(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)
«اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» جيناقتاعان 10 مىڭنان استام شىڭجاڭنىڭ بۇرىنعى تۇرعىندارىنىڭ ارىزىن ساراپتاي كەلە، مىناداي وي تۇيۋگە بولادى. رەسمي پەكيننەن بەرىلگەن نۇسقاۋ بويىنشا، كونتسلاگەرلەردى جاساقتاپ جانە ونداعى تۇتقىنداردىڭ سانىن 1-1,5 ملن ارالىعىندا ۇستاپ تۇرۋ قاجەت. سوندىقتان شىڭجاڭ بيلىگى «ساياسي ۇيرەنۋدەن» شىققان ادامداردى ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن قايتا قامايدى. ءتىپتى اكىمدىكتەرگە ەلدى-مەكەن حالقىنىڭ سانىنا قاراي جوسپار بەلگىلەنگەن. سوندىقتان لاگەرگە 16 مەن 85 جاس ارالىعىنداعى تۇرعىندار، ەمشەكتەگى بالاسى بار ايەلدەر، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعى مەن ىقتيارحاتىن العان ورالماندار دا قامالىپ جاتىر.
كونتسلاگەرگە قاماۋ جوسپارىن ورىنداۋ ۇشىن جەرگىلىكتى پارتيا فۋنكتسيونەرلەرى «يدەياسى بۇزىلعان»، «يدەياسىندا كىنارات بار» جانە ونى «ەمدەيتىن» «سايكەستەندىرۋ» دەگەن ءسوزدى ويلاپ تاپقان. مۇنداعى گاپ مىنادا: ەگەر ادامدى ايىپتاۋ مۇمكىن بولماي قالعان جاعدايدا وعان «سەنىڭ يدەياڭ بۇزىلعان سياقتى» دەپ كۇدىك كەلتىرەدى. ول ادام ءوزىنىڭ كىناسى جوق ەكەنىن ايتىپ، شىر-پىر بولادى. وسى كەزدە «سەنىڭ ساياساتقا سايكەسكەنىڭ ءجون، سايكەسكەنىڭ وزىڭە پايدالى» دەيدى دە، «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرىنە ءوز ەركىمەن بارۋعا ۇگىتتەيدى جانە ەرىكتى تۇردە «ساياساتقا سايكەسكەن» ادامعا لاگەردە جەڭىلدىك بولاتىنىن ايتادى. شىڭجاڭ حالقىنىڭ قۇلدىق پسيحولوگياعا ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەنى سونشالىق، قاراپايىم ادامدار دا ءبىرى ەكىنشىسىنە «ساياساتقا سايكەسۋ» جونىندە اڭگىمە ايتىپ، ناسيحات جاساپ جۇرەدى.
شىڭجاڭ كونتسلاگەرلەرىن جەرگىلىكتى بيلىك قارجىلاندىرىپ وتىرۋى ءتيىس. سوندىقتان جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك، پارتيا فۋنكتسيونەرلەرى مەن پوليتسيا قارجى كوزىنىڭ بارلىق مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ جاتىر. شىڭجاڭنىڭ قىتايدان باسقا ۇلتتارىنا ارنايى بەيرەسمي سالىق سالىنادى، ولار اقىسى تولەنبەيتىن جۇمىسقا جەگىلەدى. اۋدان، اۋىل باسشىلارى كۇن سايىن اكىمشىلىك اۋماعىندا ورنالاسقان لاگەرلەرگە بارىپ، «ساياسي ۋيرەنۋگە» قاجەتتى رەسۋرستار جونىندە مالىمەت الىپ وتىرادى. لاگەرگە قاجەت كەرەك-جاراقتى، قارجىنى تابۋدى كوممۋنيست «ونباسىلارعا» جۇكتەيدى.
ەگرە لاگەردەن بوساتىلعان تۇتقىنداردىڭ كومەكتەسەتىن تۋىستارى بولماسا، وندا ولار كاسىپورىندارعا قۇلدىق جۇمىسقا جەگىلەدى. ونى شىڭجاڭ قازاقتارى «قارا زاۋىت» دەپ اتايدى. 2018 جىلى قازاندا لاگەردەن بوساپ شىققان گۇلزيرا اۋەلحانقىزىن Jiafang تىگىن فابريكاسىنا قولعاپ تىگۋگە جىبەرگەن. بىرنەشە اي ىستەگەن جۇمىسىنا ول نەبارى 50 دوللار اقى العان. كەيبىر «قارا زاۋىتتاردا» كونتسلاگەردەن شىعىپ ۇيقاماق ستاتۋسىنداعى ەرىكسىز جۇمىسشىلارعا 9 يۋان ايلىق تولەنەدى. ال كاسىپورىننىڭ جالاقى قورىنىڭ ءبىر بولىگى جۇمىسشىلاردىڭ ءۇش مەزگىل تاماعىنا جۇمسالادى، باسىم بولىگى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ نۇسقاۋىمەن كونتسلاگەردى قارجىلاندىرۋعا باعىتتالادى.
ارينە، ساياسي ماقساتتى كوزدەگەن رەپرەسسيالىق شارالار كەزىندە قىزمەت بابىن پايدانالانىپ قالاتىندار دا بار. شەتكەرى تۇراتىن مالشىلاردى قىستاقتارعا ورنالاستىرىپ، ىقشامداۋ ساياساتىن جەلەۋ ەتىپ، قازاقتاردىڭ مال-مۇلكىن، 50 جىلعا جالعا بەرىلگەن جايىلىمدىق جانە ەگىستىك جەرىن تارتىپ الۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن پارتيا فۋنكتسيونەرلەرى، اكىمدەر دە بار. تۇرعىنداردى مىندەتتەپ، ماشينا ساتىپ الۋى ءۇشىن، ءۇي سالۋ نەمەسە ونى كەڭەيتۋ ءۇشىن بانكتەن نەسيە الۋعا ماجبۇرلەپ، ولاردى قارىزبەن بايلاپ تاستاۋ دا – قازاقتاردى تاۋەلدى قىلىپ قويۋدىڭ ءبىر ءادىسى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ جەمقورلىعى، پايداكۇنەمدىگى شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ دە نەگىزىنە بالتا شاۋىپ جاتىر. مىسالى، ىلە-قازاق وكرۋگىنداعى نىلقى اۋدانىنىنىڭ تۇرعىنى دينا نۇردىبايقىزى ايماقتاعى بەدەلدى كيىم-كەشەك مودەلەرى، ديزاينەر بولعان. ول ءوزىنىڭ اۆتورلىق بۇيىمدارىمەن قحر اتىنان ورتالىق ازيا ەلدەرىندە وتكەن كورمەلەرگە قاتىسقان. 2015 جىلى ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك تىگىن تسەحىن اشىپ، 30 ايەلدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتتى. قحر-نىڭ جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىراتىن كونكۋرسىنا قاتىسىپ، ءوسىمسىز قارجى گرانتىن – 59 مىڭ يۋان ۇتىپ الادى. ونىڭ كاسىبى قارقىندى داميدى، ايلىق تابىسى 17 مىڭ دوللارعا دەيىن كوتەرىلەدى، تاپسىرىس كوبەيەدى. بىراق 2017 جىلى ونى ءبىر تۇندە سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز كونتسلاگەرگە قاماپ تاستايدى. كاسىپورىن باسشىسى دينا نۇردىبايقىزى قامالۋدىڭ الدىندا عانا بىرنەشە اۋقىمدى تاپسىرىسقا كەلىسىمشارت جاساپ، تاپسىرىستى ورىنداۋ ءۇشىن اينالىمداعى اقشانى تۇگەل جيناپ، ىشكى قىتايدان 100 مىڭ يۋانعا ماتا، كيىمدى ارلەيتىن ءىنجۋ-مارجان جانە باسقا دا كەرەك-جاراق ساتىپ الىپ، قويماسىن تولتىرىپ قويعان بولاتىن.
«يدەياڭدا كىنارات بار» دەگەن ايىپپەن ون ءبىر اي لاگەردە ازاپتى كۇندەرىن وتكىزگەن دينا نۇردىبايقىزى قاماۋدان شىقسا، كاسىپورىنداعى 40-قا جۋىق تىگىن ماشيناسى، قويماداعى ماتا-شۇتاسى ءىز-ءتۇزسىز جوق. بۇعان جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار دا، پوليتسيا دا جاۋاپ بەرمەيدى. كاسىپورىننان ايىرىلىپ قالعان ول ءۇيىن ساتىپ، بۇرىنعى تاپسىرىس بەرۋشىلەرگە قارىزىن وتەي باستايدى. وعان بولاشاق جارى دا كومەكتەسەدى، ونىڭ دا ماشيناسى، دۇنيە-مۇلكى دە قارىز جابۋعا جۇمسالادى. ەڭ سوراقىسى سول، بانك باسىندا گرانت ەسەبىندەگى كرەديتكە دينا نۇردىبايقىزى لاگەرگە قامالعان كۇننەن باستاپ 9 پايىزدىق ءوسىم قوسىپ قويىپتى. «ون ءبىر اي «ساياسي ۇيرەنۋدە»، ودان كەيىن ۇيقاماقتا بولعانىمدى ايتىپ ەدىم، «ول – سەنىڭ پروبلەماڭ، قارىزدى وسىممەن قايتاراسىڭ، ولاي بولماعان جاعدايدا – سوتتالاسىڭ» دەپ ايتتى» دەيدى ول. بۇدان كەيىن دينا نۇردىبايقىزى قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ كەتكەن اكە-شەشەسىنىڭ شىڭجاڭداعى تۋىستارى جانە كۇيەۋىنىڭ تۋىستارنىڭ كومەگىمەن بانكتىڭ كرەديتىن جابۋعا كۇش سالادى. 2019 جىلى بالالى بولعان ول كۇيەۋى ەكەۋى قازاقستانعا وتەدى. دينا نۇردىبايقىزىنىڭ اكەسىنىڭ ەكى اعاسى شىڭجاڭ بيلىگىنە ول بانك كرەديتىن وتەمەگەن جاعدايدا قارىزدى قايتارۋ جونىندە قولحات جازىپ بەرەدى.
«قارىزدى ۋاقتىلى تولەمەسەم، اكەمنىڭ اعايىندارى «ءبىزدى قۇرتاتىن بولدى» دەپ شىڭجاڭنان تەلەفون سوعىپ، جىلارمان بولادى. مەن جاس بالا باعىپ ۇيدە وتىرمىن. كۇيەۋىم قۇرىلىسقا جالدانىپ تاپقان تابىسىن تۇگەل قىتاي بانكىنە قۇيادى. قازىر قىس، قۇرىلىس توقتاعان. نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن. ەگەر مەن قارىزىمدى قايتارماسام، اكەمنىڭ شىڭجاڭداعى تۋىستارىن لاگەرگە قامايدى» دەيدى ول. تىعىرىققا تىرەلىپ، ودان شىعاتىن جول تاپپاي قينالعان دينا نۇردىبايقىزى امالى تاۋسىلعان سوڭ، «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنە» كەلىپ، قازاق حالقىنان كومەك سۇرادى. ونىڭ جانايقايى ەسكەرۋسىز قالعان جوق، جاناشىر جۇرت شاماسى كەلگەنشە كومەك بەرىپ جاتىر. ايتۋىنشا، جاناشىرلار ەسەپشوتىنا اقشا اۋدارىپ جاتىر، وتباسىنا شاعىن پاتەر جالداپ بەرىپتى، «اياعىنا تۇرىپ، كاسىپ اشىپ، كۇنكورىسىن قامداپ السىن» دەگەن نيەتپەن تىگىن ماشيناسىن سىيعا تارتىپ جاتقان ازاماتتار دا بار.
ەكى بالانىڭ اناسى، قازاقستان ازاماتى قاراقات ابدەشتىڭ ايتۋىنشا، كۇيەۋى بەكەش ماناپقان، قايىن اتاسى ماناپقان زەينوللا، قايىن اعاسى ەربولات ماناپقان جانە قاينىسى ەركەش ماناپقان 2017 جىلدىڭ كوكتەمىنەن بەرى تۇرمەدە وتىر. ولار 3-11 جىل ارالاعىندا تۇرمەگە كەسىلگەن. بۇل اۋلەت شىڭجاڭنىڭ بۋىرشىن اۋدانىنىڭ قاتاي قىستاعىندا تۇرادى، ەتنواۋىل جاساپ، تۋريستەرگە قىزمەت كورسەتۋمەن اينالىسقان.
بەكەش ماناپقان وتباسىمەن قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ، ءوزى ىقتيارحاتپەن جۇرگەن. ولار قىتايعا تۋىسشىلاپ بارعان كەزدە اۋلەتتىڭ ەركەكتەرىنىڭ ءبارى ءبىر كۇندە قاماۋعا الىنعان.
قاراقات ابدەش «جاقىندارىم ەشقانداي قىلمىس جاساعان جوق، اۋلەتتىڭ بيزنەسىن تارتىپ الۋ ءۇشىن زاڭسىز سوتتاپ جىبەردى» دەيدى. قازىر ول ەكى بالاسىمەن استانا قالاسىنىڭ ماڭىندا ءۇي جالداپ تۇرادى. ول ەكى بالاسىن ەرتىپ، قر پرەزيدەنتىنىڭ رەزيدەنتسياسىنا – اقوردا الدىنا ءجيى كەلەدى. «توقاەۆ مىرزا ءبىزدى قابىلداسا ەكەن، ءبىزدىڭ كوز جاسىمىزدى كورسە ەكەن!» دەيدى ول. بىراق ونىڭ قۇزىرلى ورگانداردى ارالاپ سابىلۋىنان ناتيجە شىعار ەمەس...
شىڭجاڭداعى جاپپاي رەپرەسسيانى جانە ونىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قارجىلاندىرۋ قىتايدان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا، جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلىپ كەتۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. 2010 جىلدان بەرىدە قونىس اۋدارعاندار قىتايداعى ءۇي-جايىن ساتا المادى، قازاقستانعا قارجىسىز كەلدى. سوندىقتان مىڭداعان ورالمان الىس اۋىلدارعا ورنالاسۋعا ءماجبۇر، مىڭداعان وتباسى ناشار پاتەر مەن قالا سىرتىنداعى ۋاقىتشا سالىنعان ۇيلەردى جالداپ تۇرادى.
قىتاي قازاقتارىنىڭ كوپشىلىگى بۇعان دەيىن ەكى ەل اراسىندا ساۋدا-ساتتىق جاساپ، ناپاقا تاباتىن. شىڭجاڭدا رەپرەسسيا باستالعالى بەرى بۇل پروتسەسس تەجەۋىلدەدى. كەيىن قازاقستان ازاماتتىعىن العاندار مەن ىقتيارحاتى بارلاردى دا شەكارادان وتكەن بويدا قاماۋعا الاتىن بولعاسىن، قازاقتار قىتايعا بارۋدان قايمىعىپ قالدى. بۇل جاعداي دا قازاقستاندا ورالمانداردىڭ كۇنكورىسىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن قيىنداتىپ جىبەردى.
قحر زاڭىندا وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ، قونىس اۋدارىپ كەتكەن زەينەتكەرگە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءتيىستى زەينەتاقىنى تولەپ تۇرۋ قاراستىرىلعان. بۇل زاڭ مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى زەينەتكە شىققان ادامدارعا دا قاتىستى. بىراق سوڭعى جىلدارى قىتايدان قونىس اۋدارعان كەيبىر ورالمانداردىڭ زەينەتاقىسى توقتاپ قالدى. ال قحر-نىڭ ورتالىق بيلىگىنەن «شەتەلدە ۋاقىتشا تۇرىپ جاتقان نەمەسە وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان ادامدارعا زەينەتاقى تولەنبەيدى» دەگەن وكىم نەمەسە جارلىق بەرىلگەن جوق. وسى جاعدايدى ەسكەرسەك، شىڭجاڭ بيلىگى وزىمبىلەرلىككە سالىنىپ، قحر زاڭىن بۇزىپ وتىر. سونداي-اق، زەينەتكەرلەر ءۇشىن بولىنگەن بيۋدجەت قارجىسىنىڭ ءبىر بولىگىن جىرىمداپ، ونى رەسۋرس جەتىسپەي جاتقان كونتسلاگەرلەرگە جۇمساپ جاتقانى جونىندە بولجام جاساۋعا بولادى.
شىڭجاعداعى جاپپاي رەپرەسسيا شەكارانىڭ ارعى جانە بەرگى بەتىندە «ءتىرى جەتىمدەر» مەن «ءتىرى جەسىرلەردى» كوبەيتتى. قازاقستاندا اسىراۋشىسىز قالعان وتباسىلارعا الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋمەن شۇعىلداناتىن «اتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ» ليدەرى سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ 2018 جىلدىڭ كۇزىندە بەرگەن مالىمەتى بويىنشا، اكەسى، شەشەسى نەمەسە ەكەۋى بىردەي شىڭجاڭدا قامالىپ قالعان كامەلەت جاسىنا تولماعان «ءتىرى جەتىمنىڭ» سانى 500-دەن استى، قازىر دە وسى پروبلەما وزەكتى بولىپ تۇر.
شىڭجاڭ كونلاگەرلەرىنىڭ ىشىندە جانە سىرتىندا قورلىق كورگەن قازاقتار ءتان جانە جان جاراسىنىڭ ازابىن تارتۋدا. تالاي ورالمان اۋرۋعا ۇشىرادى، جۇرەگى ەزىلىپ اكە-شەشەسىن سارعايىپ كۇتكەن بالالار پسيحولوگيالىق تراۆما الدى. قانشاما ايەل ءماجبۇرلى ستەريليزاتسيادان ءوتىپ، بۇدان بىلاي بالا كوتەرە المايتىن مۇشكىل حالگە ءتۇستى.
قازاقستانعا قىتايدان قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ بويىن ۇرەي بيلەگەن. ولار ءوزى ءۇشىن عانا ەمەس، شىڭجاڭدا قالعان ەتجاقىن تۋىستارى ءۇشىن قورقادى، كونتسلاگەردەن كورگەن ءتان جانە جان ازابىن تارتىپ، قۇقىن قىتاي بيلىگى اياقاستى ەتىپ وتىرعانىن اشىق ايتا الماي ىشتەي تىنىپ ءجۇر. شىڭجاڭدا كورگەن قورلىعىنا شىداي الماعان نەمەسە تۋىسىن كوممۋنيستىك-فاشيستىك قاندى شەڭگەلدەن قۇتقارۋدىڭ باسقا جولىن تاپپاعاندار عانا اشىققا شىعىپ، ەتنوتسيدتىڭ سۇمدىعىن ايتىپ جاتىر.
قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستانداعى گەنوتسيدتىك ساياساتىنىڭ سالدارى قازاقستاندا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق-ساياسي كۇردەلى پروبلەمانى ۋشىقتىرا ءتۇستى. ونى شەشۋدىڭ جولىن قازاق بيلىگى قاراستىرىپ جاتقان جوق دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. قايتا پروبلەمانى ەلەمەي، ونى قوعامنىڭ تالقىسىنا شىعارۋعا كەدەرگى جاساپ، بۇركەمەلەپ تاستاعىسى كەلەدى. بۇل ءىرىڭى تەرەڭدەپ جايىلىپ، دەندەپ بارا جاتقان بىتەۋجارانى ەسكە سالادى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
«دەموس» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
