الماتى، كازگۋ، المابەك
اعارىپ اتقان تاڭدا كەپ،
الاۋلاپ وت بوپ جانعان ەك.
ەسiمدە، ءبارi ەسiمدە،
الماتى، كازگۋ، المابەك…
(ستۋدەنتتiك فولكلوردان)
الماتى – قالىڭ ەلدiڭ جۇرەگiن جاۋلاعان اسەم قالا. كازگۋ – جالپاق جۇرتقا بەلگiلi وقۋ ورداسى. ال المابەكتi كوپشiلiك بiلە بەرمەيدi. ونى بiلۋدiڭ دە قاجەتi جوق. ول ارمان قالا – الماتىعا وقۋ iزدەپ كەلiپ، الما اعاشى جايقالعان شاھارعا توپ ەتە قالعان اۋىل بالاسىنىڭ وبرازى. ياعني، المالى شاھاردىڭ المابەگi. قاتارداعى كوپ ستۋدەنتتiڭ بiرi. بiراق بiرەۋ ءۇشiن سىرشىل، تاعى بiرەۋ ءۇشiن سىراشىل، ەندi بiرەۋ ءۇشiن قول جەتپەس ارمان… سول المابەككە كوڭiلi شىنداپ قۇلاعان قازاقتىڭ بiر ارۋ قىزى تومەن ەتەكتiگە ءتان ادەتتەگi ادەپ-مادەبiڭدi جيناپ قويىپ، باق iشiنە بارىپ، وسىلاي دەپ «سىڭسىپتى». قالاشىقتىڭ بiراز قىزىنىڭ جۇرەگiن اۋناتقان المابەك سەرi جۋرفاكتى دا اۋىق-اۋىق شۋلاتىپ جۇرەتiن. بۇگiنگi بەلگiلi پروفەسسور، ول كەزدەگi ورiمدەي جاس وقىتۋشى، دەكاننىڭ ورىنباسارى ءشاربان نۇرعوجينا المابەكتi جەر تۇبiنەن iزدەپ تاۋىپ الىپ، iرەپ سويىپ جاتاتىن.
ءشاربانۋ شاقىرىپ اپ المابەكتi,
ەندiگارi ساباقتان قالما دەپتى..، –
دەپ اندەتەتiنبiز مۇندايدا. سول المابەك بۇگiندە جەر باسىپ جۇرگەندەردiڭ قاتارىندا جوق. بۇل جالعانمەن ەرتەرەك قوشتاستى. تەك وسىلاي كازگۋ-دiڭ اڭىزدارىن ەسكە العاندا عانا ونىڭ ەلەس-بەينەسi جارق ەتە قالادى.
بيىل كازگۋ-دiڭ قۇرىلعانىنا 88 جىل تولدى. تالايدى تۇلەتiپ ۇشىرعان قاسيەتتi قۇتمەكەننiڭ سەكسەن سەگىزىنشى بەلەسi.
بiزدiڭ ستۋدەنت شاعىمىزدا كازگۋ ءوزiنiڭ ەلۋ جىلدىعىن اتاپ ءوتتi. كۇندە دۋمان، كۇندە توي... جۋرفاكتىڭ ءتورتiنشi كۋرس ستۋدەنتi باۋىرجان جاقىپوۆ: «كەۋدەسi قىس گۋلەگەن، جاز گۋلەگەن، بiرەۋ بار ەلۋ جاستا كازگۋ دەگەن»، – دەپ جۇمباقتاپ جىرلاسا، فيلفاكتىڭ ءۇشiنشi كۋرس ستۋدەنتi سۆەتقالي نۇرجانوۆ: «كازگۋ-iم ەلۋدەگi امان بولسىن، ساۋ ءجۇرسiن كازگۋ-iمنiڭ قۇرداستارى!» – دەپ ۇستازدارىنا اق تiلەك ايتتى. ول كەزدە جۋرفاك پەن فيلفاك بiر-بiرiمەن جاعالاسىپ كۇندە ايتىسىپ جاتار ەدi. جۋرفاكتىڭ جىن قۋعان اقىنى: «بەتiڭنەن فيلفاكسكي بiر سۇيەيiن، قاسىما ىڭعايلانىپ كەلشi, قالقام»، – دەپ ۇمتىلعاندا، ونىمەن ايتىسىپ وتىرعان كورشi فاكۋلتەتتiڭ كەرمارالى: «ءو-ل-ءا-ءا!» – دەپ تۇرا قاشاتىن. باسىنا كيگەن بوركi كەرەمەت جاراساتىن جىر الەمiنiڭ «بالاپانى» بەيبiت قۇسانبەكوۆ: «بiزبەنەن ايتىسپاي ما، قايدا فيلفاك؟ باسىنان جiبەرەيiك سيپاپ-سيپاپ»، – دەپ قوديلانىپ تۇرار ەدi.
الماتىنىڭ جەرۇيىعىنا اينالعان كازگۋ قالاشىعىنىڭ تابيعاتى بولەك-تi. قالىڭ كوك مايسا شالعىن، سىڭسىعان توعاي... باتىس بەتكەيدە گۇلدەرi جايقالعان بوتانيكا باعى... قالتاسى قاعىلعان ستۋدەنتتەر تاڭەرتەڭ ەمتيحان باستالاردان بۇرىن ۇستازدىڭ الدىنا قويۋ ءۇشiن وسى باقتان شوق-شوق گۇل جۇلىپ اكەلەدi. سويتسەك، ول ءوزiمiزدiڭ وسiمدiكتانۋشى ارiپتەستەرiمiزدiڭ ماڭداي تەرiن توگiپ ازiرلەپ جاتقان ديسسەرتاتسياسىنىڭ عىلىمي جاڭالىقتارى ەكەن عوي. قايتەيiك، وبال-ساۋاپتى بiلمەيتiن بەيباق كەزiمiز...
جالپى، ول كەزدە الماتىنىڭ اۋاسى تاپ-تازا بولاتىن. جاڭبىرىنىڭ تامشىسىنا دەيiن ايرىقشا ءمولدiر ەدi. الاتاۋدىڭ باسىنا ۇيiرiلگەن بۇلت بiزدiڭ قالاشىقتىڭ توبەسiنە ءتونiپ كەلiپ، اق جاۋىنىن سەلدەتiپ جiبەرگەندە جان سارايىڭ تازارىپ قالادى. بۇلتتىڭ ەڭ بiر تورەسi جاڭبىردىڭ ەڭ بiر مارجانىن كازگۋ قالاشىعىنىڭ ۇستiنە اكەلiپ توگەتiن سياقتى. مۇندايدا كوكiرەگiن ولەڭ قىسپاسا جۇرە المايتىن جۋرفاكتىڭ قيالي قىزدارى: «جاراتقانعا، قۇدiرەتكە قىرسىعىپ، ءتاڭiريا جاتقان شىعار كiر سىعىپ»، – دەپ قادىر اقىننىڭ نوسەر تۋرالى جىرىن جاتقا سوعىپ تۇرادى.
قالاشىقتىڭ شالعىندى سابالاعان ادەمi جاڭبىرى اقىنداردىڭ دا شابىتىن وياتادى. تاۋ قوزعالسا قوزعالمايتىن باقىتجاننىڭ (ابىزوۆ) جۇرەگi جiبiپ، ماڭدايى جiپسiپ، كوزiنەن وت ۇشقىنداپ، كەۋدەسiنەن جىر ساۋلايدى:
جەردiڭ بەتi نوسەرمەن شايىلعاسىن،
ولەڭ باسىپ قالىپتى قايىڭ باسىن.
شىرقاپ كەتiپ بارادى بiر سۇلۋ قىز،
مەنiڭ ماحابباتىمنىڭ قايىرماسىن...
تالاي رەت قالىڭ نوسەردiڭ استىندا قالسا دا پانا بولاتىن جەر iزدەمەي، ىرجالاڭداپ تۇرا بەرەتiن كۋرستاسىمىز قۇتماعامبەت قونىسبايعا: «سەن وسى ءومiرi مالمانداي سۋ بولاسىڭ دا جۇرەسiڭ. نەگە قولشاتىر ساتىپ المايسىڭ؟» – دەسەك، ول: «ءاي، اينالايىن، الماتىدا جىلىنا ورتا ەسەپپەن العاندا بەس رەت كۇشتi جاڭبىر جاۋادى. سوندا سونىڭ جيىرماسىنا شىداپ كەلiپ، ەندi قالعان بەسەۋiنە بولا قولشاتىر الامىن با؟» – دەپ سوزگە دەس بەرمەس ەدi. سول قالعان بەس جاڭبىرعا دا قايسارلىقپەن توتەپ بەرiپ، سۇيiكتi قاراقالپاقستانىنا تارتىپ تۇرعان قۇتەكەڭ كەيiن ءبارiبiر الماتىعا قايتىپ ورالدى. ونىڭ وزiندiك ەسەبiنە جۇگiنسەك، ودان كەيiن دە ايگiلi شاھاردا ءجۇز سەكسەنگە جۋىق نوسەر جاڭبىر جاۋعان سياقتى. بiراق بۇگiنگi ءجا دەگەن ەكونوميكالىق شولۋشى قۇتماعامبەت قونىسبايدىڭ بالا بولىپ، قولىنا قولشاتىر ۇستاعانىن ءالi كۇنگە دەيiن كورمەپپiز.
قازiر تۋعانىنا توقسان بەس جىل تولىپ جاتقان، بۇگىندە ارامىزدا جوق ۇستازدارىمىزدىڭ ءبارi دە ول كەزدە جاپ-جاس ەدi. ەلۋدەگi زەينوللا قابدولوۆ پەن تۇرسىنبەك كاكiشەۆ بiر-بiرiن قالجىڭمەن قاجاپ، قاتارلاسىپ كەتiپ بارا جاتاتىن.
قالاشىقتىڭ كيەسi ەدi ولار. كازگۋ قالاشىعىنىڭ ءار نىسانىن پەرزەنتiندەي ماپەلەگەن اتى اڭىزعا اينالعان اكادەميك ومiربەك جولداسبەكوۆ تە ەلۋگە ەندi عانا كەلگەن جiگiت اعاسى بولاتىن. ونىڭ بۇكiل بولمىس-بiتiمi ۋنيۆەرسيتەتپەن بiتە قايناسىپ كەتكەنi كوزiنەن دە، سوزiنەن دە سەزiلiپ تۇراتىن. مەن بiردە سينگاپۋر ەلiنە بارعان ساپارىمدا اتاقتى لي كۋان يۋدi كوردiم. «سينگاپۋر عاجايىپتارىنىڭ» اتاسى باس-اياعى جيىرما-وتىز جىلدىڭ iشiندە ادام ايتقىسىز دارەجەدە دامىعان ءوز مەملەكەتiنiڭ ءار عيماراتىنا بيiك قوناق ءۇيدiڭ تەرەزەسiنەن تامسانا قاراپ وتىردى. سول كەزدە «ەي، ۇلى باقىتتى پاتشام!» – دەپ باستالاتىن شىعىس اڭىزدارىنىڭ ءبارi وسى كiسiگە ارنالعان سەكiلدi كورiنiپ كەتتi. قالاشىققا ءار شىبىق قادالعان سايىن مارقايا تۇسەتiن قايران ومiربەك اعامىز دا سول سينگاپۋر سۇلتانىنىڭ كۇيiن كەشكەن ەكەن عوي.
قاپالى كوڭiل قاسىمحان
كازگۋ-دiڭ قالاشىعى،
كوزدەرiمنiڭ تۇڭعيىق قاراشىعى.
سەزiمدەرiم سەكiلدi مولدiرەيدi,
شالعىندا – دالا شىعى.
(قاسىمحان بەگمانوۆ)
«كازگۋ-دiڭ قالاشىعى – كوزiمنiڭ قاراشىعى!». ەكiنiڭ بiرi جاتقا ايتاتىن، حالىقتىق تiركەسكە اينالىپ كەتكەن وسىنداي ولەڭ جولدارى بولادى. تiپتi قاپەلiمدە اۆتورى دا ەسكە تۇسە قويماۋى مۇمكiن. بiراق الگi ورالىم جادىڭدا مىقتاپ جاتتالىپ، ميىڭدا شەگەلەنiپ قالادى. بۇل – بۇگiنگi بەلگiلi اقىن قاسىمحاننىڭ ايگiلi ولەڭiنiڭ العاشقى نۇسقاسى. كەيiن قاسەكەڭ كەمەلiنە كەلiپ، اقىندىعى تولىسا تۇسكەن سوڭ الگi ولەڭدi ەپتەپ مودەرنيزاتسيانىڭ تەزiنە سالعان سەكiلدi. كەيiنگi جيناقتارىندا «كوزدەرiمنiڭ تۇڭعيىق قاراشىعى» دەگەن تiركەس پايدا بولدى. بiراق سەكسەنiنشi جىلدار جاستارىنىڭ زەردەسiندە ادەپكi نۇسقا ساقتالدى.
بۇل ولەڭدi جازعان كەزدە، قاسىمحان بەگمانوۆ اقىندىق ونەرگە بiر بۇيiردەن كەپ قوسىلعان پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتi ەدi. جالپى، الماتىنىڭ وقۋ ورىندارىنىڭ iشiندە ادەبيەتiمiزدi دامىتۋعا ايرىقشا ۇلەس قوسقان پوليتەحتىڭ ورنى بولەك. يرانبەك ورازباەۆ، ءشامشادين ءابدiرامان، الiبەك فايزۋللاەۆ، ايسۇلۋ رۇستەموۆا، ءجانيا ەراليەۆا، دارحان بەيسەنبەكۇلى سياقتى تانىمال اقىن-جازۋشىلار، وسى شاڭىراقتىڭ پەرزەنتتەرi. پوليتەحتىڭ قىز-جiگiتەرi «تەمiر-تەرسەكتiڭ iشiنەن ءجونi ءتۇزۋ اقىن شىعۋشى ما ەدi?!» دەگەن باعزى زامانعى دۇمبiلەزدەۋ دولباردىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. بۇل وقۋ ورنى قازاق ونەرiن دە بيiك بەلەسكە كوتەردi. ايگiلi «دوس-مۇقاسان» انسامبلiنiڭ وسى وقۋ ورداسىندا قۇرىلعانىن، حالقىمىزدىڭ دارىندى ۇلى بەكبولات تiلەۋحاننىڭ سول ينستيتۋتتا وقىعانىن ايتساق تا جەتكiلiكتi بولار.
وقۋعا ءتۇسۋiن ءتۇسiپ الىپ، ءوز بەسiگiنە ءالi دە بوي ۇيرەتە الماي، جۇرەگi جىر اڭساپ جۇرگەن بولاشاق ماشينا جاساۋ ينجەنەرi قاسىمحان بەگمانوۆ كازگۋ قالاشىعىنا، جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسىنا جيi كەلەتiن. بiراق ەرتەرەك كەلiپ ەنiپ الماساڭ، كەشكە قاراي كازگۋ-دiڭ وقالى اسكەرi – وكد جاتاقحانانىڭ جانىنا مىسىق جورعالاتپايدى. «ماستانىپ الىپ اتاققا، قۇتىرسا كەرگiپ جاس پەرi, جiبەرە قويماس جاتاققا، قۇرەكەڭدەردiڭ اسكەرi»، – دەپ ەرتاي اشىقباەۆ باستاعان اقىنداردىڭ ولەڭدەتiپ جۇرەتiن كەزi وسى تۇس. قۇرەكەڭ دەگەنiمiز – قالاشىقتاعى بارلىق جاتاقحانانىڭ جەگلوۆى سانالاتىن قۇرمانحان نۇرىمبەتوۆ. سول قۇرەكەڭنiڭ سايىپقىران ساربازدارىنىڭ تەگەۋرiندi توسقاۋىلىنان وتە الماي، جۋرفاكتىڭ ەرنi دiرiلدەگەن، كوزi كۇلiمدەگەن قىزدارىنا جەتە الماي قينالعان قاپالى قاسىمحان اقىننىڭ كەۋدەسiن اۋەلi ىزا، سوسىن جىر بۋادى. ەندi شە... قالاشىقتىڭ iشi سيقىرلى الەم. سامالاداي جارقىراعان شام. ەكەۋ-ەكەۋدەن جۇپتاسىپ، ەن توعايعا ەنiپ كەلە جاتقان جاستار. الايدا قىزىقتىڭ ءبارi ارمانداي بولعان جۋرفاك پەن فيلفاكتىڭ جاتاقحاناسىنىڭ iشiندە قالىپ بارادى. سودان ەكiنشi كۋرستىڭ بالاسى ابدەن قاپالانىپ، جانارى جاسقا شىلانىپ، كوكiرەگiنەن جىر توگەدi. «كازگۋ-دiڭ قالاشىعى – كوزiمنiڭ قاراشىعى!» وسىلاي تۋىپ ەدi.
قالاشىققا قاراپ قانشاما رەت قاسقىرشا ۇلىعانىمەن، قاسىمحان وقۋىن ورتا جولدا تاستاپ كەتپەي، ماشينا جاساۋ فاكۋلتەتiن ءتاپ-ءتاۋiر بiتiرiپ شىقتى. بiراق ونىڭ ماماندىعىنا سايكەس ماشينا جاساپ جۇرۋگە ۋاقىتى دا، قۇلقى دا بولمادى. ونىڭ ەسەسiنە جىر دەستەسiنiڭ ادەمi ۇلگiلەرiن جاسادى. ءوزiنiڭ تiرشiلiگiن جاسادى. ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيتiن شايىرلارعا قامقورلىق جاسادى. ءسويتiپ، قاسەكەڭنiڭ ءار ءتۇرلi سەبەپپەن جاساۋعا قولى تيمەگەن ماشينالارىنىڭ ورنى تولعان سياقتى. ەندi ابدەن ساقايعان بەلگiلi اقىنعا: «جiگەرiڭ سەنiڭ جاسي ما، شابىتىڭ سەنiڭ تاسي ما؟ ماماندىعىڭدى قور قىلماي، جاساپ بەر ماعان، ماشينا!» – دەپ ەشكiم دە قاتاڭ تالاپ قويمايتىن شىعار...
قالاشىققا قىزىعۋ بiر قاسىمحاننىڭ باسىنداعى احۋال عانا ەمەس. ءابiلحان قاستەەۆ سەكiلدi سۋرەتشi بولام دەپ، كازپي-دiڭ كوركەمسۋرەت-گرافيكا فاكۋلتەتiنە تۇسكەن قازبەك يساەۆتىڭ دا، ىبىراي التىنسارين سەكiلدi ۇستاز بولام دەپ مۇعالiمدەر دايارلايتىن ينستيتۋتقا تۇسكەن كادiربەك قۇنىپياەۆتىڭ دا، سافي وتەباەۆ سەكiلدi مۇنايشى بولام دەپ قارا التىن ءوندiرۋدiڭ قۇپياسىن يگەرiپ جاتقان ءجانيا ەراليەۆانىڭ دا ورتاق مۇڭى وسى ەدi. ارقالى اقىندارىمىز سوعىس جىلدارىندا «مۇنايشىلار، مۇناي بەر! سونى سiزدەن سۇرايدى ەل»، – دەپ جىرلاسا، بiز ەندi مۇنايشى قىزدان ولەڭ سۇرايتىن بولدىق. ولار قولدارى قالت ەتسە، وزدەرiنە ارمانداي بولعان كازگۋ-دiڭ قالاشىعىنا جەتiپ كەلەتiن. اسiرەسە، شابىتى اسىپ، قانى تاسىپ جاتاتىن جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسىن دالا قاسقىرلارى سياقتى جيi تورۋىلدايتىن.
Iلگەرiدە قىزدار ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىن «Iشiندە كورiكتiلەر، سىرتىندا بورiكتiلەر تۇرادى. ول نە؟»، – دەپ جۇمباقتايتىن ەدiك. سول سياقتى قالاشىقتىڭ قادiرiن iشiندەگiلەردەن گورi سىرتىنداعىلار كوبiرەك بiلەتiن. قالاشىقتىڭ ابىروي-بەدەلiن دە سولار ارتتىراتىن.
ەسiمدە، ءالi ەسiمدە...
كازگۋ-دiڭ ارۋلارى،
ارمان قۋعان سوناۋ بiر اۋىلداعى.
سەندەردi اڭساپ جىر جازعان
بەيمازالاۋ
جۇرەگiم جانۋدا ءالi...
(قاسىمحان بەگمانوۆ)
كازگۋ قالاشىعىنىڭ وزiندiك مەنتاليتەتi بiردەن قالىپتاسا قويعان جوق. ويتكەنi باس پوشتانىڭ جانىنداعى ەجەلگi تاريحي عيماراتقا ەل ابدەن كوز ۇيرەتكەن-دi. كيروۆ كوشەسiندەگi 136-ءۇي تالاي ۇرپاقتى تۇلەتiپ ۇشىردى. ۋنيۆەرسيتەتتiڭ قارسى الدىندا اتاقتى «اققۋ» كافەسi بار ەدi. كافە جانىنداعى توعاندا قوس اققۋ ءجۇزiپ جۇرەدi. ساباقتان شىققان سەرiلەر سوندا بارىپ «مامىرلايدى». قالاداعى باق-باق پiشiندi ەڭ ادەمi فونتان دا وسى ماڭدا. شابىت قىسىپ، جۇرەگiڭدi جىر بۋىپ بارا جاتسا، جازۋشىلار وداعى iرگەڭدە تيiپ تۇر... باس پوشتانىڭ الدىنداعى ۇزىننان-شۇباق ورناتىلعان گازەتتەر تاقتاسى رەسپۋبليكانىڭ ەڭ وقىلىمدى اقپارات مiنبەرi سانالاتىن. ساباقتان قاشىپ-پىسىپ جۇرگەندەردiڭ ءوزi دە سونى وقىپ ساۋاتىن اشاتىن. ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرi ەرتەلi-كەش پوشتادان شىقپايدى. ەلدەن اقشا كۇتەدi. حات جازادى. جەدەلحات جiبەرەدi. ايتەۋiر سونىڭ ماڭايىندا ۇيiرiلەدi دە جۇرەدi. ول كەزدە جاستار اراسىندا كەڭ تانىمال اقىن باقىتجان ابىزوۆ: «بiز دە امانبىز، امان اسەم استانا، جاڭا جىلدا بارام ەلگە ۋاقىتشا. حات جازىپ تۇر جيi گلاۆپوچتاعا، كورiسكەنشە، سالەممەنەن، باقىتجان» دەپ تەلەگرافتىق ستيلمەن الدەبiر ارۋعا ولەڭحات جولداپ جاتار ەدi. جۇرت سالەمحات جازسا، بۇل ولەڭحات...
سويتكەن جۇرت جەتپiس بەسiنشi جىلدان باستاپ، كازگۋ-دiڭ قالاشىعىنا بوي ۇيرەتتi. اۋەلi جاتاقحانالار قونىس تەپتi. سودان سوڭ بيوفاك پەن گەوفاك، زاڭ فاكۋلتەتi كەلiپ، تۋ تiكتi. سەكسەن بiرiنشi جىلى جۋرفاك پەن فيلفاك جالاۋىن قادادى. بۇرىنعى تاريحي عيمارات تا جەتiمسiرەپ قالعان جوق. وعان تەاتر جانە كوركەمسۋرەت ينستيتۋتى كەلiپ ورنىقتى. سوڭعى كەزدە ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنا اينالعان وسى وقۋ ورنىن بiتiرگەن قىز-جiگiتتەر قولىنا قالام ۇستاپ، ادەبيەتكە ارالاسا باستادى. تالاي تارلانبوز اقىن-جازۋشىنى بەسiگiندە تەربەتكەن قاستەرلi شاڭىراقتىڭ قابىرعاسىنان قاسيەت جۇققان شىعار...
كازگۋ-دiڭ قالاشىعى تالايعا ارمان بولعان شىرايلى مەكەنگە اينالدى. ءوزiنiڭ كينوتەاترى، پوشتاسى، تەلەفونمەن سويلەسۋ بەكەتi, بiرنەشە دۇكەندەرi, تاماقتانۋ مەكەمەسi بار ايماقتا تۇرىپ وقۋعا قىز-جiگiتتەردiڭ ءبارi قۇمارتتى. جاستار قالاشىعى قازاق پوەزياسىنا ءنار بەردi. قالاشىقتىڭ ارۋلارى اقىندار جىرىنىڭ باستى نىساناسى بولدى. قالاشىقتا تۇراتىن قىز دا – ولەڭ، ونى جاتاقحاناسىنا امان-ەسەن الىپ كەلەتiن اۆتوبۋس تا – ولەڭ. الدا-جالدا جاڭاعى ارۋ سول اۆتوبۋستىڭ iشiندە بولماي قالسا، ول دا – ولەڭ...
الاۋ جۇلدىز، جاقتى ول ۇشقىن،
ءنار الدى جەر كەنەزەسi.
سەنسiز كەلگەن اۆتوبۋستىڭ،
جىلاپ كەتتi تەرەزەسi, –
دەپ كۇڭiرەنەتiن باقىتجان ابىزوۆ. ال قاشاننان ەتi تiرi, تiرشiلiككە بەيiم قاسىمحان بەگمانوۆ ءوزi قۇمارتقان ارۋدى كوپ ادام مiنەتiن اۆتوبۋسقا ەمەس، تۇرمىسى تاۋiرلەر تابان iلiكتiرەتiن تاكسيگە تەلiپ، جىرلايدى:
ەسiمدە، ءالi ەسiمدە،
كوك كويلەك كيگەن قىزبەنەن،
كوكتەمنiڭ ءمولدiر كەشiندە،
كوشەدەن تاكسي iزدەگەم...شارىقتا، قيال، الىپ ۇش،
شاتتىقتان سىرت كوز ماس دەيدi.
ايتقانمىن جالعان ادرەس،
توقتاتىپ تالاي تاكسيدi...
ول كەزدەگi قىزدارعا ارنالعان ولەڭدەردە «كوك كويلەكتi قىز» تiركەسi كوپ كەزدەسەتiن. كولبەڭدەگەن كوك كويلەك جiگiتتەردiڭ كوزiنە تەز تۇسە مە، الدە سول تۇستا مودا بولدى ما، ايتەۋiر جاستار پوەزياسىندا سونداي بiر ءۇردiس قالىپتاستى. كوك كويلەكتi ارۋلاردان قالعىسى كەلمەگەن بولۋى كەرەك، جۋرفاكقا كەش تۇسكەن، جاسى ەگدە تارتقان جiگiت اعاسى قارسىبەك كوپجاساروۆ ۇنەمi كوك شالبار كيiپ جۇرەتiن. ول دا دۋالى اۋىزداردىڭ تiلiنە iلiكپەي قالعان جوق: «كازگۋ-iمدە قارا مۇرتتى كوپ شال بار. سونىڭ بiرi – سارى پلاشش، كوك شالبار».
جاستار قالاشىعىندا ارۋلار تۋرالى تالاي ءان ومiرگە كەلدi. بەكجiگiت سەرداليەۆ پەن نۇرىم ەرعاليەۆ بiرi گيتارامەن، ەكiنشiسi دومبىرامەن قوسىلىپ ءان سالاتىن. داۋىستارى سازدى، تىڭداعان جۇرتتىڭ جۇرەگiن شىمىرلاتادى. بەكجiگiتتiڭ ءوزiنiڭ شىعارعان اندەرi كوپ. «سەندەرگە ءاردايىم ورىن بار، اق وتاۋ تورiنە قونىڭدار»، – دەپ قايىرىلاتىن تانىمال ءاننiڭ اۆتورى وسى بەكجiگiت ەكەنiن بiرەۋ بiلسە، بiرەۋ بiلمەس.
قالاشىقتىڭ ارۋلارىنا كەيدە وسىندا وقىپ جاتقان شەتەلدiك ستۋدەنتتەر دە كوز سالادى. بiزدiڭ كەيبiر قىزدار دا اندا-ساندا جەلiگiپ، گۋمانيتارلىق كومەك سەكiلدi مۇحيتتىڭ ار جاعىنان كەلگەن قاراقوشقىل جiگiتتەردiڭ جەتەگiندە جۇرەتiن. بالكiم، قاراتورىنىڭ ادەمiسi دەپ ويلايتىن شىعار. سولار ءۇشiن قازاقتىڭ تالاي بالاسى تiس سىندىرىپ، تۇمسىق قاناتتى.
كازگۋ قالاشىعىنىڭ ەل-جۇرتتىڭ زارەسiن الىپ، سۋىق تارتىپ كەتكەن كەزi دە بولدى. سەكسەنiنشi جىلداردىڭ اياعىندا جاتاقحانالاردا تۇراتىن قازاقتىڭ ءۇرiپ اۋىزعا سالعانداي وڭكەي بiر كەلiستi قىزدارى بiرiنەن سوڭ بiرi جوعالا باستادى. ارتىنشا قالاشىق سىرتىنداعى قالىڭ جىنىستان ولاردىڭ ءولi دەنەلەرi تابىلىپ جاتتى. سويتسەك، بiر سۇمىراي كiتاپحانادان كەش ورالىپ كەلە جاتقان بويجەتكەندەرگە قاپىلىستا تاپ بەرiپ، قۇرباندىعىنا اينالدىرادى ەكەن. ءسويتiپ، كازگۋ-دiڭ قالاشىعى باقتىڭ دا، سوردىڭ دا مەكەنi بولدى.
بiزدi بولەگەن بەسiك
كازگۋ-دiڭ اقىندارى
نايزاعايلى نوسەر بوپ شاتىرلادى.
ناعاشىم جوق كازگۋ-دە،
نەگە ەكەنiن،
ايتەۋiر جاقىن ءبارi...
(قاسىمحان بەگمانوۆ)
كازگۋ قالاشىعى ستۋدەنتتi بەس جىل بويى الاقانعا سالىپ الديلەيدi. العاشقى جىلى قالاشىقتىڭ قاقپاسىن يمەنە اتتاعان قوڭىرقاي ءوڭدi اۋىل بالاسى وقۋ بiتiرگەندە سىمداي تارتىلىپ شىعادى. قادىردىڭ ولەڭiن ءسال وزگەرتiپ ايتساق، «بiرiنشi جىل اۋىلى ەستەن كەتپەي، دەكان تۇگiل ايباستان جاسقانادى». ايباس – ستۋدەنتتەر كەڭەسiنiڭ قاھارلى توراعاسى. ونىمەن ويناۋعا بولمايدى. اياعىڭدى قيا باسساڭ، جاتاقحانادان الاستاپ جiبەرەدi. قالاشىقتىڭ قارا اعاشتارىنىڭ ساياسىنا تۇنەگiڭ كەلمەسە، ارىستاندى «اپا» دەپ، جولبارىستى «جەزدە» دەپ كۇن كورەسiڭ. سوسىن «باستىقتاردىڭ ءبارi بiردەي قويماس بiزدi ۇعىپ، كۇندiز-ءتۇنi ايقايلايدى ايباس سىزدىقوۆ»، – دەپ ءۇنiڭ قۇمىعىپ اندەتەسiڭ. بەس جىل وتكەن سوڭ:
جابدىق دايىن، كوش-كەرۋەن تۇزەلدi,
اڭگiمە بار ايتىلار:
امان-ەسەن تاپسىرايىق بiز ەندi,
الماتىڭدى قايتىپ ال، –
دەپ ەرتاي اشىقباەۆ ايتقانداي، ەلگە بەت تۇزەيسiڭ. الىس اۋدانعا بارىپ، قالامىڭمەن نەسiبە تەرەسiڭ. قالاساڭ، استاناعا قايتىپ ورالاسىڭ.
جاتاقحانالاردىڭ iشi عانا ەمەس، سىرتى دا كۇلكiگە تولى. قالاشىقتىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە قاراي باستايتىن جولىندا شاقىرايعان كۇن استىندا جالعىز فوتوگراف تۇرار ەدi. قاسىندا ەلiكتiڭ ءمۇسiنi بار. سونىڭ ماڭايىنا ستۋدەنتتەردi تۇرعىزىپ قويىپ سۋرەتكە تۇسiرمەك. بiراق الگi پاقىردىڭ جانىنا ەشكiم دە جولامايدى. ءسiرا، ءوزi دە ادامعا جۇعىمى جوق بiرەۋ بولسا كەرەك. فوتوگراف دەگەن جولدان ارى-بەرi ءوتiپ جاتقان جۇرتتى شاقىرىپ، ەلدiڭ نازارىن اۋدارماس پا؟! ال مىناۋ اۋزىن بۋعان وگiزدەي مەلشيگەن بiردەڭە. ەشكiمدە شارۋاسى جوق. ەلiگiمەن ەكەۋi كەشكە دەيiن كۇنگە قاقتالىپ تۇرا بەرەدi. سونى كەلەمەجدەپ مىناداي ولەڭ شىعاردىق:
كازگۋ-گرادتا فوتوگرافتىڭ باعى استى،
جانىنداعى ەلiك قانداي جاراستى!
دەمالۋعا مۇرشا بەرمەي بايعۇسقا،
ستۋدەنتتەر وشiرەتكە تالاستى.
قالاشىقتىڭ اۋلاسىنداعى اسكەري كافەدرا ساباقتارى – وزگەشە ءومiر مەكتەبi. بۇل كافەدرا جاستاردى باتىلدىققا، ەپتiلiككە، شيراقتىققا باۋليدى. تالتايىپ جاتىپ اتاتىن زۋ-23 زەنيتتiك قوندىرعىسىنىڭ و جەر، بۇ جەرiن شۇقىلاپ ءجۇرiپ، بiراز نارسە ۇيرەنiپ شىعاسىڭ. «كيiمiڭنiڭ ءبارi دە وزگەنiكi, وزiڭدiكi تەك سوققان جۇرەك قانا»، – دەپ قادىر اقىن ايتقانداي، ساباق بولاتىن كۇنi اسكەري فورمانى دا باسقادان سۇراپ، سابىلىپ جۇرگەن جۇرت. اسiرەسە، تومەنگi كۋرستىڭ ستۋدەنتتەرi اقكوڭiل، قولى اشىق اقىن قايرات الiمبەكوۆتi كوپ جاعالايدى.
قايرات اعا، ايۋداي قورباڭداعان،
ءدال كەلە مە، ۆوەنكا فورماڭ ماعان؟ –
دەپ شەتiنەن قيىلىپ كەلiپ، ەسiك كوزiندە ءموليiپ تۇرادى. «بەت دەگەنiڭ جەتەدi, سۇيiڭدەر»، – دەپ ەلدiڭ ءبارiن قۇشاعىنا تارتىپ جۇرەتiن جانى جومارت قايرەكەڭ بارىن ايامايدى.
بiردە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiنiڭ ستۋدەنتتەرi سول تۇستا اتى دۇرiلدەپ تۇرعان «لەنينشiل جاستىڭ» جۋرناليستەرiن كەزدەسۋگە شاقىردى. «لەنينشiل جاستىڭ» قالامگەرلەرi بۇل شاقىرۋعا اسقاقتىقپەن جاۋاپ بەردi. «بiر عانا شارتىمىز بار. جۋرفاك كەزدەسۋ وتە سالىسىمەن بiزبەن فۋتبول وينايتىن بولسىن!». جۋرفاك كەلiستi. جاستار گازەتiنiڭ بۇلاي دەپ تالاپ قوياتىن ءجونi بار ەدi. بۇل باسىلىمدى قازاق سپورت جۋرناليستيكاسىنىڭ باپكەرi, اتاقتى سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ باسقاراتىن. سەيداعاڭنىڭ سايىپقىران شاكiرتتەرi سپورتتىڭ قاي تۇرiنە دە، اسiرەسە اياقدوپقا كەرەمەت بەيiم-دi. «لەنينشiل جاستىڭ» فۋتبول كومانداسىنا تالاي
وليمپيادالار مەن الەم چەمپيوناتتارىن كوزiمەن كورiپ، پەلەمەن تiلدەسiپ، پلاتينيمەن پiكiرلەسكەن نەسiپ جۇنiسباەۆتىڭ ءوزi جەتەكشiلiك ەتەتiن. سول اتىشۋلى كوماندا مiنە، كازگۋ-گە كەلە جاتىر. كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا. ال ەندi ولارمەن ويناپ، شەبەرلiك بايقاسۋ دەگەنiڭ...
كەزدەسۋ وتە اسەرلi ءوتتi. ستۋدەنتتەردiڭ اعالارىنا قويماعان سۇراعى جوق. مىناداي بەدەلدi كiسiلەردiڭ قولىن ۇستاپ، قولتاڭبا العاندارىنا ماساتتانىپ، باقىتتان باسى اينالعان بوزبالالار مەن بويجەتكەندەر. تەگiندە، «لەنينشiلجاستىقتار» وسى اسقاق ابىرويىمەن تۇرعاندا كەتiپ قالعاندارى ءجون بولاتىن ەدi. بiراق ولار قاراپ تۇرماي: «الگi فۋتبول ماسەلەسi نە بولدى ءوزi, وينايمىز با، جوق پا؟» – دەگەنi. سودان جاتاقحانا سىرتىنداعى الاڭعا بەتتەدiك. قالاشىقتىڭ تۇرعىندارى بۇل ويىندى راحاتتانىپ تۇرىپ تاماشالادى. «لەنينشiل جاستىڭ» مارعاسقالارى اياقپەن دە، باسپەن دە ونەردiڭ جەتi اتاسىن كورسەتتi. نەگiزiندە بۇل باسىلىمدا اتاۋى شارتتى تۇردە قويىلعان ەكi كوماندا بار ەدi. تiلشiلەردiڭ كومانداسى – «ءجالاڭتوس»، ءبولiم مەڭگەرۋشiلەرiنiڭ كومانداسى – «ءاپايتوس». ال مىنا ويناپ جاتقان سول ەكەۋiنiڭ قۇراماسى. مەن بولسام، ول كەزدە جۋرفاكتىڭ بەسiنشi كۋرسىندا وقيمىن، ءارi «لەنينشiل جاستىڭ» تiلشiسiمiن. سوندىقتان قاي جاق جەڭسە دە، مەرەيiم ۇستەم بولماق. جۋرفاكتىڭ فۋتبولشىلارى دا ەشكiمنەن كەم تۇسپەيتiن. گەني تولەگەنوۆ، قايرات مۇقاتوۆ، Fالىمجان مەلدەشوۆتەر قاراپايىم ستۋدەنت بولسا دا، كانiگi فۋتبولشى رەتiندە الدەقاشان مويىندالعان جiگiتتەر ەدi. ادەپكiدە اعالارىن سىيلاپ، تارتىنىپ ويناعان جۋرفاكتىڭ كومانداسى كەلە-كەلە قىزىپ كەتسە كەرەك، جۋرناليستەردi 4:1 ەسەبiمەن جايراتىپ سالدى.
قايتىپ كەلەمiز. جۋرناليست اعالاردىڭ سالى سۋعا كەتكەن. ءبارi دە ءۇنسiز. «جۋرفاكتىڭ شيبورباي ستۋدەنتتەرi اتاقتى «لەنينشiل جاستىڭ» ءوزiن جەڭدiك دەپ ماقتانىپ جاتىر-اۋ، ءا؟» – دەدi بiر كەزدە نەسiپ اعا قالاشىقتىڭ قاقپاسىنان شىعا بەرiستە. سول كەزدە قۋ تiلدi وتەگەن ورالباەۆ اعامىزدىڭ:
– بiزدiڭ وتiرiك جەڭiلiپ قالعانىمىزدى قايدان بiلسiن! – دەمەسi بار ما! جاڭا عانا قۇرىسىپ-تىرىسىپ كەلە جاتقاندار دۋ كۇلدi. لەزدە ءبارi دە كوڭiلدەنiپ سالا بەردi. بۇل قالاشىقتىڭ ەشكiمدi رەنجiتپەي قايتاراتىن وسىنداي بiر ەرەكشە قاسيەتi بار ەدi. سول قاسيەتiنەن ءالi دە اجىراماعان سياقتى.
كازگۋ-دiڭ قالاشىعى بiزدiڭ ماقتاۋىمىزعا استە ءزارۋ ەمەس. ون ماقالا جازساڭ دا ونىڭ بار قاسيەتiن اشا الماۋىڭ مۇمكiن. بiراق قياردى دا پيارمەن جەيتiن زاماندا ءوزiڭدi تەربەتكەن التىن بەسiك تۋرالى جىلى ءسوز ايتقاننىڭ نە ايىبى بار دەپ ويلادىق...
ونىڭ ۇستىنە، تاعى ءبىر تۇلەكتەر توبى وقۋ ءبىتىرىپ جاتقان مەزگىل...
باۋىرجان ومارۇلى
