باۋىرجان سال

3842
Adyrna.kz Telegram
مەن جايلى نە ويلايسىڭ، كەلىپ ۇقتىر،
جەلىك قۋىپ جۇرگەم جوق، ەرىگىپ قۇر.
بىلگىڭ كەلسە، مەن جايلى جىرىمدى وقى،
وندا مەنىڭ جۇرەگىم كورىنىپ تۇر!
(باۋىرجان ۇسەنوۆ)
كازگۋ-ءدىڭ سوڭعى سەرىسى
قازاق پوەزياسىندا ايرىقشا قولتاڭبا قالدىرعان تالانتتى اقىن باۋىرجان ۇسەنوۆ بىزگە كازگۋ-ءدىڭ سوڭعى سەرىسى سياقتى بولادى دا تۇرادى. ارينە، ءوزىمىز وقىعان تۇستا قازاق ۇعىمىنداعى سال-سەرىگە تۇرپاتى كەلەتىن باسقا دا جىگىتتەر بولدى. گيتارامەن ءان سالعاندا قالاشىقتى ارباپ تاستايتىن اسەم اۋەزدى ءامىرجان قوسانوۆ پەن ولەڭ جىردا توسىن ورنەك سالعان بەلگىلى بارد-اقىن تابىلدى دوسىموۆتىڭ دا تابيعي بولمىسى سەرىلىككە جاقىن. بىراق ءبارىبىر باۋىرجاننىڭ ءبىتىمى بولەك ەدى. ونى باسىنا بورىك كيگىزىپ، استىنا سايگۇلىك مىنگىزىپ، قولىنا ۇكىلى دومبىرا ۇستاتىپ، ون توعىزىنشى عاسىرعا اتتاندىرىپ جىبەرسەڭ، لەزدە سول قوعامنىڭ سۇلتانىنا اينالىپ سالا بەرەرىنە ەشكىمنىڭ دە ءشۇباسى بولماس. بىردە سال-سەرىلىك ءداستۇر تاقىرىبى بويىنشا عىلىمي ەڭبەك قورعاعان ءشامشادين كەرىم دومبىراسىن تىقىلداتىپ وتىرعان ءبىر دوسىمىزعا قاراپ: «سىزدە سال-سەرىلىكتىڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرى بار ەكەن» دەپ تۇجىرىم جاساعان-دى. ال ءبىزدىڭ باۋىرجاننىڭ بويىندا سال-سەرىلىكتىڭ بارلىق بەلگىلەرى بولدى.
جاراتقان يەم وعان الدىمەن اجار-كورىكتى اياماي بەرگەن. جىگىتتىڭ سۇلتانى ەدى ول. سۇلۋ مۇرتىن ءبىر سيپاپ، كوزىن قاداپ وتكەندە قىز-قىرقىننىڭ كىرپىكتەرى ءدىرىل قاعاتىن. قاتارلاستارىمىزدى بىلاي قويعاندا، اۋديتورياعا كىرگەن جاس اپايلارىمىزدىڭ ءوزى ساباق ۇستىندە كوزدەرىن توڭكەرىپ، باۋىرجان جاققا ءجيى نازار سالاتىن. ال ونىمەن بىرگە قىزداردىڭ جاتاقحاناسىنا بارۋ قيامەتتىڭ قيامەتى. ول تۇرعاندا تومەن ەتەكتىلەر سەنى كىسى عۇرلى كورمەيدى. ءبارى دە شاي-سۋىن بەرىپ، سونىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ كەتە جازدايدى. امال جوق، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىنىڭ قىر ارقاسىنان سيپاپ قويىپ، ىشتەي كىجىنىپ وتىرامىز. دوسىمىز بولسا، قايتەيىك. سۇلۋدىڭ ءبارى سونىكى. سونىڭ جولىندا ءبارى قوعاداي جاپىرىلادى. ال سەنى ەشكىم ەلەمەيدى. سەرىنىڭ جانىنداعى اۋزىنىڭ سالىمى جوق وڭشەڭ بەيباقتار: «ەشتەڭە ەتپەس، ەر ادامنىڭ ءتۇرى مايمىلدىڭ بەت-اۋزىنان ءسال تاۋىرلەۋ بولسا، جەتپەي مە؟!»، – دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز جۇباتامىز. سودان سوڭ، ونىڭ سەرىلىك ساپارلارىنا ىلەسپەۋگە تىرىسامىز. سونى ءبىلىپ، ول دا جالعىز جورتادى.
ءبىر كۇنى باۋىرجان سەرىنىڭ موينىنا قۇرىق ءتۇستى. كورشى فيلولوگتاردىڭ جاتاقحاناسىندا تۇراتىن قىزىلوردانىڭ قىزى گاۋھارعا جۇرەگىنىڭ بار بيلىگىن بەرىپ تىندى. باسە، سوڭعى ۋاقىتتا:
كۋا قىپ الماتىنىڭ بارقىت ءتۇنىن،
سەن مەنى قۇشاعىڭدا بالقىت، كۇنىم.
وت كورگەن كوبەلەكتەي بارا بەرسەم،
ول – سەنىڭ بار سۇلۋدان ارتىقتىعىڭ، –
دەپ، كەشكە قاراي سەگىزىنشى جاتاقحانادان شىقپاي قويىپ ەدى...
دومبىرانى شەبەر شەرتەتىن. ساۋساقتارىن قوس ىشەكتىڭ ۇستىندە جورعالاتىپ، قۇيقىلجىتىپ نەبىر اۋەنگە سالادى. ءان مەن كۇيگە باۋليتىن وقۋ وردالارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەر ارا-تۇرا بىزگە قوناققا كەلگەندە قارا دومبىرانى كۇمبىرلەتىپ وتىرعان ونىڭ ايرىقشا تالانتىنا تاڭداي قاعىپ، ءۇنسىز باس شۇلعيتىن. ونەردىڭ جولىن شىنداپ قۋعاندا شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرمايىن جۇيرىك بولارىنا داۋ جوق ەدى.
ال ەندى داۋىسى عالامات. اۋەلەتىپ ءان سالعاندا بۇكىل قالاشىقتى ۇيىتادى. باۋىرجان دومبىراسىن الىپ، ءوزى تۇراتىن 505-بولمەدەن شىعىپ، قارسىداعى 502-بولمەگە كەلەدى. ويتكەنى نەگىزگى كورەرمەندەرىمىز — فيلولوگتاردىڭ جاتاقحاناسى وسى بەتتە ورنالاسقان.
بالكونعا شىعىپ، دومبىراسىن شەرتەدى. سالدەن كەيىن ءانىن اسپانداتىپ قويا بەرەدى. جالپى، كەشكى داۋىس الىسقا كەتەدى. ال باۋىرجاننىڭ التى قىردىڭ استىنان ەستىلەتىن زور داۋىسى ءاپ-ساتتە قالاشىقتى سيقىرلايدى دا تاستايدى. ءوتىپ بارا جاتقان جاستار قالت تۇرىپ تىڭدايدى. قارسى جاتاقحانالاردا تۇراتىن ستۋدەنتتەر جىپىرلاپ بالكوندارىنا شىعادى. ءاربىر ءان اياقتالعان كەزدە ءتورت-بەس جاتاقحانانىڭ تۇرعىندارىنىڭ قول شاپالاعى قالاشىقتىڭ ءىشىن دۇركىرەتەدى. تاعى دا ءان، تاعى دا دامىلسىز شاپالاق... داۋىسى مۇڭدى، ايرىقشا سازدى. جۇرەكتى ەرىكسىز تەربەيدى. قازىرگى ءدامى جوق، تاتۋى جوق اۋەزىمەن تىرتاڭداپ ەل الدىنا شىعىپ جۇرگەن مىسىقتار مەن جولبارىستاردىڭ ايقايى باۋىرجاننىڭ انىنەن ساداعا كەتسىن. ءدال وسى ساتتە ءبىزدىڭ 502-بولمەنىڭ اشىق-شاشىق بالكونىنىڭ بەدەلى ايگىلى سوپوت فەستيۆالىنىڭ مىنبەرىنىڭ ابىرويىنان كەم بولمايدى. ءانشىنى ءوز قولىمىزبەن دايىنداعان بۇگىنگى پروديۋسەرلەر سەكىلدەنىپ، سەرىنىڭ قاسىندا شىرەنىپ تۇرامىز.
باۋىرجان ءانشى-كومپوزيتور ەدى. ءوز اندەرىن ءوزى ورىندايتىن. ستۋدەنتتىك ساحنالاردا عانا ونەر كورسەتتى. وندا دا ەل كوزىنە تۇسۋگە كوپ ۇمتىلا بەرمەدى. ال دوستارىنىڭ ورتاسىندا ايانىپ قالمايتىن. ءتۇن بالاسى ۇيقى كورمەي، دامىلسىز شىرقاعان بوزتورعاي تاڭ الدىندا كوز ىلەتىن. مۇنى ءبارى ونىڭ ءان سالعانىن كورگەندەردىڭ ەسىنەن شىعا قويماعانى انىق. كازگۋ قالاشىعىنىڭ تۇرىندارى تەگىس باۋىرجاننىڭ اندەرىن ايتاتىن. بىراق ءبىردى-ەكىلى تەلەحابارلاردا جازىلىپ قالعانى بولماسا، ونىڭ اندەرى ساقتالماعان سياقتى. ارقىراپ جۇرگەن ارىندى اقىن اياق استىنان ومىردەن ءوتىپ كەتەدى دەپ كىم ويلاعان؟
جىرلارى جۇرەككە جول تاباتىن تالانتتى جازبا اقىن ەكەندىگى ءوز الدىنا، سۋىرىپسالمالىققا دا بەيىمى بولدى. ستۋدەنت اقىنداردىڭ ايتىسىنا قاتىسىپ، تالاي رەت جۇلدە يەلەندى. ايتىس اقىنىنا ۇتقىرلىق، تاپقىرلىق، ءازىل-قالجىڭعا بەيىمدىلىك، بىلىكتىلىك مەن بىلىمدىلىك اسا قاجەت دەسەك، ونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ باۋىرجاننىڭ بويىندا بولدى. ءبىرىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمىزدە ءتورتىنشى كۋرستىڭ اقىنى عابدوللا بۇلانوۆپەن ايتىستى. وقۋعا كەشتەۋ تۇسكەن جىگىت اعاسى – عابدوللانىڭ ءوزىن قومسىنىڭقىراپ وتىرعانىن بايقاعان باۋىرجان:
عابەكە، ءحالىڭ قالاي، امانسىڭ با؟
تاپ بولدىڭ قارتايعاندا جامان سىنعا.
بالا دەپ وتىرسىڭ با، ەجىرەيىپ،
بالادان سىباعاڭدى الارسىڭ دا..، –
دەپ قارسىلاسىن ات ۇستىنەن وپ-وڭاي اۋدارىپ تاستاپ ەدى.
ادەبيەتكە ءوز ۇنىمەن كەلگەن دارىندى اقىن بولعانىنا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. باۋىرجانعا الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ ءبارى دە جىلى قاباق تانىتتى. ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن جىلى-اق قادىر مىرزا ءالي جۋرناليستيكا جانە فيلولوگيا فاكۋلتەتى ستۋدەنتتەرىنىڭ باسىن قوسىپ، جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە تالداۋ جاساعان بولاتىن. باۋىرجاننىڭ بالاۋسا جىرلارى جىر جامپوزىنىڭ جوعارى باعاسىن الدى.
وسى قاسيەتتىڭ ءبارى ءبىر باۋىرجاننىڭ بويىنان تابىلعان سوڭ، ونى كازگۋ-ءدىڭ سوڭعى سەرىسى دەمەي نە دەيىك؟!
جىرلار مەن جازبالار
باۋىرجان ولەڭدەرىن كوبىنە-كوپ لەكتسيا ۇستىندە جازاتىن. ۋنيۆەرسيتەتتە ءوزىن تىڭداتا بىلەتىن شەبەر لەكتورلار دا، سونداي-اق ايتقانى ءىشىڭدى پىستىرىپ، قالعۋعا ماجبۇرلەيتىن شارشاعان وقىتۋشىلار دا جەتەرلىك ەدى. سوڭعىلارىنىڭ ساباعى ولەڭ جازاتىن ادام ءۇشىن راحات. ءارى دارىسكە قاتىساسىڭ ءارى شىعارماشىلىق شابىتىڭدى وياتاسىڭ. ولەڭگە قىرىڭ بولماسا، اڭگىمە ايتاسىڭ. اۋديتوريانىڭ انا شەتىندەگى ازەر وتىرعان قىزدارعا شايتاني شيماي جازىلعان ءبىر جاپىراق قاعاز جولدايسىڭ. ولار سوعان جىرق ەتىپ، بۋلىعىپ، كۇلكىدەن ءولىپ جاتادى. ال ەندى ول قولىڭنان كەلمەسە، ۇيقىعا باس قوياسىڭ.
باۋىرجان بالا بولىپ كونسپەكت جازعان ەمەس. ساباق ۇستىندە ويلانىپ وتىرىپ، ولەڭ قۇرايدى. كەيبىر لەكتسيالاردا ءبىر-بىرىمىزگە ءبىر جاپىراق قاعاز جولداۋمەن ۋاقىت وتكىزەمىز. جالپى، لەكتسيانىڭ ۇستىندە شايتان مىقتاپ تۇرتەدى. باسىڭا نەبىر قيتۇرقى وي كەلەدى. وقىتۋشىڭ قانشا جەردەن قاتال بولسا دا، قاشاننان قالىپتاسقان حات الماسۋ ءۇردىسى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتادى. ول كەزدىڭ ءبىر تۇتام جازبا حاتتارىنىڭ جەتۋ جىلدامدىعى بۇگىنگى ەلەكتروندى پوشتاڭنان كەم ەمەس.
ءتىپتى كورشى اۋديتوريادان دا ءبىر جاپىراق قاعاز الامىز. اشىپ قارايمىز. بىزدەن ءبىر كۋرس جوعارى وقيتىن اقىن قايرات الىمبەكوۆ جولداپتى. باۋىرجان ۇسەنوۆكە ارنالعان. ءبىر شۋماق ولەڭ:
بولسا دا، ءتوزىم مىقتى، جانىم جاداۋ،
جۇرەككە جاماپ الدىم ءتاۋىر جاماۋ.
بۇل ءومىر ۇڭىلتۋدە، تۇڭىلتۋدە،
ءوزىڭنىڭ ءحالىڭ قالاي، باۋىرجان-اۋ؟
ءبىزدىڭ سۇلۋ مۇرت تا ىركىلمەيدى. ىلەزدە ونىڭ جاۋابى جازىلعان قاعاز جەدەل پوشتا ارقىلى قايراتتىڭ اۋديتورياسىنا جىبەرىلەدى. ادەبيەتتانۋدىڭ ءوزى ايتقان الدەبىر قىزىقتارىنا ءوزى ەلتىپ تۇرعان وقىتۋشىمىز سونى دا سەزبەي قالادى. الگى ءبىر جاپىراق قاعاز ەسىكتىڭ استىنداعى ساڭىلاۋدان قالاي ۇسىنىلادى، ونى ارعى جاقتان كەلگەن شولعىنشى قالاي قابىلداپ الىپ ۇلگەرەدى، بۇل جازبا ايۋداي اقىرعان پارمەندى پروفەسسوردىڭ لەكتسياسىن قۇمارتا تىڭداپ وتىرعان كورشى اۋديتورياداعى قايراتقا قالاي جەتكىزىلەدى – مۇنىڭ قۇپياسىنا نەبىر اككى تىڭشىنىڭ ءوزى تەرەڭ بويلاي بەرمەس. بولاشاق جۋرناليستەر بۇقارالىق اقپاراتتىڭ جەدەلدىگىن ساباق ۇستىندە وسىلاي دالەلدەپ جاتادى. باۋىرجاننىڭ سونداعى جاۋابى مىناۋ:
ءبارىمىزدى ءبىر عانا اينالدىردى ءىز،
قاشان بىزگە كۇلىمدەپ، جاينار جۇلدىز؟
حال سۇراپسىڭ، قايراتجان، بىلگىڭ كەلسە،
ءىشىپ-اپ، قىز-ومىردە قايناپ ءجۇرمىز!
بىزدەن ءبىر-ەكى جاس ۇلكەن، وقۋعا اسكەرگە بارىپ كەلىپ، دايىندىق كۋرسى ارقىلى تۇسكەن اقىن دوسىمىزدىڭ اڭگىمەسى بىرىنەن ءبىرى وتەدى. اسكەري بورىشىن گەرمانيادا وتەگەن. «گەتە ەسكەرتكىشى الدىنداعى وي» دەگەن تاماشا ولەڭى بار. ەڭ قىزىعى، ورىمدەي بوزبالا كەزىندە ءبىر كەلىنشەككە عاشىق بولىپتى. سەبەبى، ءوزى قاتارلى قىزدار ول كەزدە ءالى بوي جەتىپ ۇلگەرمەگەن كورىنەدى. سوندىقتان ەرتە قاعىنعان بۇل اۋىلداعى الگى كورىكتى كەلىنشەكتەن سايا تاپقان. انا كەلىنشەك بايعۇس تا مۇرتى تەبىندەگەن بوزبالاعا سونشا يىگەن سياقتى. كەلىنشەك تۇگىلى ءجونى ءتۇزۋ قىزعا عاشىق بولۋدىڭ «تەحنولوگياسىن» ءالى دۇرىستاپ يگەرە الماي جۇرگەن بىزگە ءبارى دە قىزىق. اۋىزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدايمىز. سودان سوڭ ءۇزىلدىرىپ وتىرىپ، ءوزى شىعارعان «نايزاعاي كەلىنشەك» ءانىن ايتىپ بەرەدى.
باۋىرجان بىردە ءبىر قۇربى قىزعا ارناپ، ءبىر شۋماق ءازىل ولەڭ جازدى:
مىنا جاعداي جىبەردى تۇيىق تا ەتىپ،
جىر جازامىن ءوزىڭدى بيىكتەتىپ.
ماس كەزىمدە بەينەڭدى ءتۇسىرىپ ەم،
شىقپاي قاپتى كەۋدەمدە كۇيىپ كەتىپ...
اقىننىڭ فوتونىساناسىنا اينالعان ارۋدىڭ وزىنە شىن ىقىلاسى كەتىپ جۇرگەنىمەن شارۋاسى جوق. جالپى، سول تۇستا جاستار پوەزياسىندا «فوتواپپاراتشىلدىقتىڭ» ۇردىستەرى بار ەدى. تاعى ءبىر باۋىرجان (جاقىپوۆ) ستۋدەنت كۇنىندە كۇلىمكوزدەردىڭ بىرىنە مىناداي جىر ارنادى:
بەينەڭدى جۇرەم جاتتاپ-اپ،
جۇرەگىم – فوتواپپارات.
* * *
سەنى مەندەي كوپ تۇسىرگەن،
فوتوگراف جوق الەمدە.
قايتەسىڭ، قيت ەتسە، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىن سوزگە ىلىك قىلاتىن زامان... قازىرگىدەي «قۇستا ءسۇت جوق، جىلقىدا ءوت جوق، سوتكادا سەت جوق»، – دەپ سۇڭقىلدايتىن الاپات تەحنيكاسى جەتكىلىكتى كومپيۋتەردىڭ ءداۋىرى ەمەس. سوندىقتان اقىنداردىڭ تىلىنە كوپ ىلىنەتىن نارسە – فوتواپپارات، تەلەفون... وندا دا سالا قۇلاش سىمى بار، بۇرامالى تەلەفوندى ايتىپ وتىرمىز... «ءنومىرىن جۇرەگىمنىڭ جاتتاپ الىپ، تەلەفون سوقپايسىڭ با ءوزىڭ ءبىلىپ...». ال بىراق ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن عانا الىناتىن دەرەكتىك دۇنيەلەرى مەشەۋلەۋ بولعانىمەن ول كەزدەگى ولەڭ دەگەنىڭ عالامات. باۋىرجان سول تۇستاعى جاستار پوەزياسىنىڭ جارقىراپ جانعان جۇلدىزى بولدى.
قاسقىر مەن قوجا
باۋىرجاننىڭ جانىنان ءۇيىرىلىپ شىقپايتىنبىز. ول سياقتى قۇلاشى كەڭ اقىن بولعىمىز كەلەتىن. جانىندا ءبىراز جۇرگەن سوڭ وڭايلىقپەن اقىن بولا المايتىنىمىزدى تۇسىندىك. سەبەبى، اقىن ەمەستىگىمىزدى ۇقتىراتىن جايتتەر قادام باسقان سايىن كەزدەسە بەردى. سەكسەن ءبىرىنشى جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭعى كۇنىندە «تاتاركادا» ءبىر توپ اقىن جاڭا جىلدى قارسى الدىق. دۇرىسى، قارسى الا جازدادىق. وسى كەشكە جينالعانداردىڭ ءبارى بۇگىندە ەسىمدەرى ەلگە بەلگىلى قالامگەرلەر، ال سول كەزدە ۇلتتىق پوەزيامىزعا ەندى عانا ۋىق شانىشا باستاعان ۇلاندار ەدى. قاس قارايا بەرە اش قارىنعا اششى سۋدى اياۋسىز ايداعان مەنىڭ اقىن دوستارىمنىڭ ءبىرازى جاڭا جىلدىڭ كەلۋىن كۇتپەي، ۇيقىعا باس قويدى. جاڭا جىل «تاتاركاداعى» تار ءۇيدى توڭىرەكتەپ جۇرگەندە قازاقتىڭ كۇللى جاستار پوەزياسى الاڭسىز ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتتى. سول كەزدە ۇيىقتاماي امان قالعاندارىمىز: «ءاي، ءبىز ءسىرا، اقىن بولىپ جارىتپاسپىز-اۋ»، – دەدىك. شىنىندا دا سويتتىك. شۋ اساۋداي ىتىرىنىپ تۇرعان دوستارىمنىڭ بولمىسى بولەك ەدى.
جەلتوقسان ايىندا ماۋجىراپ مىزعىپ كەتىپ، كەلەسى جىلعى قاڭتاردا جىميىپ ويانعان شايتان مىنەز شايىرلار جاتاقحاناعا جەتكەنشە كوشەدەگى دۇڭگىرشەك بىتكەننىڭ تەرەزەسىن شاعىپ كەلە جاتتى. الداپ-سۋلاپ، اكەلەپ-كوكەلەپ، وتىرىك كۇلىپ، وبەكتەپ ءجۇرىپ، اقىرى ءبىر توپ جىن-پەرىنى وت پەن سۋعا ءتۇسىرىپ الماي، جاتاقحاناعا امان-ەسەن قايىرىپ اكەلدىك. سول كەزدە جىر پەرىشتەسى تولەگەننىڭ ءوزى قۇلاعىمىزعا: «اقىن بوپ ءومىر كەشىرۋ وڭاي دەيمىسىڭ قاراعىم؟!»، – دەپ سىبىرلاعانداي بولعان. سونداعى قۇيىن-پەرەن توپتىڭ باس اقىنى – وسى باۋىرجان ەدى. ونىڭ ۇستىندە باۋىرجان اسكەردە اسا تانىمال سپورتشى، وليمپيادا چەمپيونى ۆياچەسلاۆ لەمەشەۆتىڭ ءوزى جاتتىقتىرعان بوكسشى بولاتىن. ەندەشە، سەرىنى ساباسىنا ءتۇسىرۋ جۇمىستارىنىڭ قانشالىقتى قيىندىقپەن جۇزەگە اساتىنىن ءوزىڭىز باعامداي بەرىڭىز.
جاتاقتا تۇراقتاۋىنان گورى تۇزدە جورتۋى كوپ بولسا دا، قولى قالت ەتكەندە كىتاپ وقيتىن. قاتارلاستارىنىڭ ءبارىن دە مويىندايتىن. تالانتتاردى باعالاي بىلەتىن. قابىلەتى كەمشىندەۋ ەڭبەكتورىلارعا دا كەشىرىممەن قارايتىن. توسەگىندە مالداس قۇرىپ الىپ، سول تۇستا ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلىپ، دۇنيەنى دۇركىرەتىپ تۇرعان جاس اقىن بولات ۇسەنباەۆتىڭ سوزىنە جازىلعان الدەبىر اسپيرانتتىڭ «جۇزىك» دەگەن ءانىن اڭىراتىپ وتىرار ەدى. بۇل ءاندى ءوز اندەرىنەن دە ارتىعىراق قادىرلەيتىن.
بولمەلەستەرى باۋىرجاندى قاتتى قۇرمەتتەدى. «كۇندە پولدى مەن جۋام، سەن ءبىر جۇرگەن دون جۋان»، – دەپ ازىلدەپ، اقىننىڭ قول-اياعىن قيمىلداتپايدى. اۋديتورياعا كوپ باس سۇعا بەرمەيتىن بولعان سوڭ، ول ساباققا كەلسە، ەل بولىپ قۋانامىز. بىردە كۋرستاسىمىز تالعات باتىرحان: «ءجۇر، ەمتيحانعا تەزدەتىپ بارايىق. ءتىپتى باۋىرجانعا دەيىن سوندا كەتىپ قالىپتى!»، – دەپ ءبارىمىزدى كۇلدىرگەنى بار.
باسقا وقۋ ورىندارىنىڭ جاتاقحانالارىن ءجيى جاعالايمىز. ول كەزدە كەز-كەلگەن جەردە ولەڭ ىقىلاسپەن وقىلادى. انشەيىندە ۇرداجىق كورىنەتىن مالدارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ جىگىتتەرىنىڭ ءوزى ءبىر-ەكى ولەڭ وقىپ بەرسەڭ، سىلق ەتە تۇسەدى. سوندىقتان الماتىداعى ستۋدەنتتىك ورتادا باۋىرجاننىڭ بەدەلى وتە بيىك بولدى.
ەكەۋمىزدىڭ قالجىڭىمىز كەرەمەت جاراساتىن. ماعان ارناپ جازعان
«ءار مىسقىلى ۇقسايتۇعىن شوقپارعا،
تالانتىنا تالاسا الماس توپ قارعا» دەپ باستالاتىن ءازىل ولەڭى بار. ءبىز دە ونىڭ كەلەمەجدەۋگە سۇرانىپ تۇراتىن ولەڭدەرىن ءجيى پاروديالايتىنبىز. ءبىر كۇنى مازمۇنى مىناداي ولەڭ جازدى. بالا كۇنىندە ەلسىز دالادا ونى تاي جىعىپ، جالعىز قالادى. ءسويتىپ، اۋزىن ارانداي اشقان قورقاۋ قاسقىرعا كەز بولادى. الگى قاسقىر بالادان كوز الماي، ۇزاق قاراپ تۇرىپ، بۇنى قاتتى ايايدى. سوسىن وعان ءتىسىن باتىرماي، ءوز جايىمەن ءارى قاراي كەتەدى. وسىلايشا ءبىزدىڭ باۋكەڭ، باۋىرجان قوجا ادامى دا، اڭى دا سونداي مەيىربان كەڭەستىك داۋىردەگى گۋمانيزمنىڭ بەسىگىندە تەربەلگەن قازاق قاسقىرىنىڭ جاعىمدى بەينەسىن جاسايدى. ادەيى قالجىڭعا بۇرىپ وتىرعانىمىز بولماسا، نەگىزى بۇل – تاماشا ولەڭ.
«تاسىر دا تاسىر جايدى ۇرىپ،
تۇرعاندا نوسەر توكپەلەپ،
ەلسىزدە مەنى تاي جىعىپ،
اجالمەن قالعام بەتپە-بەت» دەپ باستالىپ، جان-دۇنيەڭدى قوزعايتىن پسيحولوگيالىق سيۋجەتكە قۇرىلعان شاعىن شىعارما. اقىن قاسقىردىڭ ويىنا ادامي تۇيسىك ۇيالاتۋعا تىرىسادى. ەكى اياقتى پەندەلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ ءتۇيىنىن جىرتقىش جانۋاردىڭ تابيعاتىنان ىزدەيدى. قاسقىردىڭ وزىنە اۋىز سالماعان سەبەبىن وقىرمانعا نانىمدى ەتىپ جەتكىزۋگە نيەتتەنەدى:
قاسارا قاراپ قالىپتى،
قاراماي كوزىن تايادى.
جاس توككەن مەندەي عارىپتى،
كىم ءبىلسىن، بالكىم، ايادى...
دارمەنسىزدىكتى سەزىنە،
جۇلقىدى مەنى جەل تۇرىپ.
ەلەستەدى مە ەكەن كوزىنە،
ۇڭگىردە قالعان بولتىرىك.
ولەڭدە قورعانسىزدىڭ كۇنىن كەشكەن بالانىڭ بولمىسى («مەن قاراپ تۇردىم ۇركەكتەپ»), جۇرەگى ءجىبىپ، جەمتىگىنەن بەزىنگەن ءتۇز تاعىسىنىڭ ارەكەتى («جونىنە كەتتى بۇلكەكتەپ») شىنايى كورىنىس تاپقان. ءبارى دۇرىس. بىراق سول تۇستا شايتان ءتۇرتىپ جۇرەتىن جەلىكقۇمار جاستاعى بىزگە جانى جايساڭ، اقكوڭىل قاسەكەڭنىڭ وسى قىلىعى كۇلكى تۋدىرماي قويمادى. قولما-قول ءوڭىن اينالدىرىپ، پاروديالاپ جىبەردىك:
بەلگىسىزدەۋ عوي و جاعى،
مەيىرىمدى دەپسىڭ تاعىنى.
ۇرسىن با، قاسقىر قوجانى،
اش ەمەس شىعار قارىنى...
باۋىرجان نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەيدى... مۇنداي كۇندەرى ءبارىمىز دە كوڭىلدى جۇرەمىز. توي تويلاماسا ىشكەنى اس بولمايتىن اقىن ءوزىنىڭ «قاسقىرىن» قالاشىقتىڭ «قاسقىرلارىنا» جاقسىلاپ تۇرىپ جۋىپ بەرەدى.
جوعالعان «قارا ماشينا»
ول ءبىر كۇنى تۇنەرىپ وتىرىپ، «قارا ماشينا» دەگەن ولەڭ جازدى. ولەڭنىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي. ليريكالىق كەيىپكەر قازاقتىڭ ءۇش ارىسى – ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ ءبىر جىلدا ومىردەن وتكەنىنە تاڭىرقاپ، مۇنىڭ سەبەبىن ىزدەيدى. بىرەۋدەن ولاردىڭ حالىق جاۋى بولىپ ۇستالىپ، اتىلىپ كەتكەنىن ەستيدى. حالىقتىڭ الاقانىنا سالىپ الپەشتەگەن ازاماتتارىنىڭ قالايشا حالىق جاۋى اتانعانىنا تۇسىنبەي دال بولادى. ەڭ اقىرىندا: «مەن دە ءسويتىپ، شىندىقتى كوپ ايتا بەرسەم، ءبىر كۇنى قارا ماشينا وڭگەرىپ كەتەتىن شىعار دەپ قاۋىپتەنەم» دەپ تۇيىندەيدى. باۋىرجان جىگىتتەردىڭ اراسىندا سول ولەڭىن ورشەلەنىپ وقيدى. ول كەزدە مۇنداي ولەڭ جازۋعا دا، وقۋعا دا ەشكىم تاۋەكەل ەتە بەرمەيدى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ دىڭگەگى مىعىم تۇرعان سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سيپاتى بەلگىلى عوي. بىزگە نە، قىلجاق كەرەك. باۋىرجاننىڭ:
ولارعا وق جاۋماعانى حاق كوكتەن،
جاۋابى جوق، جانىما وسى باتتى وكتەم.
بىردە بىرەۋ دەدى: «ولاردى ءبىر تۇندە،
قارا ماشينامەن كەلىپ اپ كەتكەن...»،
دەگەن ءوز شۋماعىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، ونى قالجىڭمەن ابدەن قاجايمىز:
مىنا جاعداي جانىمىزعا باتتى وكتەم،
ساياسي جىر ۇسەنوۆكە شاق دەپ پە ەڭ؟
الگى ولەڭدى جازعان كۇنى كەشكىلىك،
قاپ-قارا ءبىر ماشينا كەپ اپ كەتكەن!
ازىلدەسەك تە، وعان جانىمىز اشىپ:
«قىران جىردى باپتاعان جىگىتتەر از،
كوپ بولعانمەن قازاقتا باۋىرجاندار»، – دەپ ساق ءجۇرۋىن ەسكەرتەمىز. كەيىن باۋىرجان سىرتتاي وقۋعا اۋىسىپ كەتتى. بارلىق اقىندارعا ءتان سەرىلىك داستۇرمەن وقۋدى بىرنەشە جىلدان كەيىن ءبىتىردى.
ول ومىردەن وتكەن سوڭ جارىق كورگەن كىتاپتارىنا «قارا ماشينا» ەنبەدى. انشەيىندە اقىننىڭ بۇكىل جىرىن جاتقا ايتاتىن جادى مىقتى جىگىتتەر بۇل ولەڭدى زەردەسىندە ساقتاماپتى. اركىم بىلەتىن شۋماقتاردان قۇراستىرىپ كورمەك بولعان ارەكەتىمىزدەن تۇك شىقپادى. جارى گاۋھار دا، ءىنىسى ءبىرجان دا «قارا ماشينانىڭ» قولجازباسىن تاپپاي قينالدى. ءسىرا، باۋىرجاننىڭ ءوزى بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسپەسىن دەپ ىلگەرىدە جىرتىپ تاستاسا كەرەك. بىلەدى-اۋ دەگەندەردىڭ بارىنە سۇراۋ سالىندى. ەشقانداي دەرەگى جوق. ءسويتىپ، وتىز جەتىنشى جىلداردىڭ زوبالاڭىن جىرلاعان تاماشا شىعارمانىڭ ءبىرى تاپتىرماي قويدى. «قارا ماشينا» جوعالدى... ەل باۋىرجاننىڭ بەينەسىن كوڭىلدەن وشىرمەگەنىمەن ونىڭ اتاقتى ولەڭىن ۇمىتا باستاعانداي ەدى. ارادا جيىرما شاقتى جىل وتكەندە جوعالعان «قارا ماشينا» اياق استىنان تابىلا كەتەدى دەپ ويلاماپپىز.
جاقىندا ەلگە تانىمال ءبىر اعامىزدىڭ بالاسى ۇيلەنىپ، تويعا باردىق. توي ەلوردادا ءوتتى. اسابا اعىپ تۇرعان جىگىت ەكەن. ول بەلگىلى عالىم، ارداقتى اقساقالىمىز تۇرسىنبەك كاكىشەۆكە ءسوز بەرەردەن بۇرىن اعامىزدىڭ ساكەنتانۋعا قوسقان ۇلەسىن ايتىپ، ءبىر اۋىز ولەڭ وقىدى:
ادامزاتتىڭ اجارلىسى، ءوزى اقىن،
قازاعىم دەپ قامشىلاعان بوز اتىن.
سىرناي ۇنمەن اسەم ءانىن سوزاتىن،
جان بار ما ەدى سەيفۋلليننەن وزاتىن؟!
ەلەڭ ەتە قالدىق. بۇل باۋىرجاننىڭ ايگىلى «قارا ماشيناسىنىڭ» ءۇزىندىسى ەدى. ۇزىلىستە جانىنا جەتىپ باردىق. «باۋىرىم، سەن مىنا ولەڭدى قايدان بىلەسىڭ؟ جۋرفاكتا وقىپ پا ەدىڭ؟». «جوق، جۋرفاكقا جولاعان ەمەسپىن. باۋىرجان ۇسەنوۆ ەرتەرەكتە ءبىزدىڭ قاراعاندىعا كەلىپتى. سودان جاتتالىپ قالعان عوي...». «بۇل ولەڭنىڭ تولىق نۇسقاسىن قايدان الامىز؟». «قازىر اعا، توي ءبىتسىن. مەن سىزگە ءبارىن ءتۇسىندىرىپ ايتامىن».
سويتسەك، بىلاي بولىپتى. باۋىرجان 1988 جىلى قاراعاندىدا وتكەن كازگۋ مەن كارگۋ-ءدىڭ ستۋدەنت اقىندارىنىڭ ايتىسىنا كەلىپتى. سول جولى ول ارقاعا كەڭ تانىمال ءانشى جاقسىكەلدى كەمالوۆتىڭ ۇيىندە بولىپ، بىرنەشە ولەڭىن وقىپتى. ونەردىڭ قادىرىن بىلەتىن جاقسىكەلدى تاسپاعا جازىپ العان جىرلاردىڭ ىشىندە «قارا ماشينا» دا بار ەكەن. سودان جاڭارقانىڭ جىرقۇمار جىگىتتەرى بۇل ولەڭدى جاتقا ايتاتىن بولعان. الگى تويدا باۋىرجاننىڭ جىرىن ەكپىندەتىپ وقىعان جارۋللا اسابا دا وسى ءوڭىردىڭ ازاماتى كورىنەدى.
ارقانىڭ ءان مەكتەبىنىڭ ايتۋلى شەبەرلەرىنىڭ ءبىرى جاقسىكەلدى ۇزاماي «قارا ماشينا» ولەڭى جازىلعان تاسپانى بىزگە بەرىپ جىبەرىپتى. اقىن دوسىمىزدىڭ ءوز داۋىسىمەن وقىعان ولەڭىن قىزعىشتاي قورىپ، جيىرما ءبىر جىل ساقتاعان جاقسىكەلدىگە اللانىڭ نۇرى جاۋسىن!
تاسپانى ۇياسىنا قوندىرعانىمىز سول ەكەن، باۋىرجاننىڭ سول باياعى داۋىسىن ەسىپ، جۇرەگىمىز اتقاقتاي جونەلدى: «مەن بۇل ولەڭىمدى مىناۋ سارىارقانىڭ جىگىتتەرىنە ارنايمىن. «قارا ماشينا». رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتكەن قازاقتىڭ ۇلى ادامدارىنا ارنالادى». جاقسىكەلدىنىڭ جىبەرگەن سول ءۇنتاسپاسى وسى ماقالانى جازۋىمىزعا تۇرتكى بولدى. 1981 جىلى جازىلىپ، جوعالىپ تابىلعان سول ولەڭنىڭ تولىق نۇسقاسىن ەندى وقىرمانعا ۇسىنايىق:
قارا ماشينا
ءۇش ۇلى ادام دارىن ەسكەن تۇرىنەن،
كەلبەتىنە قۇدايدايىن ۇڭىلەم.
ءبىر-اق جىلدا قايتىس بولعان، تاريحي
قۇبىلىس دەپ ويلايتىنمىن مۇنى مەن.
ءبىر تىنباعان قامىن ويلاپ حالىقتىڭ،
كۇرەڭىتىپ تۇرماسىن دەپ جارىق كۇن.
بىراق حالىق جاۋى بولىپ ۇستالىپ،
كەتكەندىگىن كەيىن ءبىلىپ، قامىقتىم.
ەستەلىكتەر جازىپ جۇرگەن سان ادام،
بىراق بۇگىن كورىنبەيتىن ارادان.
قالايشا جاۋ قازاق ادەبيەتىنىڭ،
ىرگەتاسىن قۇلدار قۇساپ قالاعان؟!
ادامزاتتىڭ اجارلىسى، ءوزى اقىن،
قازاعىم دەپ قامشىلاعان بوز اتىن.
سىرناي ۇنمەن اسەم ءانىن سوزاتىن،
جان بار ما ەدى سەيفۋلليننەن وزاتىن؟!
الاتاۋدان اقسۋ بولىپ بۇرىلعان،
قىران جىردى قايىراتىن قىرىمنان.
جانسۇگىروۆ ەمەس پە ەدى قۇلاگەر،
ول قالايشا ايبالتاعا ۇرىنعان؟!
تالانتىنا تابىنام مەن قاي ەلدىڭ؟
مەن ءوزىمنىڭ قازاعىمنان ماي ەمدىم.
بەيىمبەتتىڭ جازىعى نە، پاش ەتكەن،
ەركەك تۇگىل كوممۋنيسىن ايەلدىڭ؟
قالايشا جاۋ ارداگەرلەر توپ جارعان؟
اقيقاتىن سۇرادىم مەن كوپ جاننان.
قىراندارعا كوكتە قاققان قاناتىن،
كىمدەر ەكەن، كىمدەر ەكەن وق جونعان؟
ولارعا وق جاۋماعانى حاق كوكتەن،
جاۋابى جوق، جانىما وسى باتتى وكتەم.
بىردە بىرەۋ دەدى: «ولاردى ءبىر تۇندە،
قارا ماشينامەن كەلىپ اپ كەتكەن...»
قالىڭ توپتى جارىپ شىققان مەرگەندى،
قازاق قاشان اسىلىنا تەڭگەردى؟
قولىمىزبەن ۇستاپ بەرگەن ەرلەردى،
ىزدەگەنمەن تىرىلتپەيسىڭ سەن دە ەندى...
سودان بەرى شوشىنامىن دۇسىردەن،
سودان بەرى كوز المايمىن مۇسىننەن.
قاراڭعى ءتۇن، قاپ-قارا ءبىر ماشينا،
شىقپاي قويدى، شىقپاي قويدى تۇسىممەن.
ءالى الدىمدا باتپاعىم كوپ كەشپەگەن،
كوكەيىمدە قۇپيام كوپ شەشپەگەن.
شىندىق جايلى ايتا بەرسەم، ءبىر تۇندە،
قارا ماشينا اپ كەتەردەي سەسكەنەم...
وسىدان ون سەگىز جىل بۇرىن، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا نەبارى ءتورت جارىم اي قالعاندا ومىردەن وتكەن باۋىرجان ورتامىزدا جۇرسە، كەلەر جىلى تويلاناتىن ەلۋ جىلدىق مەرەيتويىنا ازىرلەنىپ جاتار ەدى...
2009 جىل.
* * *
PS. سودان بەرى دە ون ەكى جىل ءوتتى. رۋحى بيىكتە بولسىن! باۋىرجاننىڭ ولەڭ ءورىمى عانا ەمەس، اق قاعازعا ءوز قولىمەن ورنەكتەگەن جازۋى دا اسا كوركەم-ءدى...
باۋىرجان ومارۇلى
پىكىرلەر