, keiinnen jappai dästürge ainala qoiǧan joq.
Saraşy
Jazu öneriniŋ şeberi, qabyrǧaly qalamger, alymdy aqparatşy, maitalman maketşi, zerdeli zertteuşi, synşy-surettanuşy, estet-mädeniettanuşy Jarylqap Beisenbaiūlynyŋ şyǧarmaşylyǧynda bas saraşylyǧynyŋ şoqtyǧy biik tūrady. Öitkeni ol aty aŋyzǧa ainalǧan äigili bas redaktorlar Şerhan Mūrtaza men Seidahmet Berdiqūl sekildi saraşylyq önerdiŋ teŋdessiz mümkindikterin aşty. Būlai bolatyn jöni bar edi. Bireuiniŋ tūsynda «Leninşil jasqa» qyzmetke keldi. Ekinşisiniŋ äigili ūstahanasynyŋ köriginde şyŋdaldy. Jurnalistik önerdiŋ aq naizasyn söz siqyryn biletin Seidaǧaŋnyŋ özi üşkirlep berdi. «Ana tili» gazetin Jarylqap Beisenbaiūly basqarǧan jyldar qazaq baspasöziniŋ tarihynda altyn ärippen jazylady. Basylym ütir-nüktesine deiin oqyldy. Jūrt jappai asyǧa qolǧa alatyn jalpyhalyqtyq gazetke ainaldy. Ūlttyŋ sanasyn oiatty, halyqtyŋ eŋsesin köterdi, eldiŋ tarihi tanymyn keŋeitti.
«Ana tili» gazetine bas saraşy bolamyn dep oilaǧan joq-ty. «Leninşil jastyŋ» jauapty hatşysy bolyp jür edi. «Komsomolskaia pravdanyŋ» Peskovi sekildi jiyrma jyldan astam qyzmet istegen osy basylymnan zeinetke şyǧatyn şyǧarmyn», – dep qaljyŋdap qoiatyn. Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǧamynyŋ basşylary birneşe ümitkerdi iriktei kelip, Jarylqap Beisenbaiūlyn attai qalap aldy. Qazaq baspasöziniŋ ūstahanasy «Leninşil jasta» şyŋdalǧan äri gazet şyǧaru tehnikasyn meilinşe meŋgergen maketşi Jaqaŋnyŋ bas saraşy boluǧa mümkindigi mol edi.
Basylymnyŋ bet-beinesi birden qalyptasty. «Leninşil jastaǧy» qorǧasyn äriptiŋ uyn jūtqan jiyrma jyldyŋ täjiribesi jemisin bere bastady. Seidahmet Berdiqūlov tärbiesiniŋ paidasyn kördi. Gazetti basqarudyŋ mülde özgeşe ülgisin qoldandy. Ūlttyq ūstyndy berik ūstanatyn jurnalisterdiŋ mektebin qalyptastyrdy. Basqa gazettiŋ basşylary bas asaulyǧyna bola maŋyna jolata qoimaityn tarpaŋ talanttardy qyzmetke aldy. Olarǧa jauapty qyzmettiŋ tizginin ūstatty. Mūndai mümkindiktiŋ bola bermeitinin ūqqan olar da qamşy saldyrmady.
Birer jyldan keiin Altaidyŋ ker būǧysy sekildi erkin jortyp üirengen asa talantty jazuşy Marat Qabanbaidy öziniŋ orynbasary etip taǧaiyndady. Qabyrǧaly qalamger publisistikaǧa tübegeili bet būryp, zamannyŋ aşy zapyranyn aqtaryp, qanyn sorǧalatyp, aqiqatty qara sözben jyrlady da otyrdy. Būǧan deiin körkem sözden kestelep öleŋ örgen belgili aqyn Baibotanyŋ til tarihy turaly birer maqalasyn jariialaǧannan keiin qyzmetke şaqyrdy. Būdan soŋ gazettiŋ betinde Baibota Serikbaiūly Qoşym-Noǧai dep qol qoiatyn talantty zertteuşiniŋ qalamy jorǧadai josylyp jüre berdi. Tereŋ taldaularǧa toly maqalalarǧa tilşi-ǧalymdardyŋ nazary audy. Gazet aşylardan birer jyl būryn tilşi-ǧalym Farifolla Änestiŋ «Jalyn» jurnalyna şyqqan bir maqalasyn körgen edi. Jurnalistik iirimderge ikemdigin birden baiqaǧan. Keiin ony qyzmetke şaqyrǧanda, «Men ömir boiy gazette istemegen adammyn», – dep birden basyn alyp qaşty. Qolqa salǧan soŋ aqyry keldi. Köp ūzamai gazette on jyl qyzmet istegen täjiribeli jurnalist Qonysbek Qojamjarūlymen deŋgeiles bolyp şyǧa keldi. Öitkeni arjaǧynda bilimi men biligi bar edi. Alaş ardaqtylarynyŋ bükil eŋbekteri qolynda boldy. Şetinen jariialai bastady. Sol dünielerdi jurnalistik täsilge salyp ūsyndy. Oiy jüiriktiŋ qiialy jetpeitin derek tauyp, ony adam aitqysyz pälsapamen tūzdyqtap ūsynatyn bilimdar jurnalist Maqsat Täjimūrat, ǧylymnyŋ qūdyǧynan su işip jürgen jas periler Amantai Şärip pen Dihan Qamzabekūly qatarǧa qosyldy. Ony aitasyŋ, Moŋǧoliiadan atajūrtyna oralǧan däriger-hirurg Abai Mauqaraūly qandauyryn qalamǧa aiyrbastap, ūlttyq mäselelerdiŋ semiŋkirep qalǧan tūstaryna qan jügirtuge kiristi. Egde tartqan şaǧynda qazaq etnografiiasynyŋ bilgiri, özgeşe ürdispen jazatyn qart sarbaz Ahmet Jünis sapqa tūrdy. Qanşama jyl korrektorlyqtan köz aşpaǧan Rauşan Tölenqyzynyŋ qabiletin baiqap, qolyna qalam ūstatyp edi, ol da köp ūzamai kösemsözdi körkemdep kesteleitin boldy. Ot auyzdy, oraq tildi qalamger Jūmatai Sabyrjanūlyn Aqmola öŋirindegi menşikti tilşi qyzmetine qabyldady. Betiŋ bar, jüziŋ bar demei tilgilep tūryp, aqiqatty aitatyn Jūmatai bilikke ūnai bermeitinderdiŋ qatarynan edi. Soǧan qaramastan senim artty. Sol sol-aq eken, Jūmataidyŋ «Ana tilindegi» altyn däuiri bastaldy. Tomaǧasyn sypyrǧan qyran sekildi qalamyn qūlaştap siltedi. Bir ǧajaby, būryn birin-biri körmegen edi. Qyzmetke de syrtynan aldy. Üş-tört jylǧa deiin de kezdesudiŋ säti tüsken joq. Būryn-soŋdy jūrt körip-bilmegen avtorlardyŋ esimderi jalpaq älemge keŋinen tanyldy.
«Ana tili» az ǧana uaqyt işinde ūltqa kerekti eŋ basty basylymǧa ainaldy. Qazaqtyŋ ūlttyq baspasöziniŋ mümkindikteri şeksiz ekeni däleldendi. «Ana tili» qoǧamdaǧy demokratiialyq ürdisterge süienip, minezdi jurnalistikanyŋ jaŋaşa ülgisin qalyptastyra bastady. Būl minez, ärine, ūlt minezimen tolyq üilesetin edi.
Būl tūstaǧy bas saraşyny saraşy emes, siqyrşy deuge bolar edi. Düisenbi küni lezdeme ötkizedi de, aptalyqtyŋ aldaǧy sanyna qandai dünieler jariialanatynyn josparlap, sübeli maqalalardy jazatyn adamdardy «jūmysta otyrmaŋdar, jūma küni daiyn materialmen bir-aq keliŋder!» – dep üiine qaitaryp jiberedi. Basqa bireu mūndai qadamǧa ölse de barmas edi. Bireuge bas iip körmegen tarpaŋdar kelisken küni de kelmei qaluy mümkin ǧoi! Bas saraşy qyzmetkerlerine sendi. Özi de senim ūialatatyndai baisaldy tūlǧa boldy. Jaqaŋnyŋ sal-serileri uädelesken uaqyttan keşikken emes. Özderiniŋ janyn jep jürgen taqyrypty maqalaǧa ainaldyryp, beisenbi, jūma künderi Beisenbaiūlynyŋ aldynan tabylady. Maqalalar köbine-köp daiyn keledi. Sonda da saraşy avtordyŋ özimen aqyldasa otyryp, kerek tūstaryn baiytady, qoiulatady. Selkeulik ketpeuin qadaǧalaidy. Artyq eşteŋe jibermeitin «Leninşil jasta» körgen täjiribeniŋ ürdisine salady. Taqyryptardy oinatady. Sol jyldarda basylymda qoǧamnyŋ, ūlttyŋ basyndaǧy dilgir problemalar jazyldy.
Beisenbaiūly basqarǧan basylymnyŋ batyldyǧynda min bolmady. Ūlt mäseleleriniŋ şeşiluine kedergi keltirgen äkimqaralardy aiausyz synady. Keibir synnyŋ aqyry boljausyz oqiǧalarmen de aiaqtaluy mümkin edi. Soǧan qaramastan «Ana tili» sanaly türde aiaq tartqan joq. Jalpy, baspasözdiŋ tobyǧynyŋ tūsyndaǧy tūsau qai kezde de tartylmasa da iluli tūrady. Būryn senzor qadaǧalasa, endi tender qojalyq etedi. Al keŋestik jüie ydyramai tūrǧan kezde täuelsiz baspasöz retinde düniege kelgen «Ana tili» eşteŋeden jasqanbai, bilikti auyq-auyq jūlqylap qoiyp otyrdy.
– Bir küni halyqaralyq «Qazaq tili» qoǧamynyŋ vise-prezidenti Ömirzaq Aitbaiūly qatty renjip keldi. Öŋi qarauytyp ketken. Bölmemiz qatar edi. Qapalanyp, äŋgimesin bastady: «Adam qūqy jönindegi respublikalyq komissiianyŋ müşesi edim. Bügin sol komissiianyŋ basqosuy boldy. Mäjilisti respublikanyŋ vise-prezidenti, komissiia töraǧasy Erik Asanbaev orysşa jürgizip otyrdy. Men kezegim kelgende, sözimdi qazaqşa bastap edim. Ol: «Govorite po russkii, chtoby bylo poniatno vsem», – dep eskertpe jasady. Men: «Būl qalai bolǧany, adam qūqyn däl osy jerde būza bastaǧanymyz ba, sonda?» – dep edim, «Vam, chto, ne poniatno?..» – degen zildi sözder ketti. «Eger qazaqşa rūhsat berilmese, onda men söileuden bas tartamyn», – dedim. Otyrys soŋyna qarai meni qazaqşa söiletpeu mäselesi demograf Maqaş Tätimov tarapynan qaita köterilip edi, elimizdiŋ vise-prezidenti ony da qaǧyp tastap, «ljedemokraty», «ekstremizm», «gorlopany» degen sözderdi qarşa boratqany», – dedi.
Men «Osy aitqandaryŋyzdy jazyp beriŋiz», – dedim. Ömekeŋ säl oilanyp qaldy. «Bükil küştiŋ bäri qolynda ǧoi, erteŋ ylaŋ salyp jürmei me?!». «Salsa, körermiz...». Renjip otyrǧan Ömekeŋ qolma-qol jazyp berdi. Kelesi nömirge jariialap jiberdik. Taqyryby aiqailap tūr: «Meni nege qazaqşa söiletpedi?». «Ne bolar eken?» dep otyrmyz. Baiaǧy zaman bolsa, qūrtyp jiberer edi ǧoi. Eşteŋe de bolǧan joq. Sodan soŋ «E, täuba, demokratiia bizge şynymen kele bastaǧan eken» dedik. Taǧy bir mysal. Jeltoqsan oqiǧasynan keiingi üş-tört jyldyŋ işinde Dinmūhamed Qonaev aqsaqalǧa būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ ökilderi jolai bermedi ǧoi. Biz birinşi bop ol kisimen sūhbat jariialadyq. Gazet şyqqan küni aqsaqalǧa telefon şaldyq. Ol kisi rahmetin aitty. «Ne būiymtailaryŋ bar?» – dep sūrady. «Būiymtaiymyz sol, Sizdiŋ qolyŋyzdy alyp qaitqymyz keledi», – dedik. «Keliŋder!». Bardyq, birge suretke tüstik. Menen «Atyŋ kim?» – dep sūrady. Aittym. «Ata-anaŋ dūrys qoiǧan eken. Jūrtty jarylqasyn degeni ǧoi», – dedi. Keiin alaş ardaqtysy Mūhamedjan Tynyşbaevty jalpaq jūrtqa keŋinen tanystyrdyq. Balasy Eskendir jylap tūryp rizaşylyq bildirdi. Sonda Dimekeŋ de Eskendirge telefon şalypty; «Äi, būlar bir ainalaiyn balalar ǧoi!» – depti. Bizdiŋ jūmysymyzǧa berilgen baǧanyŋ ülkeni osy dep esepteimin, – deidi Jarylqap Beisenbaiūly.
«Ana tili» qazaq tilinde şyqqan alǧaşqy täuelsiz gazet edi. Sondyqtan jurnalister qalamyn erkin siltedi. Bilikpen bauyry jabysqan basqa basylymdar säl närseden aiaq tartyp otyrǧanda, ūlt gazetiniŋ aşyq künde naizaǧai oinatyp, qara sözden qūiyn tūrǧyzuy qalyŋ eldiŋ ruhyn oiatty. Basylym üş jyl boiy öz künin özi kördi. Alǧaşqy sany 1990 jylǧy nauryzdyŋ 22-si küni 25 myŋ danamen jaryqqa şyqqan gazet kelesi jyldyŋ qaŋtarynan 111 myŋ danamen tarai bastady. Qalyŋ qazaq öziniŋ ruhani ünqaǧazyndaǧy är maqalany auadai qajet qyldy. El işine Alaşty ūlyqtaǧan ūly basylym «Qazaq» gazeti qaita oralǧandai boldy!
Basylymda aqparatty daiyndaudyŋ qazaqy ülgisi qalyptasty. «Ana tiliniŋ» aqparat ainasy – «AnAqAi» aqparat toby äzirlegen mälimetter oqyrmandy eleŋ etkizetin. Sony baiqaǧan boluy kerek, bir küni bas saraşyny Aqparat ministri Altynbek Särsenbaiūly şaqyrdy. Qaita qūrylyp jatqan Qazaq aqparat agenttiginiŋ qazaq redaksiiasyna bas saraşy qyzmetine jibergeli otyrǧanyn aitty. «Jeti jyl mäpelegen özimniŋ perzentim ǧoi, «Ana tilinde» otyra bereiin», – dep edi, Altekeŋ könbedi. «QazTAG äli künge deiin audarmamen otyr. Aqparattar äueli orysşa jazylyp, sodan keiin ǧana qazaqşaǧa audarylady. Baiaǧy keŋes kezindegidei, orys tili äli üstemdik qūryp tūr. Soǧan namysyŋyz kelmei me? Öziŋiz ūlt pen til müddesi üşin küresip jürgen joqsyz ba?! Baryŋyz, qazaqşa aqparat beru jüiesin tügelimen özgertiŋiz», – dedi jas ministr. Kelispeske amaly qalmady.
Altynbek Särsenbaiūly özi syilaityn Jarylqap aǧasynyŋ qyzmetin auystyrudyŋ salmaǧyn sezingen boluy kerek, ministr basymen «Ana tiliniŋ» redaksiiasyna arnaiy kelip, ūjymynyŋ aldynda bas saraşyǧa rahmet aityp, özimen birge ertken küii bügingi «QazAqparatqa» äkelip otyrǧyzdy.
Jaŋa jūmysty jatyrqaǧan joq. Būl da saraşylyq qyzmet. Säl basqaşa ürdispen döŋgelentip äketti. Eldiŋ jaŋa astanasyna kelip, aqparat taratu ortalyǧynyŋ uyǧyn şanşysty. Qazaq redaksiiasy damylsyz ter tökti. Qazaq tildi aqparattyŋ ülgisi jasaldy. Ūlt tilindegi aqparattyŋ stili qalyptasty. Aqparattyq til saltanat qūrdy. Būryn orys tilindegi aqparattyŋ bar sözi tügel audaryluy qataŋ qadaǧalanatyn. Öitkeni sondai tärtip bolatyn. Sol üşin arnaiy korrektorlar otyratyn. Bir söz qalyp ketse, zar ileitin. Agenttik būl ädetten aryldy. Aqparat erkin jazylady. Maǧynasy qazaqy stilmen ūǧyndyrylady. Būl mekemedegi Jaqaŋnyŋ tärbiesin körgen qyz-jigitter jazuǧa jaqsy töseldi. «QazAqparat» ūlttyq kompaniiasyndaǧy eŋ myqty jurnalistik top qazaq redaksiiasynyŋ enşisine tietın edı. Mälimetti öte jedel beredi. Oqiǧaǧa dereu ün qosady. Şūǧyl mäjilisterden lezdiŋ arasynda telefonmen joǧary deŋgeidegi aqparat tarata alady. Aibyn Baqytūly, Ernūr Aqanbai, Qanat Toqabai sekildi jas noiandar Beisenbaiūlynyŋ bapkerlik tälimin aldy. Euraziia ūlttyq universitetine memlekettik emtihan komissiiasynyŋ töraǧasy bolyp barǧan bas saraşy eki jigitti janyna ilestire qaitty. Aqparattaǧy alǧaşqy qadamdaryn kibirtiktep bastaǧan Arman Asqar men Ruslan Fabbas keiın şaşasyna şaŋ jūqtyrmaityn boldy. Balaqbau taǧyp, baspasözdiŋ balapandaryn baptau oŋai emes. Biraq äiteuir jankeşti jūmystyŋ jemis bergeni quantady.
Qazir bükil qoǧam bolyp köşuge äzirlenip jatqan latyn ärpin paidalanudy «QazAqparat» erterek qolǧa aldy. 2004 jyldyŋ säuirinde latyn ärpindegi sait aşylyp, şeteldegi bes million qazaqtyŋ tarihi otany turaly mälimetpen künbe-kün tanysyp otyruyna mümkindik jasaldy. «QazAqparattaǧy» latyn qaripteri akademik Äbduäli Qaidardyŋ nūsqasy boiynşa äzirlendi. «Ärine, būl – qazirgi äripterimizdiŋ latynşaǧa tikelei auysqan türi. Iаǧni, jaŋa älipbi emes. Jaŋa latyn qaripteri Ahmet Baitūrsynūly äzirlegen jiyrma alty äripke negizdeluge tiis. Latyn qarpine köşu eŋ aldymen, bizdiŋ orfografiiamyzdyŋ tazaruy üşin qajet. Sol arqyly qazaq tiliniŋ ündestigine jat artyq äripterden arylamyz. Ony qazirgi kirillisa arqyly atqaru mümkin emes. Äri bügingi äripterimiz internetti tolyǧymen meŋgeruge de tosqauyl bolyp otyr. Qosymşa qazaq äripteri köbine aşylmai qalady. Orys tilindegi saittardan kez kelgen mälimetterdi aluǧa bolady. Al biz öite almai otyrmyz, latyn qarpine ötpesek, bolaşaqta jas ūrpaqtyŋ obalyna qaluymyz kädik», – deitın bas saraşy sol kezde.
Saraşynyŋ qaida da saraşy ekeni būl mekemede de däleldengendei.
Sardar
Bügingi qazaq jurnalistikasy sarbazdan kende emes. Sarbaz bolǧanda qandai. Bäriniŋ de bes qaruy boiynda. Şetinen aqparat taratu tehnologiiasynyŋ soŋǧy ülgidegi qūral-jabdyqtarymen mūzdai qūrsanǧan äriptesterimizdiŋ qalyŋ qoly täuelsiz eldiŋ tütininiŋ tüzu ūşuyna şamasy kelgenşe üles qosyp jatyr. Onyŋ işinde besikten beli şyqpai jatyp, jeti jūrttyŋ tilin bilip, internet emip ösken tegeurindi jas buyn da, eki jüieniŋ de dästürine qalamyn suarǧan, auyzdyǧyn şainap, jer tarpyǧan orta buyn da, kemel jasqa kelse de kesek turaityn aǧa buyn da bar. Biraq sarbazdarymyz qanşa mol bolǧanymen, sardarlarymyz köp emes. Öitkeni jaqsy sarbazdardyŋ bäri birdei myqty sardar bola almaidy. Bireuine sardar bolu mümkindigi berilmeidi. Ekinşisi sol mümkindik berilgenimen, sardar bolyp jarytpaidy. Būqaralyq aqparat qūralyn basqaryp, taitūiaq talanttardy baptau öneri myŋnan bir adamǧa ǧana būiyrady. «Bes kitap şyǧarǧanymen, avtory jazuşy bolmauy mümkin», – dep söz zergeri Fabit Müsirepov aitqandai, basylymnyŋ jeti atasyn basqarǧan kisiniŋ bäri birdei saraşylyqtyŋ sardary deŋgeiine köterile almaidy. Qazaqta bas saraşynyŋ oryntaǧyna otyryp körgen jandar az emes. Alaida halyq qadirlegen tūlǧa därejesinde moiyndalǧan saŋlaq saraşylar sausaqpen sanarlyq. Tipti bir qoldyŋ sausaǧy da jetip qalar. Solardyŋ biri – Jarylqap Beisenbaiūly.
Men özim de Beisenbaiūlynyŋ baspasözge baptaǧan balasy ekenimdi maqtan etem. Student kezimnen «Leninşil jastyŋ» redaksiiasymen tūraqty bailanysym bolǧan maǧan qai aǧam da qyryn qaraǧan joq. Janbolat aǧam (Aupbaev) kök tütinge kömilip otyryp, aparǧan düniemdi lezde qarap beretin. Quanyş aǧamnyŋ (Jienbai) kezekti tapsyrmasy daiyn tūratyn. Qalamymdy üşkirlegen aǧa-dos Qainar Oljai Qaraǧandyǧa menşikti tilşilikke attanyp, maǧan oryn bosatty. Erjūman aǧam (Smaiyl) bar şaruasyn ysyryp qoiyp, sol zamandaǧy aqparattyq tehnikanyŋ sūŋqary «Iаtran» maşinkasymen meni jūmysqa şaqyru turaly däu SeKanyŋ däu bölimine öz qolymen hat jazdy. Men üşin bäri de qadirli. Biraq maqalalarymdy eŋ köp daiyndaǧan, jazu öneriniŋ qyr-syryn şegelep tūryp tüsindirgen Jarylqap aǧanyŋ jöni bölek.
Söz sardary tek qana bapkerligimen emes, şyǧarmaşylyq talantymen de erekşelenedi. Jazbaityn sardar jazatyn sarbazǧa eşqaşan ülgi bola ala almaidy. Sardar baspasözge körik berip, jazarmandaryna sauyt ūsynu üşin ǧana kelmeuge tiis. Ūşaqty ūşyrtyp aidaityn Mūhtar Altynbaev pen qandauyryna qūdiret qonǧan Jaqsylyq Dosqaliev sekildi bizdiŋ salanyŋ sardarlary da qalamynyŋ quatty ekenin keiingilerge körsetip otyruy kerek. Basqany qaidam, būl jaǧynan Jarylqap Beisenbaiūlyna eşkim de min taǧa almaidy.
Qai qyzmetin de şyǧarmaşylyǧyna tiimdi paidalandy. Soǧan orai mümkindigi orailasyp tūrǧan taqyryptarǧa qalam tartty. «Leninşil jastyŋ» jastar jäne adamgerşilik tärbie bölimi aşylyp, sonyŋ meŋgeruşisi bolyp bekitilgen tūsta qazaq ädebi turaly materialdar jinai bastady. Student kezinde etiket mäselesi jöninde birdeŋe oqyǧysy kelse, eş jerden tappaityn. «Şirkin-ai, osyny bireu nege jazbaidy eken?» deitin. Keiin özi jazdy. Sonyŋ negizinde «Ädep älemi» degen kitaby 1982 jyly jaryqqa şyqty. Sol kitaptyŋ alǧaşqy nūsqalary gazette jariialandy. Beineleu öneri turaly jazylǧan «Buyrqanǧan boiaular» jäne etiket mäselesin kötergen «Ädep älemi» kitaptary üşin 1982 jyly Qazaqstan komsomoly syilyǧy berildi. Jarylqap Beisenbaiūly būl syilyqqa qazaq tildi jurnalisterdiŋ arasynda tūŋǧyş ret ie boldy.
«Ana tili» gazetinde bas saraşy bolǧan jyldarynda «Qazaq şejiresi» kitaby jazyldy. Būl kitaby da basylymda jaryq körgen mälimetter men derekterden tüzildi.
«QazAqparattaǧy» aqparatpen alysqan on jyl da bosqa ötken joq. Būl mekemede internettiŋ bar igiligin paidalandy. Sol arqyly älem kitaphanalarynyŋ qoiny-qonyşyn aqtaryp şyqty. Baǧaly derekterge kezikti. Şynynda da, toqsanynşy jyldardan keiin elimizge syrttan keletin kitaptar leginiŋ toqtap qalǧany belgili. Sonyŋ bäriniŋ ornyn bar bolǧyr internet myqtap toltyrdy. Rasy kerek, Jaqaŋnyŋ qatarlastarynyŋ birazy internettiŋ bar mümkindigin paidalanuǧa beiim emes. Eger «QazAqparatqa» kelmese, özi de äues bolmas edi.
Fylymi-köpşilik ortany eleŋ etkizgen «Arǧy türkter aqiqatynyŋ izimen» atty kitaby internettiŋ tausylmas qainar būlaǧynyŋ arqasynda jazyldy. Amerika qūrlyǧyna ötken tüpki türikterdiŋ tarihy turaly tyŋ derekter ūsyndy. Tüpki türk-ündisterdiŋ Ortalyq Aziiadan ötken joly jöninde baian etti. «Sol tüpki türkter qaidan şyqty, olardyŋ atamekende qalǧan keiingi izbasarlary kimder?» degen saualǧa jauap berdi. Kitaptyŋ ǧylymi jaŋalyqtaryna būl salamen tübegeili ainalysyp jürgen mamandardyŋ özi qyzyǧa qaraidy. Tüpki tarihtan tamyrlastyq izdegen adam būl eŋbekten mol mälimet tabady.
Eŋ negizgi taqyryby Şoqandy jadynan şyǧarmaidy. Şoqan – uaqyt ötken saiyn är qyrynan aiqyndala tüsetin tūlǧa. Keŋestik däuirdegi derekter ony basqaşa tanytty. Şoqannyŋ şyn beinesi äli aşylǧan joq. Otarşyldardyŋ zūlymdyqtaryn Şoqan körmedi deisiŋ be? Būl mäsele de zertteu jelisine ainaluǧa tiis. «Būratana halyqtyŋ ökilisiŋ» degen kelemejdi orys ofiserleriniŋ arasynda jürgen Şoqan da talai ret estigen. Oǧan talai ret jauap qaitarǧan. Sondai-aq onyŋ ömiri men şyǧarmaşylyǧyndaǧy qazaq tarihyna, ūly tūlǧalarymyzǧa qatysty qauzalmai qalǧan tūstar äli de jetip artylady. Kezinde molynan jiǧan derekteri birneşe kitapqa jük boldy. Mūnymen de şektele qoimas. Söz sardarynyŋ sonysymen de salmaǧy arta tüspek.
* * *
«Ana tili» ūlt gazetin Jarylqap Beisenbaiūly basqarǧan tūsta basylymnyŋ atyndaǧy «ūlt» degen jazudyŋ äueli titimdei qariptermen terilip, birtindep ülkeie tüskeni eldiŋ esinde şyǧar. Bas saraşy ärkimniŋ oiyna kele bermeitin būl ürdisti asqan tapqyrlyqpen bir jylǧa juyq jürgizip otyrdy. Kün ötken saiyn «Ana tili» degen atau jailap qana kişireiip, kerisinşe, «ūlt» ūǧymy birtindep ūlǧaiyp kele jatty. Mūnyŋ mänisi, ol gazettiŋ atyn «Ūlt» dep özgertuge daiyndap edi. Öitkeni keŋes däuiriniŋ aiyl-tartpasyn endi ǧana bosatqan jyldarda tiimdi täsil qoldanbasaŋ, qadamyŋ jaŋsaq ketui äbden mümkin. «Ūlttyŋ» ūlǧaiyp kele jatqanyna halyqtyŋ da, biliktiŋ de közi üirene bastady. Ruhy eldik sanamen tamyrlasyp ketken kieli basylymnyŋ köp ūzamai aty özgerip, «Ūlt» atanyp, ūltymen qauyşatynyna eşkimniŋ kümäni joq-ty. Gazettiŋ bükil bolmysy osy atauǧa tolyǧymen laiyq boldy. Tek maŋdaişany özgertu ǧana qalǧan. Eger jüzege asqanda, baspasözdegi teŋdessiz joba boluy mümkin edi. Bas saraşy maqsatyna jaqyndap, «Ūlt» irilenip, endi irgelene bastaǧanda, «QazAqparatqa» auysyp ketti...
Biraq ūstazymyz irilendiruge ūmtylǧan «Ūlt» ūǧymy eldiŋ zerdesinde qaldy. Kün öte kele biiktei berdi. Būl ūǧym uaqyt ötken saiyn tūlǧalana tüsetin Beisenbaiūlynyŋ öz bolmysyn da tanytqandai.
* * *
Bügın - tomaǧamyzdy alyp topqa salyp, jazu önerıne baulyǧan qadırlı ūstazymyz Jarylqap Beisenbaiūlynyŋ tuǧan künı. Jelıp kelgen jetpıs törtıŋız qūtty bolsyn, aǧa!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
Jurnalister
Şerhan Mūrtaza
Älkei Marǧūlan
Amantai Şärıp
Jarylqap Beisenbaiūly
Seidahmet Berdiqūlov
Baibota Serikbaiūly Qoşym-Noǧai
Marat Qabanbai
Şoqan
Farifolla Änes
Qonysbek Qojamjarūly
Dihan Qamzabekūly
