قالامگەر قالامگەر تۋرالى
(جازۋشى قۋانىش جيەنبايدىڭ ءبىر اڭگىمەسى تۋعىزعان وي)
ادەتتە الدەنەگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىڭ العاشقى اسەردەن باستالاتىنى بەلگىلى عوي. سوناۋ توقسانىنشى جىلدىڭ باس كەزىندە «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جارىق كورگەن الدەبىر اڭگىمەنىڭ ەلەڭ ەتكىزگەنى ەسىمدە. ونداعى كەيىپكەرلەر اراسىنداعى قىم-قۋىت شيەلەنىسكەن تارتىس، نازىك پسيحولوگيالىق يىرىمدەر، ءتىپتى ءبىر ءسات، تانىم-تۇيسىكتى توڭكەرىپ تۇسىرگەندەي كۇيگە بولەگەن. ونىڭ ۇستىنە كەز-كەلگەن يدەياڭنىڭ شەتىن تيگىزسەڭ-اق قۇلپىرتىپ، قۇتىرتىپ جىبەرەتىن سول كەزدەگى گازەت سۋرەتشىسى ۆ.چەردانتسەۆتىڭ شەبەرلىگى قانداي، الگى دۇنيەنى گرافيكالىق جاعىنان بەزەندىرگەن ايشىقتى شتريحتارعا دەيىن كوز الدىمدا قالىپ قويىپتى.
ءبىر قاراعاندا، شىعارما مازمۇنى دا وتە جەڭىل. سيۋجەت، نەگىزىنەن، جيىرما التى-جيىرما جەتى جاستاعى قىرىقباي دەگەن جىگىت توڭىرەگىندە قۇرىلادى. شوفەر. تۇرعىندارىنىڭ ءبىر بولىگى بالىق شارۋاشىلىعىمەن، ەكىنشى جارتىسى تەمىرجول ىسىمەن اينالىساتىن شاعىن مەكەندەگى ەلگە سىيلى ءبىر ادۋىنداۋ، جەسىر ايەلدىڭ جالعىز ۇلى. اۋىلداعى كەيبىر قاتارلاستارىنا قاراعاندا ءسال كەشتەۋ ۇيلەنگەن. ايەلى كۇلزيپا قوسىلعالى ءبىرتالاي ۋاقىت وتسە دە، بالا كوتەرە الماي ءجۇر.
بۇل ءجايت قىرىقبايدىڭ جانىنا باتادى، ارينە، از-مۇزداپ. ال قاشاننان مۇنىمەن ىشتەي باقتالاسىپ جۇرەتىن كلاستاسى ءمۇتالىپ بولسا، بالا تاپتىرۋ جاعىنان كەلگەندە «ك-700». ءتورت پەرزەنتى بار!
ول – باقتاشى. مانساپ تۇرعىسىنان جارق-جۇرق ەتكەن سۋ جاڭا ماشينامەن بولىمشە باسشىسىن تاسيتىن «بلاتنوي» قىرىقبايعا جەتە الماي دىڭكەلەپ، امالى قۇرىعاندىقتان اندا-ساندا قۇرداسىنىڭ الگىندەي «كەمشىلىگىن» بەتىنە باسىپ، قىجىرتىپ تا قويادى. سىر تارتقان بولىپ كەلىپ:
– كۇلزيپانى كۇندە كورىپ ءجۇرمىز عوي. ونىڭ دەنى ساۋ. بارلىق كىلتيپان وزىڭنەن شىعار. ەمدەلمەيسىڭ بە؟! – دەپ سوقتىعادى. بىردە وسى ءسوزى ءۇشىن قىرىقبايدان تاياق تا جەدى ءوزى. (مىسالدى تۇپنۇسقا بويىنشا دالمە-ءدال ەمەس، ەستە قالعان كورىنىستەر بويىنشا كەلتىرىپ وتىرمىن. ق.م.).
كۇزيپا كورىكسىز ەمەس. اۋىل ساحناسىندا ازداپ ءان سالاتىن دا ونەرى بار. سوندىقتان با، قىرىقبايدىڭ كەلىنشەگىن ەل-جۇرتتان ەپتەپ قىزعاناتىنى دا جاسىرىن ەمەس. ۇنەمى ءساندى كيىنىپ الىپ، جەلدەي جۇيتكىگەن جەڭىل كولىگىمەن ويقاستاپ ولاي ءوتىپ، بۇلاي ءوتىپ، كىلەڭ باسشىلاردىڭ ماڭايىندا، جيىن-تويدا جۇرەتىن كۇيەۋىن زايىبى دا قىزعانادى. ويتكەنى كەرەمەت جاقسى كورەدى.
ءبىر كۇنى كەشتەتىپ جۇمىستان كەلسە، تۇنەرگەن اپاسى «ايەلىڭ كەتىپ قالدى» دەپ وتىر. اناسىنىڭ ءسوز استارىنان «سەنىڭ رۇقساتىڭسىز كەتتى. بۇل نە سۇمدىق، ەركەك اتىڭ قايدا، نەگە بەتىمەن جىبەرەسىڭ؟» دەگەن ءزىلىن دە اڭداۋ قيىن ەمەس ەدى. اۋەلدە شەشەسىنە كوز قىپ: «وي، كەتسە كەتسىن، اكەسىنىڭ! سويىپ سالامىن! قايدا بارار دەيسىڭ!» دەپ قوقاڭداعانىمەن، ارتىنان ويلانادى. سەبەبى، انگە اۋەس ايەلى وبلىس ورتالىعىندا وتەتىن كوركەمونەرپازدار بايقاۋىنا قاتىسپاق نيەتىن كۇنى بۇرىن-اق ەسكەرتكەن-ءدى بۇعان. سوندا ەداۋىر تولعانعان سوڭ: «نۋ، دا، شتوجى! بارساڭ بار! ءتىپتى، رەتى كەلسە بىرگە بارىپ قايتايىق تا. بىراق اپاما ايتپاي-اق قويايىق. بوساعان ساتتە قىدىرايىق. رەستورانعا وتىرىپ جىرعايىق ءبىر. اپاما دا كەرەك-جاراعىن اكەلىپ بەرىپ ءبىر-اق قۋانتايىق» دەگەن دە ءوزى بولاتىن. ءبارىبىر كۇلزيپانىڭ سول شاراعا مۇنى كۇتپەي اياق استىنان جۇرۋگە ءماجبۇر بولىپ قالعانىن قايدان ەسكەرىپ جاتسىن، «شىنىندا دا، و نەسى ەكەن-ەي! كورسەتەيىن ساعان ايتپاي كەتكەندى!» دەپ بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ تا قالدى. ءدال سول كۇنى ايەلىنىڭ بۇعان دا سىرتىنان رەنجىگەنى راس ەدى. رەنجىمەي قايتەدى، كوشەدەگى كولونكاعا سۋ الۋعا بارسا، كۇيەۋى تۋرا قاسىنان زۋ ەتىپ وتە شىقتى ماشينەسىمەن. انىق بايقادى – قاسىنا ءبىر سۇلۋ بيكەشتى وتىرعىزىپ الىپتى. ەكەۋى بۇعان پىسقىرىپ تا قاراماعان. قىزعانىش دەگەن قىزىل يتكە نە داۋا، كۇلزيپا دا الگى ايەلدىڭ ەشبىر بوتەن ويى جوق، اشەيىن جۇمىس بابىمەن كەتىپ بارا جاتقان ادام ەكەنىن قايدان ءبىلسىن...
قىرىقباي ەرتەڭىنە باستىعىنان سۇراندى دا، پويىزعا مىنە سالىپ تارتتى كەلىنشەگىنىڭ سوڭىنان قالاعا قاراي. تۇسكەن بويدا سالىپ ۇرىپ مادەنيەت ۇيىنە بارسا، جەتەكشىسى: «دايىندىعىڭ تومەندەۋ، بۇل جولى كىدىرە تۇراسىڭ با، قايتەسىڭ» دەپ رەنجىگەن سياقتى; ساحناعا شىعار-شىقپاسىن بىلمەي داعدارعان كۇلزيپا مۇڭايىپ وتىر ەكەن. قىزمەتشىلەرگە ارنالعان ەسىكتەن ۆاحتەر شالمەن ايقايلاسىپ زورعا كىرگەن كۇيەۋىنىڭ داۋسىن ەستىگەن بويدا ىتقىپ شىقتى. قىرىقباي دا كەلىنشەگىن كورگەندە كەشەدەن بەرى بويدى بۋعان اشۋ-ىزادان ءىز قالماي، ەزۋى جايىلىپ ىرجاڭداي بەرەدى.
ءمان-جايعا قانىققاننان كەيىن: «ءوي، ويتكەن كونتسەرتى بار بولسىن!» دەپ ەكەۋى قول ۇستاسىپ قايتۋعا ىڭعايلانادى. سويتەدى دە، دەرەۋ ۆوكزال عيماراتىنا كىرىپ، بيلەت الىپ شىعادى. ۆوكزالعا كىرىپ بارا جاتقانىندا ويلاعان: «قالاعا كۇندە كەلىپ جاتقان جوقپىن. قايتاردا ءمۇتالىپ يتكە ونشاقتى شولمەك سىرا الا سالايىنشى» دەپ. بىراق قىرشاڭقى قۇرداسىنىڭ وتكەندەگى ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ ول ويدان تەز اينيدى: «تىلىنەن قاعىنعان ول وڭباعانعا تاس دا جوق!».
– نەشىنشى ورىن؟ – دەپ سۇرايدى ايەلى بيلەتكە شۇقشيىپ. قاراسا – ەڭ سوڭعى ۆاگون. – وي، سەن قىزىقسىڭ با، وزىڭنەن باسقا ادامدى ويلامايسىڭ. ارتقى ۆاگوننىڭ قاتتى شايقالاقتاپ ماعان اۋىر تيەتىنىن قالاي ەسكەرمەگەنسىڭ؟! ءىشىم اۋىرسا ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ ەرتەڭ!
كۇلزيپانىڭ ازداپ سەكپىلدەنە باستاعان ءجۇزى الاۋلاپ تۇر. قىرىقبايدىڭ اۋزى اڭقيىپ قالىپتى. ايەلىنىڭ اياعى اۋىر عوي، دەمەك!
– زا تو، اقىرعى ۆاگوندا كوپ ەشكىم بولمايدى! – دەيدى ول قۋانىشتان جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ. ساسقالاقتاپ، ابدىراپ تۇر: – شولدەپ قالعان جوقسىڭ با، سۋسىن اكەلىپ بەرەيىن؟!.
بۇدان سوڭ جالما-جان دۇكەنگە قاراي زىمىرايدى.
– اي، ءمۇتالىپ يت-اي! اۋزىڭنىڭ سالىمى بار ەكەن. ەندى قايران جوق! – دەيدى ول ەكى-ءۇش شولمەك سۋسىن مەن ون بوتەلكە سىرانى ساناپ الىپ جاتىپ...
مىنە، باس-اياعى وسى. اڭگىمەنىڭ اتى – «ون توعىزىنشى ۆاگون». اۆتورى – قۋانىش جيەنباي.
سول شىعارما جاريالانعاننان بەرگى ارالىقتا جازۋشىنىڭ تالاي-تالاي حيكايات، اڭگىمە جيناقتارى شىقتى. (قايسىبىرى ۇلكەن سىيلىقتاردى يەلەنگەن ولاردى ءتىزىپ وتىرۋ شارت ەمەس شىعار). ءبىر عاجابى، سولاردىڭ ءبارى دە كوبىنەسە ءدال وسىناۋ «ون توعىزىنشى ۆاگونداعىداي» بادىرايىپ كوزگە ىلىنە قويمايتىن «وڭاي» تاقىرىپتارعا نەگىزدەلەدى. ايتكەنمەن، اسەرى وراسان. قىزىعىپ وقيسىڭ. ەزۋگە كۇلكى ۇيىرەتىن تۇستارى دا از بولمايدى. كەيدە قىنجىلاسىڭ. كەيدە كۇرسىنەسىڭ. وزىڭە ەتەنە تانىس، كۇندە كورىپ، سەنىڭ دە كوڭىلىڭدى كۇپتى ەتكەن نارسەلەر سياقتانادى. بىراق شىعارما فابۋلاسىنا تاڭىرقايسىڭ. تامساناسىڭ. قات-قابات يىرىمدەرىمەن باۋراپ، جەتەلەپ وتىرادى. ويلاناسىڭ. وقيعا جەلىسى كوپكە دەيىن ەسىڭنەن شىقپاي جۇرەدى. جانە وزدەرىنىڭ «قۇلپىتاستاعى قوس جول ولەڭ»، «قارعانىڭ ساڭعىرىعى»، «كەمپىرلەر مەن كەپتەرلەر»، «اپوللون كوبەلەگى»، «توقتا، ولەسىڭ بە؟!»، «ۇشىنشىلەرىڭ كىم ەدى؟»، «ءسۇت تاسيتىن ماشينەنىڭ شوپىرى» دەگەندەي اتتارى دا توسىن كەلەدى.
شىن مانىندە، قالامگەر شەبەرلىگىنىڭ باستى ءمانى دە وسىنداي «وڭتايلى» تاسىلدە جاتاتىنى انىق. دىتتەگەن نىسانىن ءساتتى اشۋدىڭ قۇپيالارىن جەتىك يگەرگەن جازۋشى كەيبىرەۋىمىزشە «ا، دۇنيە!» دەپ اح ۇرىپ، قۇشاق جەتپەيتىن كەڭىستىكتى تۇتاس قامتۋعا تىرمىسىپ، بىردەن بۇكىل عالامدىق پروبلەمالاردى يگەرىپ تاستاۋعا ۇمتىلماي، «جالقىدان – جالپىعا» دەگەن پالساپالىق ۇردىسپەن، تيتتەي عانا نارسەنى ۇڭگي قاۋزاۋ ارقىلى بۇكىل ادامزات بالاسىن تولعاندىرعان جايتتەرگە قاراي قۇلاش سەرمەپ، بيىك بەلەستەرگە بىرتىندەپ سامعاي باستايدى. تەگىندە، ءبىز كوپ ايتاتىن ادەبيەتتەگى الەمدىك ماسەلەلەر دەگەن دە وسى سەكىلدى «ۇساق-تۇيەك» ۇلەستەن قۇرالاتىن بولۋى كەرەك. ويتكەنى، راسىندا دا، جەر شارىنىڭ ءاربىر نۇكتەسىندەگى پەندە بالاسىنىڭ باسىنان ءوتىپ جاتقان ۋاقيعالاردىڭ ءبارى دە دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە ايتىلۋعا قۇقىلى ەمەس پە؟!
جازۋشىنىڭ تاڭداعان تاقىرىبى نىسانى دا ناقتى – كوبىنەسە ءوزى جاقسى بىلەتىن ارال وڭىرىندەگى ءومىر. سونداعى ەكولوگيالىق احۋال. تەڭىز توڭىرەگىندەگى تابيعات تىنىسى. نەبىر داۋىرلەردە تالاي الاساپىران وقيعالاردى باستان كەشىپ كەلە جاتقان سان الۋان تاعدىر يەلەرى. سولاردىڭ بەينەسى ارقىلى ءارتۇرلى پورترەتتەر گالەرەياسى ايقىندالادى.
قاراپايىمدىلىق قاعيداسىن بەرىك ۇستانعان جازۋشىنىڭ اتامەكەنگە دەگەن پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىگى مەن كىندىك قانى تامعان جەرگە ادالدىعىنىڭ دا قالامگەرلىك شەبەرلىككە قالتقىسىز قىزمەت ەتەتىن باستى قاسيەت ەكەنى ءسوزسىز.
ايرىقشا قولتاڭباسىمەن وتە ۇعىنىقتى، ءارى ءونىمدى جازاتىن قۋانىش جيەنباەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ جانە ءبىر جەتىستىگى ۇدايى تۋعان حالقىمەن بىرگە تىنىستاپ، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاج، قۋانىش-قايعىسىن ءجىتى سەزىنە بىلۋىندە بولار. ءوز زامانداستارى مەن اقساقال اعا بۋىننىڭ، سونداي-اق ۇلكەن ومىرگە ەندى-ەندى عانا قادام باسقان ءىنى-قارىنداستارىنىڭ دا تىرشىلىك قالتارىستارىنا تەرەڭ بويلاپ، ولاردىڭ جۇرەك لۇپىلىنە ۇڭىلە ءبىلۋ ماشىعىندا بولار. سۇراپىل تولقىندارمەن جاعالاسىپ، داۋىل وتىنە ورشەلەنە قارسى ۇمتىلعان اق شاعالاداي ۇلكەن ۇلتتىق مۇراتتار جولىندا جان اياماي ەڭبەكتەنۋىندە بولار.
ءار كەزدەرى ادەبيەتتىڭ قوعامداعى ورنى تۋرالى، ونىڭ ادام بولمىسىنا تيگىزەتىن ىقپالى جونىندە سۇراقتار قويىلىپ جاتادى. بۇل باعىتتا قۋانىش جيەنبايدىڭ زامانالار اعىمى تۋرالى تەلەگەي تەڭىز وي تەربەپ، بۇكپەسىز سىر اقتارىپ، بەلگىلى بيىكتەن كورىنىپ جۇرگەن مانەرى بولەك، قارىمدى قالامگەر ەكەنى داۋسىز.
قۇلتولەۋ مۇقاش,
جۋرناليست-جازۋشى,
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 18 مامىر، 2012 جىل
