بيىل جازۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، كەزىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى (1991-1996), دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى (1992-2004) بولعان قالداربەك نايمانباەۆتىڭ تۋعانىنا 85 جىل تولدى. دۇنيەدەن وزعانىنا دا بيىل كۇزدە 20 جىل بولماق. شىعارماشىلىق سالاسىندا كوپتەگەن مەكەمەنى باسقارعان جازۋشىنىڭ ارتىندا «قوشتاسقىم كەلمەيدى»، «باستاۋ»، «سول ءبىر ءتۇن»، «ءۇمىت وتكەلى»، «بەيمازا قوناق»، «اپتاپ»، «شىلدە»، «كوكتوبە» ءتارىزدى كىتاپتارى مۇرا بولىپ قالدى. اتقارعان ەڭبەگى ءبىر بولەك.
وسى ورايدا جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ جەكە ۆەب-سايتىندا جاريالاعان قالداربەك نايمانباەۆ تۋرالى ەستەلىگىن كوپشىلىك نازارىنا قايىرا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
مەنىڭ ۇزاق عۇمىر جولىمدا ارالاسقان، بىلىسكەن، دوس-جار ازاماتتار ىشىندە قالداربەك نايمانباەۆتىڭ بولمىس-ءبىتىمى دە، مىنەز-قۇلقى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى دا وزگەشە ەكەن. زامانىنان بۇرىن تۋىپ قالعان تۇلعا دەر ەدىم. سوندىقتان كوپ جۇرت باعاسىن بىلمەدى، جəنە بار بولمىسىن ءۇستىرت، تىم جەڭىل بايىپتادى.
قالداربەكتى العاش رەت 1957 جىلى، قارا كۇزدە كورىپپىن. ءبىز قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتى، ءبىرىنشى كۋرس. مىندەتتى اۋىلشارۋاشىلىق جۇمىستارىنان سوڭ، تيەسىلى دəرىستەرىمىز باستالعالى كوپ بولماعان. اسسا بىرەر اي. ەسەبى، ءنويابردىڭ ورتا شەنى، نەمەسە باسى.
ككەزەكتى ساباقتان سوڭعى ارالىق ۇزىلىستە سىرتقى دəلىزگە كەشىگىڭكىرەپ شىقسام كەرەك، اۋديتوريانىڭ كەڭ ەسىگىنە تىم تاقاۋ، تۋرا شىعا بەرىستە ن. دەيتىن قىزىمىز بەيتانىس ءبىر جىگىتپەن بەتپە-بەت تۇر ەكەن. ءبىزدىڭ توپتا، بۇرنادا جازسام كەرەك، اتاۋلى سۇلۋ – لينا التىنبەكوۆا دەپ تانىلعان. تۋمىسىنان كورىكتى، اشىق، دوڭگەلەك ءجۇزدى، ۋىلجىپ تۇرعان قۇبا قىز. ال مىنا ن.-نىڭ بار كەيىبى باسقاشا. بادامشا كوز، قاسى قيىلعان، سəل-پəل سوپاقشا، اقسۇر ءبىتىمدى. بۇگىندە ويلاپ قاراسام، ناعىز شىعىس ارۋى ەكەن. بىراق دəپ وسى سəتتە ءوڭى سىنىق، تومەن قاراپ، كىبىرتىكتەي بەرەدى. ال جىگىتىمىز ورتادان ۇزىن، بار كيىمى قونىمدى، سىمباتتى، اققۇبا جىگىت. ول دا ەڭسەسىن جازباي، تومەنشىكتەپ، اقىرىن سويلەپ تۇر. قاستارىنان وتە شىققاندا بىردەن بايقاعانىم. ءتəرىزى، جىگىت كينوعا، قايتكەندە وڭاشا سىرلاسۋعا شاقىرادى، ال قىزىمىز ناقتى شەشىمگە باتپاعانداي. جاستار اراسىندا كۇندەلىكتى بولىپ جاتاتىن، تابيعي ءبىر كورىنىس. بۇدان ءəرى نازار سالماپپىن. بىراق كەلەسى ۇزىلىستە ماناعى جاعداي ناقپا-ناق قايتالاندى. قىز əبدەن قىزارعان، جىگىتىمىز بوزارىڭقى. ەندىگى مەزەتتە كولدەنەڭنەن، ءوڭى سالقىن، ءتىپتى، اشۋلى ءبىر كەلىنشەك جەتىپ كەلدى. كەلە سالا، ءبىزدىڭ قىزعا قاتتى زەكىمەسە دە، əلدەبىر اۋىر ءسوز ايتقانداي. ايتىپ قانا قويعان جوق، قولىنان تۇتىپ، اۋلاققا جەتەلەپ، وڭاشا الىپ شىقتى. Əلبەتتە، جىگىتىمىز سوستيىپ، سول ورنىندا قالا بەرگەن. ازعانا ىركىلىستەن سوڭ عانا بەتىن تەرىسكە بۇرىپ ەدى. ىزىنشە قوڭىراۋ سوعىلىپ، ساباعىمىز باستالدى. ن. اۋديتورياعا قايتىپ كەلمەگەن.
سول كۇنى مە، كەلەسىدە مە، ءوزىمىزدىڭ بالالاردىڭ ۇزىك-جۇلىق əڭگىمەسىنەن اڭداعانىم، ماناعى جىگىت – جۋرناليستيكا بولىمىنەن، بىزدەن بىرەر كۋرس جوعارى، ال اشۋلى əيەل – مىنا قىزدىڭ əپكەسى، وسىندا، جۋرناليستيكا كابينەتىندە لابورانت، كۇيەۋى وتكەن جىلى بىتىرگەن، قازىر «لەنينشىل جاس» گازەتىندە قىزمەت اتقارادى. قايتكەندە، ۇلكەن əپكە اناۋ جىگىتتى بۇرنادان كورگەن، əلدەنەدەن ۇناتپاي قالعان، جəنە مەيلىنشە قارسى. ەندى تولىق تىيىم.
ءسويتىپ، ءبىرىن ءبىرى ۇناتقان قىز بەن جىگىت ەكىگە ايرىلىپتى. قىزىمىز كوپ جادىراپ كۇلمەيتىن، ويلىدان مۇڭدىعا جاقىن; بەس جىل بىرگە وقىدىق، جەڭىلتەك مىنەزى بايقالماعان، تىم ۇستامدى; اقىرى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭىندا تۇرمىسقا شىقتى، ىلكىدە ۋاعداسى بولسا كەرەك، كۇيەۋى جۋرناليستيكا ءبولىمىن بۇرنادا بىتىرگەن، بۇيرا باسى قاۋعاداي، تورتپاق جىگىت ەدى، əكە-تەگى ءبىزدىڭ اۋىلدان; سەمەي وبلىسىنىڭ شەكارا بەتتەگى ءبىر اۋدانىندا گازەت رەداكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندە، كولدەنەڭ جول اپاتىنان قايتىپتى. ءبىزدىڭ قىزبەن نەبəرى ءۇش-ءتورت جىل تۇرمىس قۇرعان ەكەن. بۇدان سوڭ ن. الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى توركىن جۇرتىنا ورالىپ، كوپ ۇزاماي جاڭا ءبىر كۇيەۋگە تيەدى، ونشاقتى جىلدا ول دا دۇنيەدەن كوشكەن، ەندى ن. بۇرناعى جəنە كەيىنگى ءتورت-بەس بالاسىن جايلاپ ءوسىرىپ جەتكىزسە كەرەك. ارادا قانشاما زامان وتكەندە تۇمانباي اقىننىڭ الپىس جىلدىق تويىندا əرەڭ كەزدەستىك، مەنى كورگەندە قۋانىپ، قۇشاقتاي الىپ ەدى. باياعى كورىك جوق، ءوڭى توزىڭقىراپ كەتكەن ەكەن، بەت-اۋزى بىت-شىت ءəجىم-سىزىق. بادامشا مۇڭدى كوزى عانا بۇرىنعىشا. مەن دە قۇلدىراپ ءتۇستىم. وتكەن ءومىر، جاستىق شاقتىڭ تىكەلەي كۋəگەرىمىز. بىراق ابىر-دابىردا شۇيىركەلەسىپ كوپ سويلەسە المادىق. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ لينا بۇرناعى كۋرستاس ۇل مەن قىزداردىڭ باسىن قوسىپ، ەكىۇش رەت جينالىپ، مəرە-سəرە بولعانبىز، كەلەسى كەزەكتە ن.-دى تاۋىپ الىپ، قاتارعا قوس دەپ ەدىم; əلدەبىر ورتاق تانىستار ارقىلى شىنىمەن تاۋىپتى، تەلەفونىن، الايدا، ۇيدەگى ەرەسەك بالالارى، əلدە باسقا ءبىر كىسىلەر ن.-نىڭ وسىدان ازعانا بۇرىن باقيعا وتكەنىن ايتىپتى. مىنە، ەشقاشان قيىلىسپاي، قاتارلاس جاساعان تاعى ءبىر تاعدىر.
ال ماناعى جىگىتىمىز... كوپ ۇزاماي-اق اتى-ءجونىن ەستىدىم. كەيىندە بەلگىلى جۋرناليست، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى قالداربەك نايمانباەۆ. قودار مەن قاراباي بولماسا دا، شالت مىنەزدى əپكە ايىرعان العاشقى ماحابباتىنىڭ كەيىنگى ومىرگە قانشالىق əسەرى بولدى – بىلمەيمىن. ەسەسىنە، اقىر اياعىنا دەيىن سەرىلىكپەن، ەركىن عۇمىر كەشتى.
ءبىز ءبىر كورپۋس، ءبىر فاكۋلتەت ىشىندە ارا-تۇرا كورىسىپ جۇرسەك تە، جاقىن بىلىسپەدىك. ناقتى تانىسۋىمىز – ۋنيۆەرسيتەتتەن سوڭ. مەنىڭ اسپيرانتۋرامنىڭ اقىرعى جىلى، «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا. قازاق حاندىعى دəۋىرىندە جاساعان اقىن، جىراۋلار تۋرالى ديسسەرتاتسيا ءمəتىنىن وسىندا، سىرتتاي ەستىگەن، ەگدە جاستارداعى، ءبىر كوزىنىڭ نوعالاسى بار، تəجىريبەلى مəشىڭكەشى əيەلگە باستىرىپ ەدىم. جۇمىس سوڭىندا، شاماسى ونشاقتى كۇن ىشىندە. ءبىر جولى، سəل ەرتەرەك بارعانىمدا، قالداربەك، قولىندا جارتى جاپىراق قاعازى بار، əلدەبىر دۇنيەسىن، ەشبىر بوگەلىسسىز، تىكەلەي جازدىرىپ وتىر ەكەن. ءۇش-ءتورت كۇننەن سوڭ باسىلىپ شىقتى، ول كەزدەگى ۇلكەن فورماتتى گازەتتىڭ تۇتاس ءبىر بەتىن قامتىعان وچەرك. بۇل زاماندا جۇيرىك، تəجىريبەلى جۋرناليست بولىپ العانى بىردەن اڭدالدى. مەن ەجەلگى جىراۋلار تۋرالى زەرتتەۋىم بويىنشا، əدەبيەت ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان جۇمەكەن ارقىلى قاتارىنان ەكى ماقالا باستىرعان ەدىم. Əرينە، جاستار گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، ءəرى بەلسەندى جۋرناليست قالداربەكپەن بەتتەسپەي تۇرمايسىڭ. Əۋەلدە باس يزەسسەك، ەندى اتاۋلى ماقالالارىم شىعىپ، ىشتە دە، سىرتتا دا əجەپتəۋىر دابىرا تۋعىزعان كەزدە جىلى جۇزبەن امانداسىپ تۇرساق كەرەك. بىردەن-اق ءوزارا ءتۇسىنىستى جاقىندىق ورناعانداي.
الداعى 1965 جىل، يانۆار ايىندا ۇيلەندىم. استانانىڭ قاق ورتاسى، جاڭادان اشىلعان سəۋلەتتى «الماتى» رەستورانىندا وتكەرىلگەن تويعا تىكەلەي ۇستازدارىم، اعايىن-تۋىس پەن ازدى-كوپتى ارالاس دوستار قاتارىندا قالداربەكتى دە شاقىرىپ ەدىم. جەڭگەيمەن بىرگە، دەگەم. ءوزى عانا كەلدى. (ايتا كەتەيىن، بۇدان سوڭعى قانشاما زاماندا، قاشان كورسەم دە، əرقيلى جيىن-تويدا، قوناقتا جالعىز جۇرەر ەدى. ەركىن مىنەزىنە وراي قالىپتاسقان əدەت بولسا كەرەك، əيتپەسە، تاڭداپ قوسىلعان əدەمى جۇبايى بار، اقىر سوڭىنا دەيىن تۇرمىس قۇردى.) ەندىگىدە ەكى ارامىزدا اشىق، رياسىز قاتىناس ورناعان. وسى جىلدىڭ كۇز ايلارىندا «لەنينشىل جاستا» ءوزارا سەلبەس ەكى، əلدە ءۇش ماقالام شىقتى. Əدەبي سىن تارابىندا، بۇرنادا جازىلعان دۇنيەلەردىڭ ىقشامدالعان نۇسقالارى. قالداربەكتىڭ قانشالىق قىزمەتى بولعانى ەسىمدە جوق. بۇل كەزدە مەن «قازاق əدەبيەتىنە» كەلگەم.
ەندىگى ءبىر زاماتتا قالداربەككە سəبەت سالعانىم بار. ءبىزدىڭ əيەلدىڭ العاشقى، تەتەلەس ءسىڭىلىسىن ۇزاتۋ ىڭعايىنا بايلانىستى. كەمپىر-شال الىستا، مەنىڭ ءوز قولىمنان. Əلبەتتە، شىعارىپ سالۋ، قۇدالارعا قوناقاسى ءۇشىن ازعانا اقشا كەرەك. قالداربەككە ايتىپ ەدىم، كولەمدىرەك بىردەڭە əكەل، دەدى. ماقالا وڭاي، جارياعا شىقپاعان əڭگىمەلەر دە بار، الايدا، قولداعى ۇزاعىراق دۇنيە – سول كەزدە جاسالىپ جاتقان اۋدارما بولاتىن. سومەرسەت موەم. حيكاياتقا تاقاۋ، «حات» دەگەن، ۇزاق əڭگىمەسىن ۇسىندىم. گازەتتىڭ التى نومەرىنە قاتارىنان باستى. Əر سانعا ەلۋ سومنان قالاماقى. جيىنى – ءۇش ءجۇز سوم. ءƏلى ەسىمدە، وتىز سومى – تابىس سالىعىنا، قولعا ەكى ءجۇز جەتپىس سوم ءتيدى. ول زامان ءۇشىن قىرۋار اقشا. قالاي تارتساڭ دا ءبىر ەمەس، ەكى-ءۇش قوناققا ارتىعىمەن جەتپەك. سونىمەن، قىزىمىزدى ءوز ۇيىمىزدەن شىعارىپ سالدىق. كۇيەۋ بالامىز – ول كەزدە ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتى، بولاشاق əيدىك اقىن جاراسقان Əبدىراشەۆ بولاتىن. اتا-اناسى ارنايى كەلىپ ەدى، əكەسى قاراپايىم، ۇستامدى، اقىلدى كىسى ەكەن. بۇل كەزدە مەنىڭ اۋىل اراسىنا جەتەرلىك دابىرىم بار، قۇدالارىمىز مەيلىنشە ريزا بولدى. جالعاسا وتكەن ۇلكەن تويعا مەن ءوزىمنىڭ الدىمداعى جəنە قاتارلاس جاس پەرىلەر – اتاقابىرويى دابىلداي باستاعان، كەيىندە تۇگەلدەي ءىرى: قادىر مىرزاليەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، Əكىم تارازي، رامازان توقتاروۆ، رىمعالي نۇرعاليەۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، سۇلتان ورازالين، جəنە، əرينە، قالداربەك تە بار، تۇتاس ءبىر əدەبي توپ رەتىندە بارىپ ەدىك. تويدىڭ نەگىزگى جۇرتى – فيلولوگ ستۋدەنتتەر ءۇشىن وزگەشە ءبىر كورىنىس بولعان سياقتى.
«جازۋشى» باسپاسىنا ورنىقتىم. ىلەكەم – ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ قاناتى استىندا، ءۇشىنشى دəرەجەلى تورە. كەلە سالا بار تاراپتا بەلسەندى قىزمەت باستالدى. ەرتە دە، كەش تە ەمەس، ءوز كەزەگىندە قالداربەكتىڭ تۋمىستاعى ەكىنشى كىتابى – «قوشتاسقىم كەلمەيدى» دەيتىن əڭگىمەلەر جيناعى باسپاحاناعا تاپسىرىلعان. كوپ ۇزاماي، العاشقى تەرىمى دە كەلىپ جەتتى. دəپ وسى كەزدە قالداربەك كۇتپەگەن ءوتىنىش جاساپ ەدى. كولەمدى ءبىر əڭگىمەسىن پوۆەستكە اينالدىرماق ەكەن. ۇستىنەن جاڭالاپ شىعۋ كەرەك. مەن ويلانىڭقىراپ قالىپ ەدىم، بار ءتۇيىندى ءوزى شەشىپ بەردى. سەن ريزاشىلىق بەرسەڭ بولدى، تيپوگرافيامەن ارالىقتى ءوزىم رەتىنە كەلتىرەم، دەگەن. راس، كولەمى از-ماز ارتىپ كەتۋى مۇمكىن، بوتەن-باستاق ەشتەڭەسى جوق، وقىپ شىق... مەنەن رۇقسات، وقىماي-اق قويايىن، ارالىقتاعى بار كىلتيپانىن ءوزىم رەتتەيمىن دەپ وتىرسىڭ; قانداي قاعاز كەرەك، قاتىناس جونىمەن؟ ەشتەڭە كەرەك ەمەس، دەدى. باسپاداعى ۇلكەن باستىق كەلىسكەن، دەيمىن. سونىمەن ءبىتتى، بۇل جاقتان شي شىقپاسا بولعانى... وندا ءجون دەدىم. ءبىر تاباق، جارىم تاباق ارتىعىن كىتاپ جارىققا جەتكەن سوڭ رەتتەي سالارمىز، دەدىم. كوپ ۇزاماي، اتاۋلى كىتابىمىز امان-ەسەن باسىلىپ شىقتى. ءبəرى ورنىنا كەلگەن. بۇل ءبىر، مەن ءۇشىن ارتىق كۇشكە تۇسپەگەن، ەلەۋسىزدەۋ شارۋا قالداربەك ەكەۋىمىزدىڭ ءوزارا سەنىم مەن دوستىعىمىزدى بەكىتە تۇسكەندەي دəنەكەر بولىپتى.
سودان باستاپ، اقىرىنا دەيىن، شيرەك عاسىر بويى ارامىزدا ەشقانداي الالىق تۋماعان.
قوعامدىق، جۋرناليستىك قىزمەتىن عانا ەمەس، جازۋشىلىق جولىن دا «لەنينشىل جاستا» باستاعان قالداربەك بار عۇمىرىن ات ۇستىندە وتكەردى. جاستار گازەتىنەن سوڭ، تىكەلەي باسپاگەرلىك جۇمىس. جəنە جازۋشىلار وداعىنداعى باسشىلىق. كەيىن «دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى». وسى، سەيىل-سەرۋەن ەمەس، كۇردەلى قىزمەتتەر بارىسىندا قالداربەكتىڭ ىسكەرلىك قابىلەتىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتىن مەيلىنشە ايقىنداعان – əۋەلدە «جالىن» (1976-1984), كەيىندە «جازۋشى (1988-1992) باسپالارىندا ديرەكتور بولعان كەزدەرىندە جۇزەگە اسىرعان جۇمىستارى. بۇل – قازاق كوركەم ءسوزىنىڭ ەڭ ءبىر شارىقتاعان كەزەڭى ەكەن.
قالداربەك ءىلياس ەسەنبەرليننەن سوڭعى دəۋىردە قازاقتىڭ باسپاگەرلىك مəدەنيەتىن ودان əرمەن كوتەردى، دەر ەدىم. بۇل مəدەنيەت ەڭ əۋەلى – قالامگەر جۇرتشىلىقپەن ءوزارا قاتىناستان باستالادى. وسىدان سوڭ، كىتاپ شىعارۋ جوسپارىن ءتۇزۋ جəنە جوعارىدان وتكىزۋ، اقىرى، قاجەتتى شارۋانىڭ ورايىمەن جۇزەگە اسۋى. قالداربەكتىڭ «جالىنداعى» بار جۇمىسىنىڭ يگىلىگى مەن ايرىقشا ۇتىمدى سىپاتى – قاتارلاس، ءتىپتى، ۇلكەن سانالاتىن «جازۋشى» باسپاسىمەن سالىستىرعاندا ايقىن كورىنەتىن. بۇل كەزدە ەڭ əيدىك əدەبيەت باسپاسىندا، ستالين زامانىنان دا ارتىپ تۇسەتىن تارشىلىق جاعداي قالىپتاسقان ەدى. ديرەكتور ءƏبىلمəجىن جۇماباەۆ سوۆەتشىل، تەرىسقاقپاي ءبىر توپتىڭ سويىلسوعارى بولدى. اتاپ ايتقاندا، ءƏبدىجəمىل نۇرپەيىسوۆ، تاقاۋي احتانوۆ، زەينوللا قابدولوۆتار جəنە سولاردىڭ شىلاۋىنداعى سۇرەڭسىز جۇرت ۇيىسقان بەرىك ۇجىم. بۇل كوممۋنيستىك يدەياشىل قاۋىمنىڭ مەرەيى جوعارى، ايتقانىنىڭ ءبəرى ءجون. شىعارمالارى ءۇستىن-ءۇستىن، توپ-توبىمەن باسىلىپ جاتىر جəنە سۇرانىستان وتپەي، كىتاپ دۇكەندەرى مەن قويمالاردا تىرەلىپ تۇر. ال وكىمەتتىڭ ەرەكشە قامقورلىعىنداعى وسىناۋ قاۋىمعا ۇناسپاعان، قازىر، نەمەسە كەلەشەكتە قايشى كەلۋ جاعدايى بىلاي تۇرعاندا، الدىڭعىلارى باق تالاستىرۋى ىقتيمال، كەيىنگىلەرى كوتەرىلىپ، جالپىعا تانىلۋى مۇمكىن كولدەنەڭ قالامگەر اتاۋلى شەتتەلىپ قانا قويماي، كوپە-كورنەۋ قىسپاققا ءتۇستى. بۇل سۇمدىققا، باسقانى بىلاي قويعاندا، جالعىز ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ تاعدىرى تولىق ايعاق. ونى دا جەتكەرىپ جازعانبىز. ال ءبىز قاتارلى جاستار مەن ارالىق جاسامىستار ەشبىر ەسەپتە جوق. ونىڭ ۇستىنە، əلدەقالاي ءوتىپ كەتكەن «بوتەن-باستاق» جازارماندار كىتابى باس رەداكتور ەسەت Əۋكەباەۆتىڭ سۇزگىسىنە تۇسپەك. كوركەمدىك ساراپتاۋ، ءتىپتى، يدەيالىق تازارتۋ دا ەمەس، سوناۋ وتىزىنشى، ەلۋىنشى جىلدارداعى كگب وكتەمدىگى، قىزىل قىسپاق. قانشاما جاڭا شىعارما جوسپارعا جول تاپپاي، بوگەلىپ جاتتى، قانشاما جاڭا كىتاپ جارىققا شىعا سالا تۇتقىنعا الىنىپ، ءتۇبى سوگىلىپ، قايىرا «جوندەلىپ» جاتتى. يə، مۇنى دا جازعانبىز، جۇماباەۆ-Əۋكەباەۆ سوۆەتتەر شەگىندەگى ەڭ تىنىش زاماندا قازاق əدەبيەت باسپاسىن جويداسىز تەررور استىندا ۇستادى دەپ. جازىلماي قالعان جاعدايات – وسى توبەدەن تۇسكەن قيسىنسىز، قاتاڭ تالقى تۇسىندا قازاق رۋحانياتىنا كۇش بەرگەن «جالىن» باسپاسىنىڭ ەرەكشە قىزمەتى. ناقتىلاپ ايتقاندا، تىڭ تىنىس، كەڭ ورىسكە ۇيىتقى بولعان زەردەلى، دارقان باسشى قالداربەك نايمانباەۆ.
سوۆەتتىك رەپرەسسيالار قىزىعىن كورگەن ەجەلگى əۋلەت وكىلى جəنە ارعى عانا ەمەس، بەرگى تاريحتى دا كəمىل تانىعان پەندە رەتىندە مەن ەل امان، جۇرت تىنىش، ۇلتتىق بارلىق رەسپۋبليكادا كەڭشىلىك جاعداي ورناعان زاماندا، «جازۋشى» باسپاسى، ونىڭ سىڭار ەزۋ، شاپىراش باسشىلارى ارقىلى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قيعىلىق كەزەڭ ىزعارىن بىردەن اڭدادىم. نەشەمە جىلعى عىلىمي جۇمىستارىمنىڭ قورىتىندى ءتۇيىنى ەسەپتى «بەس عاسىر» انتولوگياسىن Ə.جۇماباەۆ پەن ە.Əۋكەباەۆپەن اراداعى مايدان ۇلەسىنە امالسىز قالدىرىپ، ەندىگى كوركەم شىعارما اتاۋلىنى «جالىن» باسپاسىنا باعىتتاعان ەدىم. اناۋ، كەسەلدى تاراپتا جيىرما جىلدا جارىققا شىعۋى مۇمكىن ەمەس «الاساپىران» تاريحي رومان-ديلوگياسىن العاشقى كىتابىنان باستاپ، قالداربەكتىڭ عۇزىرىنا تابىستادىم. قاتەسىز، ناقتى ەسەپ ەدى. راس، باسپاكوم توراعاسى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى ساتتار يماشەۆ پەن عۇزىرلى ءبولىم باستىعى ميحايل ەسەنəليەۆتىڭ ايتاعىمەن تالقاندالعان «الداسپان» تۇسىنداعى ەكپىنىنەن اينىپ، ەندى ىشتەي بولسا دا ءبىزدى جاقتايتىن ىڭعاي تانىتقان. Əيتكەنمەن، توبەدەگى تورە. بەرىدەگى بارلىق اتاۋلى مəسەلە باسپانىڭ ءوز ىشىندە شەشىلۋگە ءتيىس.
اقىرى، «الاساپىراننىڭ» ءبىرىنشى كىتابى، سىرتتا ەشقانداي كولدەنەڭ بوگەتسىز، ىشتە رەداكتسيا تارابىنان قيانات، شىرعالاڭسىز باسپاحاناعا ءوتىپ، مەجەلى ۋاقىتى – 1981 جىلدىڭ سوڭىندا جارىققا شىقتى. كوپ ۇزاماي تəمام بولعان ەكىنشى كىتاپ تا اتاۋلى بەكىمى – 1983 جىلى باسىلىپ، جۇرتشىلىق الدىنا جەتكەن.
ءبىزدىڭ تىلەۋىمىز تاۋسىلعان جوق، الدا، بۇدان ارتىق دەمەيىن، قارايلاس، تەتەلەس، تاعى قانشاما رومان، حيكايات، əڭگىمە جəنە سىن زەرتتەۋ ەڭبەكتەر تۇرعان. الايدا، بار جازۋىمىز وسى «الاساپىرانمەن» بىتسە دە، تاعدىرىمىزعا ريزا بولار ەدىك. ءتəڭىرىنىڭ كەڭشىلىگى مەن راحماتى شەكسىز ەكەن، ودان بەرىدە قىرىق جىل ءوتتى، كوسىلە شاپتىق، بار مۇرات ورنىنا كەلگەندەي. جəنە بۇرنادا ءبىر جازعانىمىزداي، ءوزىمىزدىڭ قايرات، جىگەرىمىز عانا ەمەس، بۇرىن-سوڭعى اعالاردىڭ بار جاعدايىمدى جاساعان، رياسىز قولداعان، ۇمىتىلماس قىزمەتىمەن قوسا، زامانداس، تۇرعىلاس دوس-جاراندار القاۋى، ىقىلاس-پەيىلىنىڭ ارقاسى، دەپ. وسى رەتتە قالداربەكتىڭ ورنى ەرەكشە. تاعى بىردە ايتقانىم بار ەدى، ماعان بوگەت جاساماعان، الدىمنان تالقى قۇرماعان جان-ادامنىڭ بəرىنە العىس دەپ. ەندى، تىلەكتەس، قادارىنشا دەمەگەن اعايىندار تۋرالى ءسوز دە جوق.
قالداربەكتىڭ، جيناقتاپ كەلگەندە، تۇتاس ون ەكى-ون ءۇش جىلدىق باسپاگەرلىك قىزمەتى – جاڭا قازاق əدەبيەتىنىڭ بۋىنى بەكىپ، ءوسىپ، وركەندەۋ جولىنداعى شەشۋشى، ەلەۋلى ءبىر كەزەڭ بولدى. Əسىرەسە، «جالىن» باسپاسىنداعى 1976-1984 جىلدار. قانشاما سونى ەسىم ءوز الدىنا، بۇرناعى بارلار تىڭ تىنىس تاپسا، جاڭادان سەرپىلگەن ءبىزدىڭ قۋاتتى بۋىن وزگەشە ءبىر ورىسكە شىققان ەدى. جەكەلەگەن اۆتورلىق كىتاپتار ءوز الدىنا، قالداربەك اسا ۇتىمدى، تارالىمى مول جəنە كوپكە تانىمال، وزگەشە ءبىر جيناقتار ويلاپ تاپتى. سونىڭ العاشقىسى – «جۇزدەسۋ» اتالاتىن. جاس جازۋشىلاردىڭ تاڭداما əڭگىمەلەر توپتاماسى. Əۋەلدە تۇپنۇسقادا شىعىپ، ىزىنشە ورىس تىلىنە اۋدارىلعان. جəنە جۇرتشىلىققا ۇناپ، جاقسى وقىلدى. بۇدان گورى مəندىرەك جيناقتاما – «بەلاسقان» اتالدى. ءۇش تومدىق انتولوگيا. جاستار قاتارىندا بۋىن بەكىتىپ، ەندى ءبىرشاما ورلەگەن وتىزدان استام قالامگەر توپتالعان، حيكاياتتار جيناعى. مۇلدە دەرلىك جاڭا پروزا، ءبىزدىڭ بۋىندى مەيلىنشە كوتەرگەن، كەيىنگى، اسا ءىرى پروزاشىلاردى ايعاقتاعان، تاريحي كىتاپتار دەسەم ارتىق ەمەس.
وسى ورايداعى، ماعان تىكەلەي قاتىستى ءبىر كىلتيپان. ءتəرىزى، باسقا ءبىر شارۋامەن، نەمەسە جۇزكورىس جونىمەن كىرىپ ەدىم. قالداربەك دوسىم ءۇش تومدىق تاڭدامالى حيكاياتتاردىڭ باس-اياعى جيناقتالعانىن ايتىپ، سəل بوگەلدى دە، مەنىڭ باسقا ءبىر پوۆەست ۇسىنعانىم ءجون بولارىن جەتكىزدى. نەگە؟ سىرتقى رەتسەنزيا ماقۇلداماي وتىر، دەدى. «بۇل «جىلاندى جاز» – كلاسسيكالىق شىعارما، ول قانداي مىقتى، ماعان تىيىم سالعىسى كەلەتىن، اۋىستىرمايمىن، جاراتپاساڭ، ءۇش تومدىق جيناعىڭا قاتىسپاي-اق قويايىن»، – دەدىم كەلتەسىنەن كەسىپ. قالداربەك قىزارا تولقىپ بارىپ، كۇلدى. «ايتقانىڭ بولسىن، – دەگەن. – مەنىكى – ساعان ءسوز كەلمەسىن دەگەن تىلەك قانا...» «كوتەرىپ الدىق»، – دەدىم مەن دە، قىرىس-تىرىسىم جازىلماعانىمەن، زورلانا ەزۋ تارتىپ. بۇل – «الاساپىراننان» كوپ بۇرىن، 70-جىلداردىڭ سوڭى. ۇزاق حيكايات، شاعىن رومان ەسەپتى «جىلاندى جاز» ەشبىر بوگەسىنسىز، جاس پروزاشىلاردىڭ «بەلاسقان» اتالعان عاجايىپ انتولوگياسىنىڭ ەكىنشى كىتابىندا باسىلىپ شىقتى.
سول كەزدە، əلدە كەيىنىرەك، وسى ءۇش تومدىق تۋرالى جابىق رەتسەنزيا اۆتورىنىڭ ەسىمىن، قالداربەكتىڭ وزىنەن ەمەس، وسى باسپادا قىزمەت اتقاراتىن əلدەبىر اعايىن تارابىنان، بەيتاراپ əڭگىمە ۇستىندە كەزدەيسوقتا ەستىپ قالعان ەدىم. مەنى ءبىرجولا تەرىسكە شىعارعان قاتال ۇكىم يەسى – ءوزىمنىڭ بىرگە جۇرگەن جان دوسىم رىمعالي نۇرعاليەۆ ەكەن. سىرتقى، جابىق پىكىر، ەشكىم بىلمەس، دەدى مە، قايتكەندە رابايسىز جاعداي. بۇرنادا مەكتەپتەس، اۋىلداس، كەيىندە əرىپتەس دوسىمنىڭ ارقادان تاس اتاتىن جəنە اينىما، جىلىمسى مىنەزىن بۇرىن دا اڭعارعان ەدىم، تاڭ قالعام جوق جəنە كوڭىلىمە دە المادىم. مەيلى، قولىنان كەلسە تىپىرلاي بەرسىن. ودان ەشتەڭە بۇلىنبەيدى، ءوزىن əشكەرە شىعارعانى دەمەسەك... كەيىندە جازعانىمداي، بىزدىكى – بەيساۋات ەلەمەستىك ەمەس، استام كوڭىل ەكەن، سوندا مەنى قالاي وقساتپاق دەگەن. بۇدان سوڭ دا تالاي قىزىعىن كوردىك...
سونىمەن، قالداربەك. اقكوڭىل ەدى. Əركىمدە əر جاعدايدا əرقيلى ەسەپ بولۋى مۇمكىن. قالداربەكتىڭ ادام اتاۋلىعا ارامدىعى جوق-تى. جاناشىرلىعى، تىلەكتەستىگى مول. جəنە كىمگە بولسا دا جاقسىلىق جاساعىسى كەلىپ تۇرادى. جاي عانا جاقسىلىق ەمەس، مۇمكىندىگىنشە جارىلقاۋ. مۇنداي، بوتەنگە ورىنسىز جاساعان جاقسىلىق اينالىپ كەلىپ، ناقتى زيانعا شىعىپ تا جاتاتىن. جەكە ءوز باسى ءۇشىن. بۇل كەزدە، قازىر دە، ءبىزدىڭ جۇرت سوڭعى ءجۇز جىل بويعى قۋعىن مەن سۇرگىن، اشتىق پەن اباقتى، تىنىمسىز قىساس، جاپپاي تارشىلىق زاماندا، ءوزىنىڭ ەجەلگى دارقان مىنەزى مەن كەڭ پەيىلىنەن ايرىلا باستاعان. قالداربەكتىڭ، تۇرعىلاس، قاتارلاس باسقا ءبىر ازاماتتاردىڭ كەڭشىلىك، مەيىربان، مəرت مىنەزىن əلسىزدىك، جالتاقتىق دەپ تانۋعا بەيىم. بۇلدانباي، كەرگىمەي، قيتۇرقى ساۋداسىز كەلگەن يگىلىكتى تيىسىنشە باعالاۋدان اۋلاق. ءبəرى دە ءوزىمنىڭ مىقتىلىعىم، əيتپەسە بۇيتەتىن ەدىم دەپ بايىپتايدى. ءوزىمىزدىڭ دە الدىمىزدان ءوتتى. ال قالداربەكتىڭ تۇزى ءتىپتى جەڭىل ەكەن. قالامداس قانشاما جانعا جول اشتى، قارىق قىلدى، جاپپاي جارىلقادى، بىراق سول الارماننىڭ كىسىلىكتى ءبىرلى-جارىمى بولماسا، كوپشىلىگى ەسەلى ءىلتيپات پەن جاقسىلىقتى بىلمەي كەتتى. العان ۇستىنە الا بەرسەم دەيدى، ءبىر كىتاپتان سوڭ ەكى كىتاپ، مۇنىڭ ءبəرى ءنəشىريات ديرەكتورىنىڭ ىرقىندا ەمەس، جوعارىدان تەجەۋ بار، انتالاعان قانشاما جازارمان، باسپانىڭ مۇمكىندىگى دە شەكتەۋلى، ءۇش تىلەكتىڭ ەكەۋى ورنىنا كەلىپ، بىرەۋى از-ماز بوگەلىپ قالۋى ىقتيمال، ەندى əۋەلگى ەكەۋ ەسەپ ەمەس، كەيىنگى بىرەۋ نارازىلىققا، ءتىپتى، دۇشپاندىققا شىعادى; جەكەلەگەن كىتاپ قانا ەمەس، əر كىتاپتىڭ بەكىمدى كولەمى، كەسىمدى قالاماقىسى بار، سىباعاسىنا قانشا تيسە دە، بۇدان ارتىق ءتۇسۋى كەرەك ەدى دەيتىن ىنساپسىز كوڭىل قاناعات تاپپايدى. كىسىسىنە قاراي جاسالعان ءىس قانا تيەسىلى باعاسىن الماق. الدى قانشاما كەڭ، قولى قانشاما جومارت بولسا دا، قالداربەك ۇنەمى جازىقتى بولىپ جۇرەتىن. قيسىق ءسوز، اشىق عايبات. ءتىپتى، ولگەننەن كەيىن جيىرما جىلدان سوڭ دا ايتىلىپ جاتىر. ينتەرنەتتەن بايقاعانىم.
قالداربەك 1991-1996 جىلدارى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، توراعا. زامان تارىلىپ بارا جاتىر، كىتاپ شىعارۋ ءىسى توقىرادى، ال بۇرنادا بەدەلدى قالامگەرلەر ۇيىمى مۇلدە ەلەۋسىز كەپكە ءتۇستى. ەندى əۋەلدەن ىسكەر، مىنا جاڭا زامانعا دا ەركىن يكەمدەلە باستاعان قالداربەك نايمانباەۆ ءبىزدى بارلىق تىعىرىقتان امان وتكىزۋگە ءتيىس. عاجايىپقا سونشاما سەنىم بولماسا دا، ءۇمىت زور. ءبىراۋىزدان وتكىزدىك. بۇدان سوڭ مەيلىنشە قولداۋ كورسەتتىك. (جəنە كوپ ۇزاماي، قازاقستان پارلامەنتىنە سايلادىق.) الايدا... زاماندى كىم تۇزەمەك. ونىڭ ۇستىنە، ەڭ جوعارعى بيلىك نازارباەۆ وكىمەتىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – ەرتەلى-كەش əلدەنەندەي قارسىلىق ءبىلدىرۋى مۇمكىن، وي-پىكىرلى، ەركىن اۋىزدى جازۋشىلار وداعىن جانىشتاۋ بولاتىن. ول دا كەۋدەلى عىلىم اكادەمياسىن تاراتۋ، بەدەلدى، əيگىلى وقىمىستىلاردى بار كۇشىنەن ايىرۋ ناۋقانى سəتىمەن جۇزەگە اسقان. بۇل، جەكەلەگەن ەركىن تۇلعالاردى شىدەرلەۋ، قالامگەر اتاۋلىنى تۇرمىستىق تارشىلىققا ۇشىراتۋ ءۇشىن باسپا ءىسى تەجەلىپ، قالاماقى حاقى مۇلدە جويىلدى. جازۋشىلار وداعى قاتارداعى əۋەسقويلار ۇيىرمەسى دəرەجەسىنە ءتۇسىرىلدى. Əيتكەنمەن، əلدەبىر جازارمانداردى اۋىزدىقتاۋ، جۋاسىتۋ تۇرعىسىندا، ساناۋلى كىسىلەرگە جىل سايىن ءبىر رەت بەرىلەتىن «پرەزيدەنتتىك ستيپەنديا» دەيتىن، مۇگەدەك جəردەماقى تاعايىندالدى. ياعني، قولدان جەم جەيتىن كىرىپتارلىق.
قايتكەندە، جازۋشىلار وداعى ءوزىنىڭ رۋحانيات سالاسىنداعى əدەپكى، بەيبىت جۇمىسىن ودان əرمەن جالعاستىرا بەردى. مəسكەۋدەن باستاپ، بۇرناعى بارلىق رەسپۋبليكالاردا قالىپقا تۇسكەن – ءبىر وداق ىشىنەن əلدەنەشە جاڭا وداق قۇرىلعان الاۋىزدىق جاعدايعا جول بەرمەدىك. جازۋشىلار وداعى بۇرناعىداي قۋاتتى بولماسا دا، بىرەگەي، ءبىرتۇتاس رۋحاني ۇجىم ەسەبىندە جۇمىس جاساپ جاتتى. وسى رەتتە قالداربەكتىڭ جالپى جۇرتتىڭ كوڭىلىن تابا بىلەتىن جايساڭ مىنەزى مەن وزىندىك ەپتى ساياساتى دا ەلەۋلى قىزمەت اتقارسا كەرەك.
سونىمەن بىرگە، قالداربەك ءبىرىنشى قاتارداعى، كەشەگى س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ سياقتى، جالپى جۇرتقا داڭقتى جəنە وكىمەتكە دە بەدەلدى تۇلعا بولماعان سەبەپتى، جوعارىدان عانا ەمەس، تومەننەن، تاقاۋ توڭىرەكتەن اقىل ايتىپ، نۇسقاۋ بەرۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەندەي. ءبىرىنشى باسشىمىز جۇرە تىڭداعانىمەن، ءبəرىنىڭ بىردەي بەتىن قايتارا المايتىن ەدى. ونىڭ ىشىندە وكىمەتىم مەن پارتياعا جاقىن، مىنا زاماندا توتەنشە بەدەل تاپقان جاڭا ءبىر تۇلعالاردى.
بۇل كەزدە حالىق جازۋشىسى دەگەن ابىرويلى اتاق شىققان. ءبىرىنشى كەزەكتە – عابيت مۇسىرەپوۆ باستاپ، تۇرسىنحان Əبدىراحمانوۆامەن شەكتەلگەن ءتورت-بەس دىراۋ. Əلبەتتە، مۇنىمەن توقتاپ قالۋعا ءتيىس ەمەس. Əركىم-اق ۇمىتكەر بولسا كەرەك. اقىرى، ءبىر كۇنى، كەزەكتى سەكرەتاريات مəجىلىسىندە قالداربەك توتەنشە ۇسىنىس ايتتى. اناۋ اقساقالداردان سوڭ ىركىلىپ قالدىق، ەندى حالىق جازۋشىسى اتاعىنا جاڭا ءبىر كىسىلەردى ۇسىنۋ قاجەت بولىپ تۇر، دەدى. ءسوزدىڭ اياعىن كۇتتىك. بىراق لەبىز مۇلدە باسقاشا شىقتى. بۇگىنگى جيىنىمىزدا وداق اتىنان حالىق جازۋشىسى مəرتەبەسىنە شەرحان مۇرتازاەۆتى ۇسىنساق، دەدى. سەكرەتارياتقا كەيىننەن تىركەلگەن ب.نۇرجەكەەۆ، د.يسابەكوۆ، تاعى بىرەۋلەر ەشبىر بوگەلىسسىز، ماقۇلداپ شىعا كەلدى. لايىقتى، ودان ارتىق كىمىمىز بار، دەستى. ەندى كۇمəندى ىسكە مەنىڭ ارالاسۋىما تۋرا كەلگەن. ورتا جولدان، توبەدەن تۇسكەن بۇل شەرحان مۇرتازاەۆ قانداي قۇدىرەت؟ قانشا ماقتاساق تا، شامالى عانا جازۋشى. سوندا شىن əيدىكتەر قايدا قالادى. نەگە وسى شەرحان مۇرتازاەۆ ءبəرىنىڭ الدىنا تۇسۋگە ءتيىس؟ بۇل – بۇگىندە ون ءۇشىنشى، ون بەسىنشى قاتاردا تۇرعان كىسى. ءسوز جوق، ەڭ الدا – ولجاس سۇلەيمەنوۆ. جالعىز-اق ادام كەرەك بولسا، وسى ولجاس. مىنا مۇرتازاەۆ، جاڭا ايتقانىمداي، ەكىنشى دە ەمەس. ولجاسقا جالعاس تاعى قانشاما تاڭداما قالامگەرىمىز تۇر. سايىن مۇراتبەكوۆ، Əكىم تارازي، قابدەش ءجۇمادىلوۆ... مۇحتار ماعاۋيندى ايتپاي-اق قويايىن. ەڭ اياعى ورالحان بوكەەۆ. شەرحانعا سودان كەيىن عانا كەزەك كەلۋگە مۇمكىن. ءتəرىزى، جوعارىدان ناقتى نۇقساۋ تۇسكەن سياقتى. جازۋشىلار وداعى، جازارمان قاۋىم ەشكىمنىڭ ويىنشىعى ەمەس. ۇيات بولادى. شەرحاندارىڭدى قويا تۇرىڭدار. ەڭ الدىمەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتى ۇسىنۋىمىز كەرەك، دەدىم.
بۇل كەزدە، مۇحتار Əۋەزوۆتىڭ ءوزى ءتىرىلىپ كەلسە دە، مەنەن باسقا ەشكىم ءۇشىن بەدەل ەمەس. وكىمەتىم مەن پارتيانىڭ شەكسىز قولداۋى ارقاسىندا شەرحاننىڭ اسپانعا شىعىپ، دəۋىرلەپ تۇرعان كەزى. وعان جەتپەگەنمەن، تايتالاس، ءىزباسار، ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى رەتىندە م.شاحانوۆ كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. ن.نازارباەۆتىڭ وزىنەن باستاپ، وسىنداي قىرقىلجىڭ، ورتاشالار زامانى. مەنىڭ ءسوزىم از-ماز əسەر ەتكەنىمەن، ەشكىمدى توقتاتا المادى. اشىق داۋىسقا سالعاندا جالعىز قالدىم. شەرحان مۇرتازاەۆ قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى اتاعىنا ۇسىنىلدى. بىراق دارا ەمەس، ەكىنشى بولىپ ولجاس وتكەن. بىرەۋ ەمەس، ەكى-ءۇش داۋىس قارسىلىقپەن. قايتكەندە، بار ءسوزىمىز جەردە قالمادى، جوعارىدان اتاۋ تۇسپەسە دە، ولجاس قاتاردان وزدى.
مەن شەرحاننىڭ اياق استىنان شىرقاپ شىعۋى جəنە بۇعان جالعاس تاعى قانشاما جارلىق، نۇسقاۋدى بوگەتسىز قابىلدانعانى ءۇشىن قالداربەكتى كىنəلاماس ەدىم. وكىمەت تۇسىنىگىندە قاتارداعى شەنەۋنىك جəنە مىنەزى جۇمساق كىسىنىڭ اعىمعا قارسى ءجۇزۋى مۇمكىن ەمەس. بۇعان جالعاس əرقيلى، مەن ءۇشىن ۇساق-تۇيەك جاعداياتتاردى تىزبەلەمەي-اق قويايىن. كوبى ۇمىتىلدى، ەستە تۇرعاننىڭ مəن-ماعناسى كەم. تەك انىق بايقالعان كىلتيپان – ارىندى، ادۋىندى ولجاس زامانىنداعى ورنىم وياز تارتىپ، بەدەلىم مۇلدە دەرلىك تومەندەگەن ەكەن. توڭىرەگىم تۇگەل جات، جاپادان-جالعىز قالىپپىن. وكىمەتتىك يسابەكوۆتەردىڭ جالى كۇدىرەيدى. بۇل احۋال əدەپكى سەكرەتاريات مəجىلىستەرىندە ايقىن اڭدالاتىن. مەنىڭ ۇساق-تۇيەك ۇسىنىستارىم مەن اعىمداعى əدەبي ۇدەرىس تۋرالى بەيكۇنə سوزدەرىمنىڭ ءوزى كوپشىلىككە ۇناماس ەدى. وسى شامادا قالداربەكپەن ارامىز اشىلماسا دا، سالقىنداعان. ماعان قاشاندا قاۋىپتەنە قارايدى، بىردەڭەنى بۇلدىرە مە دەپ. جəنە مەنى اشىق جاقتاسا، اناۋ اعايىندارعا ۇناماي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، از-ماز پىكىرتالاستىڭ وزىندە بەيتاراپ تۇرۋعا تىرىسادى. Əيتسە دە، ءبىر قالىپتان تايماعان ەدىم. جəنە ۇساقتان ۇتىلسام دا، ىرىدەن ەسەمدى جىبەرمەپپىن. مۇنىڭ ناقتى كورىنىسى – ورالحان مارقۇمنان سوڭ «قازاق əدەبيەتى» گازەتىنىڭ جاڭا باس رەداكتورىن سايلاۋ كەزىندە ايقىن اڭعارىلدى.
بۇل كەزدە ءبəرى ءوز ەركىمىزگە كوشكەن. باسىلىمدار باسشىسىن سايلاۋ – جازۋشىلار وداعى سەكرەتارياتىنىڭ عۇزىرىندا. ناقتى ەسىمدە جوق، ءتورت، بəلكىم، بەس ادام ءتۇستى. ءبىرىنشى رەتكى، جابىق داۋىس كەزىندە ەكەۋى وزىپ شىعىپ ەدى: مەن ۇسىنعان احات جاقسىباەۆ جəنە تاعى ءبىراز جۇرت ماقۇلداپ وتىرعان جاس جىگىت. جاڭا باستاعان، ءتəۋىر اتالىپ جۇرگەن پروزايك، العاشقى قادامىنان مەنىڭ نازارىما ىلىنگەن، بۇرنادا اقىل، كەڭەس، əلدە جۇمىسقا شاقىرماق كەزدەسۋدەن تارتىنىپ قالعان جəنە ەشبىر سەبەپسىز، مەنەن قاشقالاقتاپ جۇرەتىن. ول عانا ەمەس، ءىشىنارا ماقالالارىنان əدەبيەت، قوعامدىق ءومىر تارابىنداعى كەلتە تانىمى مەن ناقتى ىستە شالاعايلىعى اڭدالىپ قالعان. ال احات كلاسسيك جازۋشى بولماسا دا، تۇعىرى بەرىك قالامگەر جəنە ءəدىل، تۋراشىل ازامات. ەندى وسى ەكەۋىن. تاعى دا جاسىرىن داۋىس. ەشقايسى باسىم تۇسپەي، بەس تە بەس بولىپ شىقتى. ازعانا تالقىدان سوڭ قايىرا سالدىق. قاز-قالپى – بەس تە بەس. سوندا مەن ايتتىم: «بۇل – وزگەرمەس، ەڭ سوڭعى نəتيجە سياقتى. ال əدەبي گازەتىمىز باس رەداكتورسىز قالماسا كەرەك. وسىنداي تەپە-تەڭ تايتالاستا توراعانىڭ داۋىسى شەشۋشى دەپ سانالاتىن ءرəسىم بار. ياعني، ءبىر ەمەس، ەكى داۋىس ەسەبىندە. قالداربەك كىمگە داۋىس بەرسە، سوعان توقتايمىز با؟» ءبəرى دە ماقۇل كوردى. «ەندەشە، قالاعا، شىنىڭدى ايت، كىمدى تاڭدادىڭ؟» قالداربەك از-ماز قىسىلىڭقى جاعدايدا: «مەن احاتقا داۋىس بەرىپ ەدىم...» – دەگەنى. بۇدان سوڭ مەن، توراعا بولماسام دا، توتەنشە ۇسىنىستىڭ يەسى رەتىندە جالپىعا ساۋال سالدىم: «ەندى، احات جاقسىباەۆتىڭ جەڭىسكە جەتكەنىن ءبəرىمىز دە مويىندايمىز عوي!؟ كۇمəن قالماس ءۇشىن قول كوتەرەيىك»، – دەدىم. ءبىلىپ وتىرمىن، əۋەلدەن قارسى توپ ىشىندە احاتتىڭ ءوزىنىڭ بىرگە وقىپ، بىرگە ءوسىپ كەلە جاتقان دوستارى بەكسۇلتان مەن دۋلات بار. ەندى، بار ءتۇيىن شەشىلگەن سəتتە وسى ەكەۋى دە، باسقالار دا تۇگەل قول كوتەردى. ءسويتىپ، مەنىڭ جاقىن سەرىگىم، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى احات جاقسىباەۆ «قازاق əدەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ سايلانعان ەدى. بەس-التى جىل وتىردى، بار شارۋاسىن، قىلدان تايماي، ابىرويمەن اتقاردى.
وسى زامان، 1992 جىلى قالداربەك «دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ» ورىنباسار توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى. باس توراعا نۇرسۇلتان نازارباەۆ دەپ ەسەپتەلەدى. شىن مəنىسىندە، شەت جۇرت قازاقتارى ءۇشىن قۇرىلعان قوعامدىق ۇيىمنىڭ تولىق عۇزىرلى باسشىسى قالداربەك بولىپ شىقتى.
بۇل تاراپتا قالداربەك سىرتقى كوزگە كورىنە بەرمەيتىن قىرۋار جۇمىس اتقارىپ ەدى. قازاقتار ءبىرشاما جيىن تۇراتىن تۇركيا، ودان سوڭ گەرمانيا، فرانتسيا، انگليا، نورۆەگيا، اۆستريا، شۆەتسيا، دانيا، نيدەرلاندى جəنە ازدى-كوپتى جۇرناعى بار تاعى ءبىراز ەل. قايتكەندە جەرى جاقىن، ءورىسى ۇيلەس رەسەي فەدەراتسياسى مەن وزبەكستاندى ايتپاعاندا. قالداربەك وسى، الىس شەت ەلدەردى ەركىن ارالاپ، ونداعى باۋىرلاس جۇرتىمىزبەن تىعىز بايلانىس ورناتتى. تەك قازاقستانمەن ارالىق قانا ەمەس، بۇرنادا بولەك-بولەك جاتقان، ءىشىنارا قاتىناسى جوققا جاقىن əرقيلى دياسپورالارىمىزدى ءوزارا جالعاستىردى. شەتتە قونىستانعان قازاق اتاۋلىنىڭ تۇپكى وتانى بارىن، ونىمەن جالعاستىق تەك قانا يگىلىككە باستارىن كەڭىنەن ناسيحاتتادى. جەكەلەگەن كەزدەسۋلەر مەن توپتاما جيىندار ءوز الدىنا، ءəربىر الىس ايماقتا شەت ەلدىك قازاقتاردىڭ كىشى قۇرىلتايلارىن ۇيىمداستىردى. تۇرعىلىقتى اعايىنداردىڭ وتانشىلدىعى مەن ۇيىمشىلدىعى قانشاما زور دەسەك تە، بۇل – ناقتى ماقساتتى، قىرۋار دايىندىق قاجەت ەتەتىن اسا ءىرى، مəدەني، رۋحاني، ۇلتتىق شارالار بولاتىن. جəنە اتاۋلى ءبىر عانا ەلدەگى قازاق دياسپوراسى ەمەس، ىرگەلەس بىرنەشە جۇرتتاعى قازاق باس قوساتىن ۇلتتىق مەرەكە دەڭگەيىندە وتكەرىلەتىن. مەن ءوزىم 1997 جىلى تۇركيادا ۇيىمداستىرىلعان كىشى قۇرىلتايعا كۋəگەر بولىپ ەدىم. تەك قورامى ءبىرشاما تۇركيا قازاقتارى عانا ەمەس، گەرمانيا، فرانتسيا، شۆەتسيا جəنە باسقا دا ەۋروپا ەلدەرى قازاقتارىنىڭ ارنايى وكىلدەرى كەلىپ ەدى. ال تۋىسقان تۇركيادان، وكىمەت وكىلى رەتىندە سول كەزدەگى ورىنباسار-پرەمەر تانسۋ چيللەر جəنە قوعام قايراتكەرى، بەلگىلى وقىمىستى عالىمدار: تۇران يازعان، نەۆزات الچىنتاش، مەحمەت ساراي، Əبدۋلقادىر دونىق، احات انديجان سياقتى، قازاققا ايرىقشا تىلەكتەس، تۇلعالى ازاماتتار قاتىناستى. ءبىز قازاقستاننان، قاۋىمداستىق وكىلدەرىنە سەلبەسىپ، ءۇش ادام بارىپ ەدىك، مەنەن باسقا ەكەۋ – تاريحشى ماناش قوزىباەۆ پەن دراماتۋرگ قالتاي مۇحامەتجانوۆ. مەن ءوزىمىزدىڭ جۇرتقا جəنە تۇرىك زيالىلارى ءۇشىن ارنايى ءسوز سويلەدىم. (پراگاداعى «ازاتتىق» راديوسىنان بارعان ارنايى ءتىلشى تاسپاعا جازىپ الىپ، ەفيرگە شىعاردى، جəنە كەيىندە «قازاقستان – تۇرىك دۇنيەسىنىڭ تىرەگى» دەگەن تاقىرىپپەن، مەنىڭ كىتاپتارىمدا باسىلدى.)
ايتقانىمىزداي، بۇل كىشى قۇرىلتايلار جاي عانا باس قوسۋ ەمەس، سىرتتاعى قازاقتاردى ۇلكەن وتانعا ورايلاستىراتىن، شالعايداعى جۇرتشىلىق، əسىرەسە كەيىنگى بۋىننىڭ ءتۇپ تامىرىن نەگىزدەي تۇسەتىن، əلەۋمەتتىك قانا ەمەس، مəدەني، رۋحاني اسا ماڭىزدى شارالار ەكەن. قالداربەكتەن سوڭ جالعاسقانىمەن، مۇلدە باسقاشا سىپات الىپ ەدى. مəسەلەن، بەرليندە وتكەن، ەڭ سوڭعى ءبىر شارا. مەن پراگادا تۇرام، ءۇيىشىمىز، وسىندا تۋعان نەمەرەلەرىمىزبەن بارۋعا دايىندالدىق. وسى كەزدە بۇل، كەزەكتى كىشى قۇرىلتايدىڭ پروگرامماسى قولىمىزعا تۇسكەن ەدى. تەك اتى عانا، əيتپەسە باستان-اياق بۇتكىل əلەمگە əيگىلى كۇن كوسەم نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ داناگوي ساياساتىن سىرتتاعى قازاق قاۋىمىنا ناسيحاتتاۋ ناۋقانى ەكەن. Əرينە، قىنجىلا وتىرىپ باس تارتۋعا تۋرا كەلدى.
تەك وسى اتاۋلى جيىندار عانا ەمەس، قالداربەكتىڭ تۇسىندا، قاۋىمداستىق اتالاتىن ۇيىم، تىكەلەي عۇزىر، وكىمدى بيلىگى بولماسا دا، شەت جۇرتتىق بارلىق قازاقتىڭ سىرتتان حابارلاسار، ءوزارا جالعاسىپ، ىشتەي تىنىس تاۋىپ، ءۇمىت ارقالار، ەرەكشە ءبىر ورتالىعى مىندەتىن اتقارىپ ەدى. كەيىنگى، مەنمەن، دوكىر ت.ماماشەۆ، مۇلدە بەيساۋات ز.تۇرىسبەكوۆتەر كەزەڭىندە ءبىرجولا جوققا اينالدى. قالداربەكتىڭ «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى» اتالاتىن، سəۋلەلى مەكەمەنىڭ بار جۇمىسىن قالاي ۇيىمداستىرىپ وتىرعانىن سوندا عانا اڭداعانداي ەدىك. اقىرى قازىر جوققا ەسەپتى.
قالداربەك مەن الپىس جاسقا تولعاندا، دراما تەاترىندا وتكەن مەرەيكەشىنە، ەرتەڭىنە دوس-جار، تىلەكتەس اعايىندار باس قوسقان تويعا دا كەلمەدى. Əلدەنەندەي جول-ساپاردا جۇرسە كەرەك. ارادا اپتا وتكەندە، قاۋىمداستىققا ارنايى شاقىرىپ ەدى. ءمəندى، شاعىن داستارحان، ءوزى باستاپ، جəركەن، تاعى ءبىر جىگىتتەر جالعاستىرعان قۇتتىقتاۋ، ماداق سوزدەردەن سوڭ، قوسار، قىمبات قالام، تاعى ءبىر سۋۆەنير مەن وزدەرى باستىرعان شەت ەلدىك قازاقتاردىڭ كىتاپتارى سالىنعان əدەمى ديپلومات سىيلاپ ەدى. بۇل – ءبىزدىڭ اقىرعى ەمەس، əيتسە دە، سوڭعى، سيرەك كەزدەسۋىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى.
قالداربەك كۇتپەگەن جاعدايدا، 2004 – الپىس بەس جاسىندا دۇنيەدەن وزىپتى. بۇل تۇستا مەن ەۋروپادا ءجۇر ەدىم، توپىراق سالا المادىم. سىرلاس، مۇڭداس بولماساق تا، رياسىز قاتىناسقان، دوس-جار كىسىلەر ەدىك. كۇنى بۇگىنگەشە ۇمىتا المايمىن. ونىڭ جارقىن ءجۇزى. اق پەيىلى. ەركىن، ەتەنە مىنەزى. ادام اتاۋلىعا جاقسىلىق جاساۋعا ۇمتىلىپ تۇراتىن دارقان كوڭىلى...
الپىس بەس – ەر-ازاماتتىڭ جاسى دەسەك تە، بۇگىنگى زامان ءۇشىن تىم كەلتە عۇمىر. Əيتسە دە، توقسان جىلعا پاراپار، قىزعىلىقتى دəۋرەن ءسۇرىپ ءوتتى. كەڭ اۋقىمدى، جۇيرىك جۋرناليست ەدى. ءوز تۇسىنداعى جاپپاي ۇدەرىس ورايىمەن، جازۋشىلىق جولىنا نيەت قىلدى. شىعانداپ شىقپاعانىمەن، جۇرت قاتارلى ەڭبەك ەتىپ، ءبىرشاما نəتيجەگە جەتتى. ەڭ باستىسى – ارتىندا ءىز قالدىرعان قوعامدىق، əلەۋمەتتىك قىزمەتى دەر ەدىم. باسپاگەرلىك جəنە وداق پەن قاۋىمداستىق ورايىندا. بەدەرلى، انداعاي سوراپ. جəنە... ەكى اياقتى پەندە رەتىندە بار مۇراتىن تاپقان سياقتى. مəرت قانا ەمەس، اقجولتاي بولاتىن. كوپ حيكاياتتىڭ ءتۇيىندى نəتيجەسى – جىگىت اعاسى جاسىندا اسا دارىندى، يناباتتى جəنە əدەمى اقىن قىزبەن كوڭىل قوسىپتى. اپپاق ۇل تۋعان. قالداربەك ءۇشىن ءبəرى دە كەشىرىمدى، جəنە جالپى جۇرتقا جاريا جاعداي. بۇل بالا ءوستى، جەتتى. ءبىز پراگادا تۇرعان كەزدە وسى عاجايىپ شاھارداعى əلدەبىر جوعارعى وقۋ ورنىندا وقىدى. اناسى جانىن ءۇزىپ تۇرادى ەكەن. بالاسى ءۇشىن جəنە سەيىل-سەرۋەنمەن ارنايى كەلگەن ءبىر ساپارىندا جاقىن اعايىنداردىڭ باسىن قوسىپ، قوناقاسىعا شاقىرىپ ەدى. بالامىز قالداربەكتىڭ وزىنە تارتقان، اشاڭ ءجۇزدى، اققۇبا، جəنە ءبىتىمى ۇزىنىراق ەكەن. كەيىنىرەك ەستىگەنىم، اناسىنىڭ سويىنا جازىلعان، بىراق قالداربەكۇلى. اۋىلداس، تىلەكتەس قارىنداسىمنىڭ كوڭىلى ءۇشىن جəنە بالامىزدى دەمدەپ، قالداربەك تۋرالى جالپى جۇرتقا ايتقان ەستەلىك əڭگىمەلەرىمدى ەلبىرەي تىڭداپ وتىردى. ادام بولار، جاقسى بالا. كەيىندە وقۋىن ءبىتىرىپ، ەلگە قايتتى دەپ ەستىدىم.
ال قالداربەك... ءبىز جاساعان وتپەلى، قيعىلىق زاماندا عۇمىر كەشكەن وزگەشە ءبىر تۇلعا ەكەن. ايتتىم، ەرتەرەك تۋىپ قالعان. سوندا دا مۇمكىندىگىنشە ۇتىمدى قىزمەت اتقارىپ كەتتى. قازاق جۇرتىنان شىققان، ەسكى مەن جاڭانىڭ ورتاسىنداعى رۋحاني قايراتكەردىڭ توتەنشە ءبىر كورىنىسى. جالپى جۇرت تۇسىنىگى تۇرعىسىنان. ال مەن ءۇشىن... ارادا جيىرما جىل وتكەن، سەكسەندى ورتالادىق، وسى ۇزاق عۇمىردا قانشاما جانمەن تانىس، ءبىلىس قانا ەمەس، ىستەس، ارالاس بولدىق، كوپشىلىگى ۇمىتىلعان، ەستەلىكتەرى كومەسكى تارتقان. ال قالداربەكتىڭ جارقىن ءجۇزى ەشقاشان ۇمىتىلماس ەدى. سونىڭ ناقتى بەلگىسى رەتىندە وسى شاعىن جازبانى قاعاز بەتىنە ءتۇسىردىم. وتكەندەر الدىنداعى مىندەتتى پارىزدىڭ ءبىر ۇشتىعى ەسەپتى.
