ۇنامدى قاھارمان

ومiردەن وتكەنشە كەيiنگi تولقىن iنiلەردiڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن، سىنىن بۇزباعان، سىرىن جوعالتپاعان ابزال اعالارىمىزدىڭ بiرi جۇماعالي ىسماعۇلوۆ دەپ ويلايمىز. جۋرناليستيكا مەن ادەبيەتتانۋدىڭ، قوعام iسi مەن اۋدارمانىڭ قاي-قايسىسىنا دا جاتتىعى جوق جۇماعالي اعانى سانالى عۇمىرىندا جولى بولعان ادام دەسەك، قاتەلەسپەس ەدiك. ادەپكiدە ۇستازدان جولى بولىپ، ۋىزىندا جارىدى. باستاۋىش مەكتەپتi بiتiرە سالا اتى اڭىزعا اينالعان پەداگوگ اقىن بەكەت وتەتiلەۋوۆتiڭ وزiنەن ءدارiس الدى. قازاق ۇلتىنىڭ مارقاسقالارى ىبىراي التىنسارين مەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ شاراپاتى تيگەن بiلiم شاڭىراقتارىندا تالiمگە قانىقتى. رەسپۋبليكانىڭ ماڭداي الدى باسىلىمدارىن باسقاردى. جوعارعى كەڭەستiڭ دەپۋتاتى بولدى. تالايلار قىزمەت iستەپ، بiرi ار-نامىسىن، بiرi قادiر-قاسيەتiن ساياساتتىڭ شوعىنا كۇيدiرiپ العان ورتالىق كوميتەتتiڭ وتى مەن سۋىنان امان شىقتى. قايتا ۇلتقا پايداسىن تيگiزiپ، جازىقسىز جازالانعان عابيت مۇسiرەپوۆتiڭ پارتيالىعىن قالپىنا كەلتiرۋگە ارنالعان انىقتامانى ازiرلەپ، ايگiلi جازۋشىنىڭ تولىق اقتالۋىنا اتسالىسقان.

ەڭ الدىمەن، جۇرت جۇماعالي ىسماعۇلوۆتى جۋرناليست-پۋبليتسيست رەتiندە تانيدى. ول – قازاق ءباسپاسوزiنiڭ بار بۋىنىندا قابiلەت-قارىمىن بايقاپ كورگەن كiسi. اۋداندىق گازەتتiڭ باسپاحاناسىندا قۇيىلاتىن قورعاسىن ارiپتەردi ءوز قولىمەن تەرگەن. ودان سوڭ رەداكتسيانىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ، گازەتتiڭ ماكەتiن سىزعان. ءسويتiپ، جۋرناليستيكانىڭ مايدانىنا تەحنيكالىق ءدالiز ارقىلى كەلiپ كiرگەن. اۋەلi ءارiپ تەرگەن، سوسىن ارلەپ ماكەت سىزعان قول بiرتە-بiرتە سالماقتى سىن، ماڭىزدى ماقالا، ويلى وچەرك جازۋعا ماشىقتانعان. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرiپ-اق «قازاقستان كوممۋنيسi» (بۇگiنگi «اقيقات») جۋرنالىنىڭ ءبولiم مەڭگەرۋشiسi, كەيiن جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. ال وقۋ ورنىن بiتiرە سالا بۇگiندە بiرەۋ بiلiپ، بiرەۋ بiلمەيتiن، ال ول كەزدە اتىنىڭ وزiنەن ات ۇركەتiن «ۇگiتشi بلوكنوتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىنا تاعايىندالعان. ءالi كۇنگە دەيiن ءداستۇرiن ۇزبەي كەلە جاتقان ادەبيەت پەن ونەردiڭ قارا شاڭىراعى – «قازاق ادەبيەتi» گازەتiن باسقارعان باس رەداكتورلاردىڭ تiزiمiنەن جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ دا ەسiمiن كورەمiز.

جۋرناليست جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ قالامىنان پۋبليتسيستيكالىق تولعاۋلار، وچەركتەر، ەسسەلەر، ادەبي-سىن ماقالالار تۋدى. ۇلت تاريحىنداعى ۇمىتىلماس تۇلعالار بەيiمبەت مايلين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسiرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، Iلياس ەسەنبەرلين، Iلياس وماروۆ، تاحاۋي احتانوۆ، عافۋ قايىربەكوۆتەردiڭ ادەبي-شىعارماشىلىق پورترەتتەرiن جاسادى. ال اسا كورنەكتi قوعام قايراتكەرi, حالقىمىزدىڭ تۇلعالى پەرزەنتi بايكەن ءاشiموۆ تۋرالى ارنايى كiتاپ جازدى.

دايىندىق كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن ول كiتاپ دۇكەنiنەن عابدول سلانوۆتىڭ «ءدوڭ اسقان» اتتى كiتابىن ساتىپ الىپ، بiرازعا دەيiن اسەرiنەن ايىعا الماي قويعان. تاعى بiر سوققاندا، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ جاڭا عانا شىققان «اباي» رومانى سورەدە تۇر ەكەن. سونى جاتاقحاناعا الىپ كەلiپ، باس كوتەرمەستەن قىزىعا وقىپ شىعادى. وقىپ بولعان سوڭ وزگەشە الەمگە ەنگەنiن بايقايدى. بالكiم، بولاشاق ماتەماتيكتi ەسەپ-قيساپ دۇنيەسiمەن ەرتە قوشتاستىرعان سەبەپتiڭ بiرi دە وسى شىعار. سوعىس بiتكەننەن كەيiن كازگۋ-دiڭ جۋرناليستيكا بولiمiنە وقۋعا تۇسەدi. Iزدەگەنگە – سۇراعان، قازاق فولكلورى پانiنەن پروفەسسور مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوزi ءدارiس بەرەدi ەكەن. اۋىلدان كەلگەن بالا دانانىڭ ديدارىنان كوز الماي، ونىڭ ءار ءسوزiن اۋزىن اشىپ، تىڭداۋمەن عانا وتىرادى. العاشقى ساباقتا ۇستازدىڭ اسەرلi اڭگiمەسiنە ابدەن ەلتiپ، لەكتسيانى قاعازعا قاتتاۋدى ەستەن شىعارىپ الادى. بiرتە-بiرتە جازۋعا دا جاتتىعادى. سەمەستر سوڭىنداعى سىناق كەزiندە ۇلى ۇستاز ونىڭ زەردەلiلiگi مەن تياناقتىلىعىنا ءتانتi بولادى.

1954 جىلى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ءۇشiنشi سەزiنە ازiرلiك ءجۇرiپ جاتادى. سونداعى نەگiزگi باياندامالار قازاقشا ازiرلەنسiن دەگەن تالاپ قويىلىپتى. قازاق دراماتۋرگياسى تۋرالى باياندامانى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ءوزi جاسايتىن كورiنەدi. ال قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ەكi تiلدە شىعاتىن ساياسي جۋرنالى – «ۇگiتشi بلوكنوتىنىڭ» باسشىسى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ ساحنا سىرتىنداعى ميكروفون ارقىلى وسى باياندامانىڭ ورىسشا نۇسقاسىن قازاقشاعا iلەسiپ، شاشاۋ شىعارماي وقىپ شىعۋى كەرەك. بۇل ۇسىنىس ايتىلعاندا جاس جiگiت قاتتى قينالادى. بۇل باسقا ەمەس، ايگiلi مۇحاڭنىڭ ءسوزi بولعان سوڭ ونى جانىڭدى سالىپ، جۇرەگiڭمەن وقۋعا تيiسسiڭ. ال جۇرەگiڭ اتقاقتاپ، اۋزىڭا تىعىلىپ وتىرعاندا قايداعى تەبiرەنiس... ونىڭ ۇستiنە، كەيiن ازiرلەنگەن ورىس تiلiندەگi ءماتiندi ۇلى ۇستاز ءالi قاراپ ۇلگەرمەگەن سياقتى. سوندىقتان الدىمەن ولپى-سولپى تۇستارىن رەتكە كەلتiرiپ، مۇرتىن باسادى. قاشاننان ۇقىپتىلىق قانىنا سiڭگەن ول بۇل تاپسىرمانى دا تياناقتىلىقپەن ورىنداپ شىعادى.

توقتاي تۇرىڭىز، ول بۇدان كەيiن دە اۋەزوۆتەن اجىراي قويمايدى. ءۇش-ءتورت جىلدان كەيiن «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى ءIسلام جارىلعاپوۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، مۇحاڭنىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى تۋرالى Iلياس وماروۆتىڭ ورىسشا جازىلعان ماقالاسىن قازاقشاعا اۋدارادى. ماقالا باسىلىپ شىققان سوڭ، ەل-جۇرت ونىڭ قازاقشا جازىلعانداي ەسiلiپ تۇرعانىن ايتىپ، تامسانۋمەن بولادى. ول كەزدە قىزىلجاردا قىزمەت iستەيتiن Iلياس وماروۆ ارنايى تەلەفون سوعىپ، ريزاشىلىق تانىتىپ، كiمنiڭ اۋدارعانى جونiندە مالiمەت الادى.

ول ول ما، ۇزاماي مۇحاڭ ونى ۇيiنە شاقىرىپ، اۋدارماسىن ماقتاپ، العىس ايتادى. جاس جiگiتتiڭ ماسكەۋگە قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنا وقۋعا كەتiپ بارا جاتقانىن ەستiپ، «جولىڭ بولسىن، شىراعىم!» – دەپ تiلەگiن ارنايدى. ءسويتiپ، ول شىعارماشىلىقتىڭ قۇتتى مەكەنi – اۋەزوۆتiڭ كيەلi شاڭىراعىندا بولعان زيالىلاردىڭ كەيiنگi تولقىنىنىڭ قاتارىنا قوسىلادى. قوسىلىپ قانا قويماي، بۇكiل ءومiر جولىنا قارا شالدان باتا الىپ شىعادى. جوق، ونىڭ اۋەزوۆپەن كەزدەسەتiن كۇندەرi ءالi دە الدا. ول ءوزiنiڭ «ۇلىنىڭ شاراپاتى – ۇلتىنىڭ ءناسiبi» دەگەن ەستەلiگiندە بىلاي دەيدi: «بiر كۇنi وسىنداي قاربالاس وقۋ كەزiندە الماتىدان جەدەلحات كەلە قالسىن. بiر سوزiنە دەيiن ۇمىتىلماي، ءالi كوڭiلiمدە سايراپ تۇر: «موسكۆا. سادوۆو-كۋدرينسكايا، 9, كومناتا 640. يسماگۋلوۆۋ جۋماگالي. وچەن پروشۋ ۆزياتسيا زا پودستروچنىي پەرەۆود «كاراش-كاراش». و پودروبنوستياح دوگوۆوريتەس س زوەي كەدرينوي پو ادرەسۋ نوۆوپەسچانايا، 16, كۆ 81, تەلەفون 2572836. اۋەزوۆ».

قازاقتىڭ قارا ءسوزiنiڭ قادiرiن بiلەتiن ادامنىڭ بiرi – كورنەكتi كوسەمسوزشi نۇرماحان ورازبەك. سول نۇرەكەڭنiڭ ءوزi جۇماعالي اعامىزدى ءومiر بويى ۇستاز ساناپ ءوتتi. 1962 جىلى «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ رەداكتورى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ ءابiش كەكiلباەۆتىڭ ايتۋىمەن نۇرماحان ورازبەكتi فوتوتiلشi ەتiپ جۇمىسقا الادى. ەلگەزەك فوتوتiلشi سول گازەتكە جاريالانعان ءانۋار ءالiمجانوۆتىڭ ءمىرزاشول تۋرالى جازىلعان وچەركiن وقىپ ءسۇيسiنiپتi. تiلiنiڭ كوركەمدiگiنە تاڭداي قاعادى. لەزدەمە ۇستiندە رەداكتوردىڭ ورىنباسارى عافۋ قايىربەكوۆتiڭ ءوزi «اۋدارما ەمەس، قازاقشا جازىلعانداي بولىپ شىعىپتى» دەپ ريزالىق تانىتادى. سويتسە، جۇرتتىڭ بارiنە ۇناعان وچەركتi اۋدارعان جۇماعالي اعانىڭ ءوزi كورiنەدi. «ە، بۇل كiسiنiڭ سونداي ونەرi دە بار ەكەن عوي دەپ تۇيگەم» دەپ ەسكە الادى نۇراعاڭ. سول كەزدە جiگەرلi دە جاس فوتوتiلشi نۇرماحان ورازبەك بۇل كiسiمەن جولى ءالi تالاي توعىساتىنىن، كەيiن بiرi كازتاگ-تىڭ ديرەكتورى، ەكiنشiسi ورىنباسارى بولىپ بiرگە قىزمەت iستەيتiنiن قايدان بiلسiن؟!

جۇماعاڭنىڭ قىزمەتتەن كەتۋiنە سەبەپ بولعان ايگiلi سۋرەت وقيعاسىن نۇرماحان ورازبەك بىلايشا باياندايدى: «سەكسەن جەتiنiڭ جازى دا كەپ قالدى. جەلتوقسانشىلارعا سوت بولدى. ماسكەۋدiڭ شەتەلدەرگە حابار تاراتاتىن باس رەداكتسياسى مەن فوتوحرونيكاسىنان سوتتان حابار، سۋرەت بەرiڭiزدەر دەگەن نۇسقاۋ تۇسكەن. يۋرا بەككەر بارىپ سۋرەتكە تۇسiرگەن. تاڭەرتەڭگi لەزدەمەدەن كەيiن جۇمەكەڭ ورتالىق كوميتەتكە كەتكەن. سودان كۇن ۇزاعىنا دەيiن سوندا ءجۇردi. كەشكە قاراي تاسس-تان «كەرەگi جوق» دەگەن حابار ءتۇسiپتi. فوتوحرونيكانىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى مەچيسلاۆ ۆەنگلوۆسكي كۇتە-كۇتە شارشاعان بولۋى كەرەك، كەشكi سەگiزدەن كەيiن سوتتان تۇسiرiلگەن سۋرەتتەردi الماتىداعى رەداكتسيالارعا بەرiپ جiبەرگەن دە، ۇيiنە قايتقان. «سوتسياليستiك قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» «سۋرەتتەر كەش ءتۇستi, بەرمەيمiز» دەپتi. سول كۇنi كەزەكتi ءنومiرi شىقپايتىن گازەتتەر «جەتiسۋ»، «كوممۋنيزم تۋعي»، ۇمىتپاسام، «وگني الاتاۋ» دا بار، ماتەريالدى دا، فوتوسۋرەتتەردi دە كۇن ارالاتىپ جاريالاپ جiبەرگەن».

زيالىلاردان ءتالiم، عۇلامالاردان بiلiم الدى. دانالىق دارياسىندا ەركiن ءجۇزدi. كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ادال ەڭبەگiمەن، ماڭداي تەرiمەن قورعاپ شىقتى. بiراق ونى كەڭسە قىزمەتi قايتادان يiرiمiنە تارتىپ اكەتتi. تەمiردەي ءتارتiپ پەن سiرەسكەن جۇيە ادەبيەتتانۋمەن شىنداپ اينالىسۋىنا كەدەرگi جاساپ باقتى. الايدا جيىرما جىلدان سوڭ تورتكۇل دۇنيەگە تانىمال بەس جiگiتتiڭ سۋرەتi جۇماعاڭدى عىلىمنىڭ اۋلىنا قايتا جەتەكتەپ اكەلدi. ۇلى اۋەزوۆ كوزiن اشقان قاسيەتتi قاينار بۇلاق – ابايتانۋدىڭ قاقپاسىنا كەپ تۋىن تiكتi. تۇعىرلى تۇلعالار تۇرەن سالعان، تالايلار شيىرلاعان سوقپاقتان شىعىپ، تىڭنان جول تابۋ وڭاي بولعان جوق. تۋمىسىنان ەستەت جۇماعالي ىسماعۇلوۆ ۇلى اقىننىڭ بولمىس-بiتiمiنە كوركەمدiك-ەستەتيكالىق كوزقاراستار ارقىلى زەر سالدى. ۇزاق جىلدىق تىنىمسىز ەڭبەگiنiڭ ناتيجەسiندە «اباي: اقىندىق تاعىلىمى» دەپ اتالاتىن مونوگرافياسى دۇنيەگە كەلدi. اباي ابايتانۋشىنىڭ باسىنا باق قوندىردى. ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ بiر توپ عالىمدارىمەن بiرگە مەملەكەتتiك سىيلىققا يە بولدى. كۇنi كەشەگە دەيiن عىلىمي ەليتانىڭ كوش باسىنداعىلاردىڭ قاتارىندا ءجۇردi.

مەن جۇماعالي اعامەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ءۇش جىل بiرگە قىزمەت iستەدiم. بۇگiنگi اڭگiمەلەردiڭ بiرازى سول كۇندەردە كوڭiل كۇندەلiگiندە قاتتالعان-دى. كوكiرەك كەنiشi باي ادەبيەتتانۋشى زيالىلاردىڭ زيالىسى ەكەنiنە ءسات سايىن كوزiمiزدi جەتكiزiپ وتىراتىن. سول جىلداردا سەكسەنگە بەت بۇرعانىنا قاراماستان ەستە ساقتاۋ قابiلەتi ەرەكشە ەدi. «سەن انا «لەنينشiل جاسقا» قىزمەتكە جاڭا بارعان كەزiڭدە ماعان تەلەفون شالىپ، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردى زەرتتەيتiن زوولوگ بالام ەلدوس تۋرالى سۇراعانىڭ ەسiڭدە مە؟»، – دەپ ءوزiمiز ۇمىتىپ قالعان نارسەلەردi قايتا قوزعاپ، جاس بولساق تا، جاڭىلىپ تۇراتىن جادىمىزدى جاڭعىرتىپ قوياتىن. قازiر قاي سالادا قىزمەت iستەيتiنiن بiلمەيمiن، ول تۇستا ەلدوس جۇماعاليۇلى ىسماعۇلوۆ قازاقتان شىققان از عانا گەرپەتولوگ ماماننىڭ بiرi بولاتىن. Iزدەگەن كەزiمiزدە ەلدوس اعامىز جىلاننىڭ تiرشiلiگiن زەرتتەۋ ءۇشiن بارساكەلمەسكە مە، بەتپاقدالاعا ما، ايتەۋiر بiر جاققا ۇزاق ساپارعا كەتiپ، مەنiڭ الدىن الا جوسپارلانعان «گەرپەتولوگ» دەگەن ماقالام جازىلماي قالعانى بار. ونىڭ ەسەسiنە، جۇماعاڭنىڭ بالالارىنىڭ iلiم-بiلiمگە بەيiمدiلiگi جونiندە جەتكiلiكتi مالiمەت الدىق.

ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنبiز، جۇماعالي اعانىڭ سوناۋ الپىسىنشى جىلداردا قورعاعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى «قازاق ادەبيەتiندەگi ۇنامدى قاھارمان ماسەلەسi» دەپ اتالادى ەكەن. ەندەشە، ومiردەن وتكەنشە ابىروي-بەدەلiنەن ايىرىلماعان، قادiر-قاسيەتiن جوعالتپاعان، سىرباز جۇرiسiنەن، ساليقالى سوزiنەن جاڭىلماعان، بەكزات بولمىسىنان اجىراماعان جۇماعالي ىسماعۇلوۆتىڭ ءوز بەينەسi دە «ۇنامدى قاھارمان» دەگەن ۇعىمنىڭ تالاسسىز بالاماسى سەكiلدi كورiنەدi بiزگە...