قازىر نەگە شىڭجاڭنىڭ گۇلدەنۋى تۋرالى كوبىرەك ايتادى، لاگەردە قۋعىن-سۇرگىن كورگەندەر قايدا كەتتى؟
شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق (شۇاا) اۋدانى – قىتايدىڭ «پروبلەمالى» ايماقتارىنىڭ ءبىرى. سوڭعى جىلدارى بۇل ايماقتىڭ ەلەۋلى ەكونوميكالىق وسىمگە يە بولعانى ايتىلادى. رەسمي پەكين جاريالاعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، شۇاا-نىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن سىرتقى ساۋدا كولەمى رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتىپ، بۇرىن جابىق بولعان ايماققا تۋريستەر بەلسەندى تۇردە كەلە باستاعان. ايماقتا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتى تۇراقتى تۇردە ارتىپ كەلەدى دەلىنەدى. ايماقتاعى ەكونوميكالىق سەرپىلىستىڭ سەبەپتەرى قانداي، بۇل وعان كورشىلەس ەلدەرگە، اسىرەسە قازاقستانعا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن جانە نەگە شىڭجاڭداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋى تۋرالى پىكىرتالاستار توقتادى – وسى ماسەلەلەر Fergana اگەنتتىگىنىڭ ماتەريالىندا قاراستىرىلادى.
سانداعى شىڭجاڭ جانە ونەركاسىپتىڭ گۇلدەنۋى
قىتايدا اراسىندا شىڭجاڭ دا كىرەتىن باتىس ايماقتار ءاردايىم ارتتا قالعان نەمەسە باياۋ داميتىن ايماقتار بولىپ سانالىپ كەلگەن. دەگەنمەن قحر بيلىگى بۇل ايماقتاردى دامىتۋعا ۇلكەن كۇش سالۋدا. شىڭجاڭعا پەكين ورتالىق ازيا مەن تاياۋ شىعىسپەن شەكتەسەتىن جەردە ورنالاسقانىن ەسكەرە وتىرىپ ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرعانى بايقالادى. قىتايدىڭ باتىس باعىتىنداعى بارلىق كولىك ينفراقۇرىلىمى وسى ايماق ارقىلى وتەدى. ول ۇلى جىبەك جولىنىڭ جاڭا ينكارناتسياسى سانالاتىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. 21 قاراشادا «سينحۋا» اگەنتتىگى بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار-قازان ايلارىندا شىڭجاڭنىڭ جالپى سىرتقى ساۋدا كولەمى رەكوردتىق دەڭگەيگە — 362,79 ملرد يۋانعا (49,7 ملرد دوللار) جەتكەنىن حابارلادى. بۇل وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 28%-عا كوپ. بۇل كورسەتكىشتىڭ ءوسۋ قارقىنى باسقا ايماقتارعا قاراعاندا شىڭجاڭدا جوعارى ەكەنى باسا ايتىلدى.
«قىتاي بيلىگى سوڭعى ونجىلدىقتا شىڭجاڭعا قاتىستى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىن قالىپتاستىردى. ول بىرنەشە نەگىزگى باعىتتارعا نەگىزدەلدى. بىرىنشىدەن، ەكونوميكانى قولداۋ ءۇشىن ورتالىق بيۋدجەتتەن وتە ۇلكەن ترانسفەرتتەر ءبولىندى. بۇل ترانسفەرتتەر جىل سايىن 12-18%-عا ءوسىپ وتىرىپ، جاڭا وندىرىستەردى دامىتۋ ءۇشىن ۇلكەن كولەمدەگى قاراجاتتى قامتاماسىز ەتتى. ەكىنشىدەن، ءارتۇرلى سيپاتتاعى، سونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى، ەكسپورتتىق-يمپورتتىق ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قۇرىلدى (ولارعا سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرىپ، شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋعا مۇمكىندىك جاسادى). ءۇشىنشى اسپەكت – قىتايدان وسى ايماققا جاڭا تەحنولوگيالىق وندىرىستەردى تارتۋ بولدى. مۇنىڭ ءبارى كۋمۋلياتيۆتىك اسەر بەردى»، - دەيدى «فەرعاناعا» بەرگەن سۇحباتىندا شىعىستانۋشى، ممۋ ازيا جانە افريكا ەلدەرى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى الەكسەي ماسلوۆ.
شىڭجاڭ ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى ءوسۋى COVID-19 پاندەمياسىنان كەيىن بىردەن باستالدى. وتكەن جىلى ايماقتىق ءجىو جىلدىق ەسەپتەۋدە 6,8%-عا ءوستى، ال ۇلتتىق ەكونوميكا 5,2%-عا ارتتى.
«بيىل دا ءوسۋ قارقىنى ەلدەگى ورتاشا كورسەتكىشتەن جوعارى بولادى دەپ بولجانىپ وتىر. جالپى، ايماق ەكونوميكاسى تار شەڭبەرلى ماماندانۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى. شىڭجاڭ مال شارۋاشىلىعى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىنا ماماندانعان. وندىرىلگەن ءونىمنىڭ باسىم بولىگى ەل ىشىندە تۇتىنىلادى. ال جەرگىلىكتى ونىمدەر ەكولوگيالىق تازا دەپ سانالادى. ەكولوگيالىق تازا ونىمدەرگە سۇرانىستىڭ ارتۋىن ەسكەرە وتىرىپ، شىڭجاڭدا وندىرىلگەن ءونىم قىتاي اۋماعىندا ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن ساتىپ الىنادى. سونىمەن قاتار، بۇل ايماق الەمدەگى ەڭ ءىرى ۆيسكوزا (جاساندى جىبەك) وندىرۋشىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ونى باتىس كومپانيالارى دا پايدالانادى. وسىعان بايلانىستى ولاردى ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىن قولدايدى دەپ ايىپتايدى. بىراق ازىرشە باعا مەن ساپا جاعىنان شىڭجاڭ ۆيسكوزاسىنا باسەكەلەس تابىلعان جوق» – دەپ جالعاستىردى الەكسەي ماسلوۆ.
بۇدان بولەك، ەرەكشە ەمەس، بىراق سۇرانىسقا يە ونىمدەر دە بار. مىسالى، تومات كەتچۋبىنىڭ نەگىزگى ماسساسى. ونى شۇاا-دان امەريكالىق جانە ەۋروپالىق كومپانيالار كوپتەپ ساتىپ الادى.
شىڭجاڭ ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتكەن تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكتور – تۋريستەر اعىمىنىڭ ارتۋى. اسىرەسە، ىشكى تۋريستەردىڭ كەلۋى نازار اۋدارتادى. سوڭعى بەس جىلدا ايماقتا كوپتەگەن جولدار، قوناقۇيلەر، ءدامحانالار سالىنىپ، تۋريستىك باعىتتار ازىرلەندى.
2023 جىلى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق ايماعىنا 265,44 ميلليون تۋريست كەلگەن. تۋريستىك اعىم وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 117%-عا ارتقان، دەپ حابارلادى قاڭتار ايىندا Kazinform اگەنتتىگى. شۇاا مادەنيەت جانە تۋريزم باسقارماسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 2023 جىلى تۋريزمنەن تۇسكەن تابىس 296,7 ميلليارد ءيۋاندى (شامامەن 41,78 ميلليارد اقش دوللارى) قۇراعان.
«نەگىزگى يدەيا – ورتالىق بيۋدجەتتەن تۇسەتىن قارجىنى بىرتىندەپ ازايتۋ. بىراق ءسويتىپ وتىرىپ شىڭجاڭنىڭ ءوز ىشىندەگى كاسىپورىنداردىڭ تابىستىلىعىن ارتتىرۋ. ەگەر ساندىق كورسەتكىشتەرگە قاراساق، بيىل جانە وتكەن جىلى ءبىز حالىقتىڭ تابىسىنىڭ ايتارلىقتاي وسكەنىن بايقايمىز. بۇل ايماق تۇرعىندارىنىڭ شىن مانىندە بايىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى»، – دەپ اتاپ ءوتتى الەكسەي ماسلوۆ.
شۇاا جانە قازاقستان – جاڭا قاتەر، الدە تيىمدىلىك پە؟
شىڭجاڭ سەگىز ەلمەن شەكارالاس، ونىڭ ىشىندە قازاقستان ونىڭ نەگىزگى ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرىكتەسى بولىپ تابىلادى. وتكەن جىلى وسى اۆتونوميالىق ايماق قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا اينالىمىنىڭ 60%-دان استامىن قۇرادى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ سوڭعى رەت قىتايعا رەسمي ساپارمەن بارعاندا ۇرىمشىگە ارنايى بارىپ، وڭىرارالىق ىنتىماقتاستىقتى تالقىلادى.
قازاقستاننان شۇاا-دا نەگىزگى ەكسپورتتىق تاۋارلار – مەتال رۋدالارى، ءتۇرلى كونتسەنتراتتار، تابيعي گاز، سونداي-اق زىعىر تۇقىمى، بيداي، ارپا، كۇنباعىس مايى تاسىلادى. الەكسەي ماسلوۆ وسى ءتىزىمدى كەڭەيتۋگە بولاتىنىنا سەنىمدى.
«شىڭجاڭ تاراپىنان قازاقستانمەن شەكارادا كوپتەگەن وتكىزۋ پۋنكتەرى قۇرىلدى. شەكارالارعا استىق تاسىمالى ءۇشىن كوپتەگەن تەمىر جولدار تارتىلعان. بۇعان قوسا، شىڭجاڭ كومىر، مۇناي، گاز سياقتى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارمەن ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە المايدى. سوندىقتان ول ارقىلى قىتايعا كوپ مولشەردە كومىر مەن مۇناي جەتكىزىلۋى مۇمكىن. وسى تۇرعىدان ساۋدانىڭ ايتارلىقتاي كەڭەيۋى كۇتىلۋدە»، - دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى.
«جىلدام دامىپ كەلە جاتقان شۇاا كوبىرەك مۇناي، گاز جانە باسقا رەسۋرستاردى قاجەت ەتەدى. ونىڭ حالقىنىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتى دە ارتىپ كەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەكسپورتتىق مۇمكىندىكتەرىمىزدى ايتارلىقتاي كەڭەيتەدى. شيكىزاتتان بولەك، ءبىز ول جاققا استىق جانە باسقا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن دە كوبىرەك جىبەرە باستادىق» - دەيدى ەكونوميست، R-Finance قارجى كەڭەسشىسى ارمان بايعانوۆ.
تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى – شۇاا-دا ونەركاسىپ جاپپاي ءوسىپ كەلەدى، سونىڭ ارقاسىندا قازاقستان قىتايدان تاۋارلاردى بۇرىنعىدان دا ارزان باعاعا ساتىپ الا الادى. ويتكەنى بۇرىن ولاردى قىتايدىڭ شىعىس پروۆينتسيالارىنان يمپورتتاۋ قاجەت بولاتىن. بۇل ۇلكەن ۋاقىتتىق جانە لوگيستيكالىق شىعىندارعا اكەلەتىن» - دەيدى ەكونوميست SPIK.kz رەسۋرسىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
بىرنەشە جىل بۇرىن «TALAP» قولدانبالى زەرتتەۋ ورتالىعى مەن كونراد ادەناۋەر قورىنىڭ بىرلەسكەن زەرتتەۋىندە شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق ايماعىنىڭ اۋقىمدى ونەركاسىپتىك دامۋى ايماق ءۇشىن ەلەۋلى ەكولوگيالىق قاۋىپ-قاتەرلەردى تۋدىراتىنى ايتىلعان. زەرتتەۋ اۆتورلارى ونەركاسىپتىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى نىساندارىن بەلسەندى دامىتۋ كوپ مولشەردە سۋدى تالاپ ەتەتىنىن اتاپ كورسەتكەن. سايكەسىنشە، ترانسشەكارالىق وزەندەر مەن سالالاردان سۋ الۋ جانە ولاردى لاستاۋ قاۋپى تۋىندايدى. الەكسەي ماسلوۆ شىڭجاڭدا سۋارمالى جەرلەر ماسەلەسى بار ەكەنىن مويىندايدى. بىراق ونىڭ ايتۋىنشا، قىتاي بۇل ماسەلەنى «جاقسى شەشۋدە». «مىسالى، شۇاا-دا ۇلكەن كولەمدە جەردى قالپىنا كەلتىرۋ جانە سۋارۋ باعدارلاماسى ەنگىزىلگەن. ونى جەرگىلىكتى ادامدار ءوز كۇشتەرىمەن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر»، - دەيدى ول.
سونىمەن قاتار، ارمان بايعانوۆ قىتايدىڭ كورشى ايماعىنىڭ قارقىندى دامۋىنا بايلانىستى استانا ءۇشىن مۇمكىن بولاتىن قاۋىپ-قاتەرلەر تۋرالى ايتتى.
«بۇل – ستاندارتتى جاعداي، ودان ەشكىم ساقتاندىرىلماعان. سوندىقتان شەكارا ماڭى ەكونوميكاسىن دامىتۋعا باسا نازار اۋدارعان ءجون»،- دەپ قوستى ول.
ءماجبۇرلى ەڭبەك پەن قۋعىن-سۇرگىن
شىڭجاڭ – كوپەتنوستى ايماق، ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ ۇلكەن بولىگىن ۇيعىرلار قۇرايدى. پەكيننىڭ شۇاا-داعى قاتال الەۋمەتتىك ساياساتى قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ بىرنەشە رەت سىنىنا ۇشىراعان. بىرنەشە جىل بۇرىن ۇيعىرلاردى جاپپاي تۇتقىنداۋ جانە ولاردى لاگەرلەردە ەڭبەككە تارتۋ بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزعان. 2018 جىلى قىتاي وسى لاگەرلەردىڭ بارىن مويىنداپ، ولاردى «كاسىبي وقىتۋ جانە جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ورتالىقتارى» دەپ اتاپ، ونى ايماقتاعى ەكسترەميزممەن كۇرەسۋ ءۇشىن قاجەت دەپ ءتۇسىندىردى. قىتايدىڭ عىلىمي ادەبيەتىندە ءماجبۇرلى ەڭبەككە قاتىستى ايىپتاۋلار ءالى كۇنگە دەيىن تالقىلانىپ جاتىر. بىراق ءداستۇر بويىنشا ولار وسىنداي مالىمدەمەلەردىڭ قىتايدىڭ تاۋارلارىنا قارسى اقش-تىڭ كۇرەس شاراسى رەتىندە قاراستىراتىنىن مويىندايدى.
«مۇنداي لاگەرلەر قازىر جۇمىس ىستەپ تۇر ما، جوق پا – ايتۋ قيىن. ويتكەنى وعان كىرۋ مۇمكىندىگى جوق. 2018 جىلدىڭ سوڭىندا قىتاي بيلىگى ادامداردى لاگەرلەردەن شىعارۋا باستاعان. 2019 جىلدىڭ سوڭىندا رەسمي تۇردە ء''بارى ءوز وقۋلارىن اياقتادى'' دەپ مالىمدەدى. ەگەر سپۋتنيك سۋرەتتەرىنەن لاگەرلەردى قاراساق، وندا ەشقانداي قورشاۋلار مەن مۇنارالار جوق ەكەنىن كورۋگە بولادى. ولاردى باسقا نارسەگە وزگەرتكەن. مۇمكىن، كوپشىلىگى جابىلعان دا شىعار. سول لاگەرلەردە بولعان ادامدار قوعامعا قايتا ورالدى. بىراق ولاردىڭ ارتىنان باقىلاۋ ءالى دە جۇرگىزىلۋدە. كەيبىر جاعدايلاردا ادامدار لاگەردەن شىققانىمەن، ولاردى كەيىن قىلمىستىق ءىس بويىنشا تۇتقىندايدى»، - دەيدى «فەرعاناعا» زەرتتەۋشى ەۆگەني بۋنين.
ەۆگەني بۋنين 2018 جىلدان بەرى شىڭجاڭدا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار تۋرالى دەرەكتەر جيناپ كەلەدى. ونىڭ Shahit.biz جوباسى— الەمدەگى ەڭ ۇلكەن دەرەكقور. قازىر ول شۇاا تۇرعىندارىنىڭ (نەگىزىنەن ۇيعىرلاردىڭ) 83,6 مىڭنان استامىنىڭ ەسىمىن قامتىعان. ولار وزدەرىنىڭ ۇلتى جانە ءدىنى ءۇشىن بيلىكتىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ۇشىراعان.
«ماعان مەديادا ءجيى قولدانىلاتىن مىنانداي ءتۇسىندىرۋ ءتاسىلى دۇرىس ەمەس سياقتى كورىنەدى. وندا لاگەرلەرگە نازار اۋدارىلىپ، بارلىق تۇتقىندالعاندار سول جەرگە جىبەرىلگەندەي اسەر قالدىرادى. شىن مانىندە، 2017-2018 جىلدارى تۇتقىندالعان ادامداردىڭ جارتىسىنان كوبى تىكەلەي تۇرمەگە جەتكىزىلگەن نەمەسە ولار بىرنەشە اي لاگەرلەردە بولعاننان كەيىن تۇرمەگە جىبەرىلگەن. بۇلار – ساياسي تۇتقىندار، ءدىني سەبەپتەرمەن قۋعىندالعان ادامدار. ولاردىڭ اراسىندا وتكەن عاسىردا بالا كەزىندە قۇران تىڭداعاندار دا بار. بۇل قىلمىس رەتىندە قاراستىرىلادى. ولار بۇرىن دا تۇرمەلەردە وتىردى، قازىر دە وتىر. مەنىڭ تاجىريبەمدە، بۇعان قاتىستى باق كوپ جازعىسى كەلمەيدى»، - دەيدى زەرتتەۋشى.
بۋنين ءوز قىزمەتىنە بايلانىستى قۋعىن-سۇرگىنگە دە ۇشىراعان. 2019 جىلى وعان وزبەكستانعا كىرۋگە تىيىم سالىندى. ال 2021 جىلى ەشقانداي تۇسىندىرمەسىز وعان قازاقستانعا دا كىرۋگە بەس جىلعا دەيىن تىيىم سالىنعانىن حابارلاپ، ەلگە كىرگىزبەدى.
«ول جاقتا مەنىڭ بايلانىستارىم بار. ءبىر جاعىنان قايتىپ بارعانىم جاقسى بولار ەدى. بىراق ءوز قاۋىپسىزدىگىم ءۇشىن ءبىراز الاڭدايمىن. ويتكەنى ءبىز قازىر ۋاقىت، كۇش-جىگەر جانە جيناقتالعان مالىمەتتەر بويىنشا شىڭجاڭداعى قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبىمەن بەلسەندى تۇردە اينالىسىپ جاتىرمىز. مەن وزىمە بىردەڭە بولعانىن قالامايمىن جانە ورتالىق ازيادا ءجۇرۋ مەن ءۇشىن قاۋىپسىز بە، جوق پا، بىلمەيمىن»، - دەپ اتاپ ءوتتى بۋنين.
Shahit.biz سايتىن جابۋ ارەكەتتەرى دە جاسالعان. قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا دومەن پروۆايدەر ارقىلى بۇعاتتالىپ، ءانونيمدى شاعىمنان كەيىن بىرنەشە كۇن بويى قولجەتىمسىز بولعان. شاعىم جازعان ادام سايتتا زاڭسىز كونتەنت بار ەكەنىن جانە ونى جويۋ كەرەكتىگىن مالىمدەگەن. بۋنين بۇل ىسكە قىتاي بيلىگىنىڭ قاتىسى بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. كوپتەگەن شاعىمداردان كەيىن پروۆايدەر سايتقا قولجەتىمدىلىكتى قايتا قالپىنا كەلتىردى.
