ءدىنتانۋشى ەرمۇحانمەدسۇلتان ءالايدار جالاڭ دىننەن قازاق قوعامىنا تونگەن قاۋىپتى ايتىپ، ونىڭ شىن مۇسىلمانشىلىقپەن ارا-جىگىن اجىراتتى. اۆتور ءوزىنىڭ "قازاق ساناسىنا تونگەن ءحاۋىپ" اتتى جازباسىندا قازىرگى قازاقتىڭ ءدىني ساناسىن قالىپتاستىرىپ وتىرعان كۇشتەردىڭ مۇسىلمانشىلىقتان مۇلدەم الىس جۇرگەندەر ەكەنىن دالەلدەيدى. ءدىن ارقىلى قازاقتىڭ ەمەس، ارابتىڭ ساناسىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلاتىنداردى ايىپتايدى. سونىمەن قاتار، ساف مۇسىلمانشىلىقتىڭ قاينارىنا ۇڭىلەدى. بۇل جايلى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى جازدى.
ءدىنتانۋشىنىڭ عىلىمي پايىم مەن جان-جاقتى زەرتتەۋگە قۇرىلعان جازباسىنىڭ ماڭىزدى تۇستارىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك:
"تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى 30 جىلدا ەلىمىزدە ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعىنا مۇلدە جات ءدىني تانىم قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ونىڭ كورىنىسىن، وسى رەتكى باۋىرلاس تۇركيا جانە سيريا ەلدەرىندەگى زىلزالاعا بايلانىستى ءدىن ۋاعىزشىلارىنىڭ پىكىرىنەن تاعى ءبىر رەت انىق كوردىك...
ايتقىم كەلگەنى – بۇگىنگى قازقاتىڭ ءدىني ساناسىن جاساقتاپ وتىرعاندار – قانشا جەردەن ويۋلى شاپان جامىلىپ، سىرماقتىڭ ۇستىنە وتىرسا دا – قازاقتىڭ ءجاستۇرلى مۇسىلماندىعىنان مۇلدە الىستا جۇرگەندەر، ءتىپتى – بۇل كۇشەيتپەلى شىراي ەمەس – جات، بوتەن ءدىني سانانى وزدەرى دە بىلمەي قازاقتىڭ قاستۇرى اتىنان ۇلتتىڭ ءدىني ساناسىنا اينالدىرۋعا جۇمىس جاساپ جۇرگەندەر.
تاعى دا قوسا كەتەرىم، ءبىر جاقتى بۇل توپتى كىنالاۋ تاعى دا اعاتتىق بولار ەدى، ولار دا بىلگەنىن ىستەپ، ءدىن دەگەن، يمان دەگەن وسى ەكەن ءجۇر. وسى جەردە تۇسىنىكسىز ءبىر جايت – باعىمىزعا وراي قولىمىزدا تۇرعان اباي- شاكارىمنىڭ ءدىني تانىمىن جانە الاش زيالىلارىنىڭ سالعان جولىن، سورىمىزعا وراي ءبىزدىڭ بيلىك ۇلتتىق سانانى، ونىڭ ىشىندە ءدىني سانانى قالىپتاستىرۋدا، بۇلاردى ءىس جۇزىندە كەرەك دەپ تاپپاي وتىرعانى. مەن بۇنى وتكەن بابالار مەن كەلەر ۇرپاق الدىنداعى اۋىر قىلمىس دەپ باعالايمىن.ەندى بۇگىنگى ءدىني تۇسىنگىمىز، ءداستۇرلى ءدىني تانىمعا جات بولسا، وندا ول قايدان كەلگەن، ءوزىمىزدىڭ بابالار ۇستانعان جول قايسى دەگەن سۇراقتارعا توقتالۋىمىز كەرەك.
ويمىزدى بىردەن ايتساق، بۇل ءدىني تۇسىنىك بىزگە سىرتتان – بۇگىنگى ارابتاردىڭ ءدىني ساناسىن، دۇنيە تانىمىن قالىپتاستىرعان جانە قالا بەردى باسقا دا مۇسىلمان جۇرتىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان اشعاري تەولوگياسىنان – بۇنىڭ جانىندا ناقىلشىل، دوگمات حانبالي ءمازھابى دا بار – تارمىر تارتاتىن ءدىني سەنىم جۇيەسىنەن كەلگەن. وسىلار جاساپ شىققان ءدىني سەنىم جۇيەسىن بۇگىنگى مۇسىلمان جاماعاتى ءدىن دەپ تولىقتاي قابىلداپ وتىر. ءبىزدىڭ قوعامعا دا قارسىلىقتارعا قاراماستان، كەيبىر قۇندىلىقتارىمىزعا بۇركەنە وتىرىپ ورىن تەۋىپ كىرىپ الدى. ال وسى سەنىم جۇيەسىنەن كەتكەن قاتەلىكتىڭ زاردابىن بۇكىل مۇسىلمان بالاسى تارتىپ وتىر...ەندى، سانالى وقىرمان، بۇگىنگى ۋاحابيزم قۇبىلىسىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىن تەرىستەۋدە قانداي تۇسىنىككە سۇيەنگەنىن شامالاي بەرسە بولادى. وسى – ءدىني سانانى قالىپتاستىرعان تۇپكى سەبەپتەر – تۇرعىسىنان قاراعاندا، تاعى دا جاڭساقتىق تۋماۋ ءۇشىن قايتالاپ ايتام، تۇتاس تانىم تۇرعىسىنان قاراعاندا، ۋاحابيزم مەن اشعاريلىك جانە بۇنىمەن شىرما- شاتىس حانباليلىكتى ءبولىپ قاراستىرۋدىڭ قازاق مۇسىلماندىعى ءۇشىن قاجەتى جوق. ءبارى دە جات، ءبارى دە بوتەن. دىنشىلدەردىڭ لوگيكاسى بويىنشا، ۋاحابيلىك اشعاري اقيداسىنا قارسى شىعادى، دەمەك اشعاري اقيداسىندا ماسەلە جوق دەگەن تۇسىنىك بۇل جەردە جۇرمەيدى. ءبىز دۇنيەگە باسقا بىرەۋدىڭ كوزىمەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ كوزىمىزبەن، ءوز تۇرعىمىزدان قاراۋىمىز كەرەك. (سوندىقتان، كەيبىر تەولوگتاردىڭ اشعاريدىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ اقلي سۇننەت ءۋال جاماعاتتىڭ ۇلى يمامدىعىن، مۇسىلمانداردىڭ مويىنداعانىن ەسىمە سالۋىنىڭ قاجەتى جوق). بۇل از دەسەڭىز، ايتايىن، ۋاحابيزم ءوز كەزەگىندە وسى سەنىمدىك جۇيەنىڭ ءبىر ادىم ارعى جاعى عانا جانە اسا كورسوقىرلانعان كورىنىسى.
دۇنيە زاڭدىلىقتارىن جوققا شىعارۋ، ءوز كەزەگىمەن مۇسىلمانداردى تاعدىرشىلدىققا، حارەكەتسىزدىككە، جالقاۋلىقا، ەرىنشەكتىككە، بەيعام، ناداندىققا الىپ كەلدى. ءبىر جاماندىق بولسا اللانىڭ قاھارى ەكەن، ءبىر جاقسىلىق بولسا اللانىڭ شاپاعاتى ەكەن دەپ قانا وتىرا بەرەتىن قاۋىمعا اينالدىق. بىزدەن بۇگىندە حايۋان ەستى، اپاتتىڭ بولارىن ءبىلىپ ءيتى ۇلىپ، قۇسى شۋلاپ، اڭى اۋىپ كەتەدى.
جانە مويىنداۋىمىز كەرەك ءبىر شىندىق بار، ول – وسى سەنىمنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن مۇسىلمانداردى عىلىمنان قۇرى الاقان قالدىرىپ كەلە جاتقانى. عىلىمدار تاريحشىسى فۋات سەزگىننىڭ كىتابىن وقىعاندا زامانىندا يسلام عىلىمىنىڭ بيىك ورەسىنە تاڭ قالدىم!سوڭىندا، ءدىنتانۋشى رەتىندە ايتارىم، بۇل اتالمىش سەنىمدىك جۇيەنىڭ قۋاتى جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىقتارىن دا كۇشتى، قۋاتتى. بۇعان جەكەلەگەن ادامدارىڭ قارسى تۇرىپ وزگەرتۋى مۇمكىن ەمەس، تەك قانا كەش بولماي تۇرىپ، ماتۋريدي – حانافي سەنىمدىك جۇيەسىنىنىڭ جوعاردى ايتىلعان اشعاري تەولوگياسىنان پارقىن، ەرەكشەلىكتەرىن وقىتۋدى جانە حالىققا تاراتۋدى فورمالدىق ەمەس، جۇيەلى تۇردە فيلوسوفيالىق تانىمدىق تۇرعىدا ىسكە اسىرۋعا كوشۋىمىز كەرەك. جانە اسىرەسە اباي مەن شاكارىمنىڭ تەولوگيالىق، ءدىن فيلوسوفيالىق ويلارىن عىلىمي زەرتتەۋدى، وقىتۋدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الۋىمىز اسا ماڭىزدى. ويتكەنى، ءوز زامانىندا ەسكى مەن جاڭانى ۇيلەستىرە وتىرىپ جاڭا جول، ساناعا جاڭا تانىم سىيلاعان بۇنداي تۇلعالار باسقا مۇسىلمان جۇرتىندا كەم، ءتىپتى جوق.
ونىڭ ۇستىنە، زامانالار بويى ورتا ازيا ەكەڭىستىگىندە سالتانات قۇرعان كوشپەلى جۇرت – بابالارىمىزدىڭ مىڭ جىلدار بويى عالامدى، تابيعاتتى زەرتتەۋ تاجىريبەسىمەن بارلىققا كەلتىرگەن اسا باي مادەنيەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ دا وتە ماڭىزدى بولىپ وتىر. بۇل جەردە مادنيەت دەگەنىمىز استە مۋزەيلەردى تولتىرعان دۇنيەلەر ەمەس، وسى دۇنيەنى بارلىققا كەلتىرگەن بابالارىمىزدىڭ اقىل- پاراساتى. بۇنسىز ءبىزدىڭ تۇركىلىگىمىزدىڭ، كوشپەلى وركەنيەتتىڭ مۇراگەرى ەكەنىمىزدىڭ تۇك تە ماعاناسى جوق.
(قوسىمشا رەتىندە)ەگەر، ءوزىمىزدىڭ تاريح سانامىزدى وسى باستان قالپىنا كەلتىرىپ، ونى بۇگىنگى ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىنا ۇيلەستىرە جاڭعىرتپايتىن بولساق، ءبىزدىڭ ەل توپتار مەن جىكتەردىڭ بىتپەس تەكە-تىرەسىنە اينالىپ كەتەدى. ەڭ جامانى بۇل تەكەتىرەس دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ءوز مۇدەسىنە پايدالانا وتىرىپ بيلىككە ۇمتىلادى. ءتۇرلى توپتار دەموكراتيانى حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرۋ ارقىلى داۋىس جيناپ ەلگە بيلىك جۇرگىزۋ دەپ ۇعادى. اسىرەسە، ءدىنشىل توپ پەن تابيعي تۇردە قالىپتاسقان ونىڭ قارسىلاسى ءسوزسىز دەموكراتيانى وسىلاي تۇسىنەدى. بۇنداي قۇبىلىس ورتاعا شىققاندا، ەلدىڭ تۇراقتى دامۋى مەن زاڭنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى بۇل توپتار نە ىستەسە دە ەل ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ ساياسي مۇدەسى ءۇشىن عانا ىستەيدى. ەلدەگى ءاربىر كەلەڭسىزدىكتى ءوز پايداسىنا قولدانادى دەگەندەي...
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
