Men jaily ne oilaisyŋ, kelıp ūqtyr,
Jelık quyp jürgem joq, erıgıp qūr.
Bılgıŋ kelse, men jaily jyrymdy oqy,
Onda menıŋ jüregım körınıp tūr!
(Bauyrjan Üsenov)
KazGU-dıŋ soŋǧy serısı
Qazaq poeziiasynda airyqşa qoltaŋba qaldyrǧan talantty aqyn Bauyrjan Üsenov bızge KazGU-dıŋ soŋǧy serısı siiaqty bolady da tūrady. Ärine, özımız oqyǧan tūsta qazaq ūǧymyndaǧy sal-serıge tūrpaty keletın basqa da jıgıtter boldy. Gitaramen än salǧanda qalaşyqty arbap tastaityn äsem äuezdı Ämırjan Qosanov pen öleŋ jyrda tosyn örnek salǧan belgılı bard-aqyn Tabyldy Dosymovtyŋ da tabiǧi bolmysy serılıkke jaqyn. Bıraq bärıbır Bauyrjannyŋ bıtımı bölek edı. Ony basyna börık kigızıp, astyna säigülık mıngızıp, qolyna ükılı dombyra ūstatyp, on toǧyzynşy ǧasyrǧa attandyryp jıberseŋ, lezde sol qoǧamnyŋ sūltanyna ainalyp sala bererıne eşkımnıŋ de şübäsı bolmas. Bırde sal-serılık dästür taqyryby boiynşa ǧylymi eŋbek qorǧaǧan Şämşadin Kerım dombyrasyn tyqyldatyp otyrǧan bır dosymyzǧa qarap: «Sızde sal-serılıktıŋ jekelegen elementterı bar eken» dep tūjyrym jasaǧan-dy. Al bızdıŋ Bauyrjannyŋ boiynda sal-serılıktıŋ barlyq belgılerı boldy.
Jaratqan iem oǧan aldymen ajar-körıktı aiamai bergen. Jıgıttıŋ sūltany edı ol. Sūlu mūrtyn bır sipap, közın qadap ötkende qyz-qyrqynnyŋ kırpıkterı dırıl qaǧatyn. Qatarlastarymyzdy bylai qoiǧanda, auditoriiaǧa kırgen jas apailarymyzdyŋ özı sabaq üstınde közderın töŋkerıp, Bauyrjan jaqqa jiı nazar salatyn. Al onymen bırge qyzdardyŋ jataqhanasyna baru qiiamettıŋ qiiametı. Ol tūrǧanda tömen etektıler senı kısı ǧūrly körmeidı. Bärı de şai-suyn berıp, sonyŋ auzyna tüsıp kete jazdaidy. Amal joq, qyzǧanyştyŋ qyzyl itınıŋ qyr arqasynan sipap qoiyp, ıştei kıjınıp otyramyz. Dosymyz bolsa, qaiteiık. Sūludyŋ bärı sonykı. Sonyŋ jolynda bärı qoǧadai japyrylady. Al senı eşkım elemeidı. Serınıŋ janyndaǧy auzynyŋ salymy joq öŋşeŋ beibaqtar: «Eşteŋe etpes, er adamnyŋ türı maimyldyŋ bet-auzynan säl täuırleu bolsa, jetpei me?!», – dep özımızdı özımız jūbatamyz. Sodan soŋ, onyŋ serılık saparlaryna ılespeuge tyrysamyz. Sony bılıp, ol da jalǧyz jortady.
Bır künı Bauyrjan serınıŋ moinyna qūryq tüstı. Körşı filologtardyŋ jataqhanasynda tūratyn Qyzylordanyŋ qyzy Gauharǧa jüregınıŋ bar bilıgın berıp tyndy. Bäse, soŋǧy uaqytta:
Kuä qyp Almatynyŋ barqyt tünın,
Sen menı qūşaǧyŋda balqyt, künım.
Ot körgen köbelektei bara bersem,
Ol – senıŋ bar sūludan artyqtyǧyŋ, –
dep, keşke qarai segızınşı jataqhanadan şyqpai qoiyp edı...
Dombyrany şeber şertetın. Sausaqtaryn qos ışektıŋ üstınde jorǧalatyp, qūiqyljytyp nebır äuenge salady. Än men küige baulityn oqu ordalarynda oqityn studentter ara-tūra bızge qonaqqa kelgende qara dombyrany kümbırletıp otyrǧan onyŋ airyqşa talantyna taŋdai qaǧyp, ünsız bas şūlǧityn. Önerdıŋ jolyn şyndap quǧanda şaşasyna şaŋ jūqtyrmaiyn jüirık bolaryna dau joq edı.
Al endı dauysy ǧalamat. Äueletıp än salǧanda bükıl qalaşyqty ūiytady. Bauyrjan dombyrasyn alyp, özı tūratyn 505-bölmeden şyǧyp, qarsydaǧy 502-bölmege keledı. Öitkenı negızgı körermenderımız — filologtardyŋ jataqhanasy osy bette ornalasqan.
Balkonǧa şyǧyp, dombyrasyn şertedı. Sälden keiın änın aspandatyp qoia beredı. Jalpy, keşkı dauys alysqa ketedı. Al Bauyrjannyŋ alty qyrdyŋ astynan estıletın zor dauysy äp-sätte qalaşyqty siqyrlaidy da tastaidy. Ötıp bara jatqan jastar qalt tūryp tyŋdaidy. Qarsy jataqhanalarda tūratyn studentter jypyrlap balkondaryna şyǧady. Ärbır än aiaqtalǧan kezde tört-bes jataqhananyŋ tūrǧyndarynyŋ qol şapalaǧy qalaşyqtyŋ ışın dürkıretedı. Taǧy da än, taǧy da damylsyz şapalaq... Dauysy mūŋdy, airyqşa sazdy. Jürektı erıksız terbeidı. Qazırgı dämı joq, tatuy joq äuezımen tyrtaŋdap el aldyna şyǧyp jürgen mysyqtar men jolbarystardyŋ aiqaiy Bauyrjannyŋ änınen sadaǧa ketsın. Däl osy sätte bızdıŋ 502-bölmenıŋ aşyq-şaşyq balkonynyŋ bedelı äigılı Sopot festivalınıŋ mınberınıŋ abyroiynan kem bolmaidy. Änşını öz qolymyzben daiyndaǧan bügıngı prodiuserler sekıldenıp, serınıŋ qasynda şırenıp tūramyz.Bauyrjan änşı-kompozitor edı. Öz änderın özı oryndaityn. Studenttık sahnalarda ǧana öner körsettı. Onda da el közıne tüsuge köp ūmtyla bermedı. Al dostarynyŋ ortasynda aianyp qalmaityn. Tün balasy ūiqy körmei, damylsyz şyrqaǧan boztorǧai taŋ aldynda köz ıletın. Mūny bärı onyŋ än salǧanyn körgenderdıŋ esınen şyǧa qoimaǧany anyq. KazGU qalaşyǧynyŋ tūryndary tegıs Bauyrjannyŋ änderın aitatyn. Bıraq bırdı-ekılı telehabarlarda jazylyp qalǧany bolmasa, onyŋ änderı saqtalmaǧan siiaqty. Arqyrap jürgen aryndy aqyn aiaq astynan ömırden ötıp ketedı dep kım oilaǧan?
Jyrlary jürekke jol tabatyn talantty jazba aqyn ekendıgı öz aldyna, suyrypsalmalyqqa da beiımı boldy. Student aqyndardyŋ aitysyna qatysyp, talai ret jülde ielendı. Aitys aqynyna ūtqyrlyq, tapqyrlyq, äzıl-qaljyŋǧa beiımdılık, bılıktılık men bılımdılık asa qajet desek, onyŋ bärı bızdıŋ Bauyrjannyŋ boiynda boldy. Bırınşı kursta oqyp jürgenımızde törtınşı kurstyŋ aqyny Ǧabdolla Būlanovpen aitysty. Oquǧa keşteu tüsken jıgıt aǧasy – Ǧabdollanyŋ özın qomsynyŋqyrap otyrǧanyn baiqaǧan Bauyrjan:
Ǧabeke, halıŋ qalai, amansyŋ ba?
Tap boldyŋ qartaiǧanda jaman synǧa.
Bala dep otyrsyŋ ba, ejıreiıp,
Baladan sybaǧaŋdy alarsyŋ da.., –
dep qarsylasyn at üstınen op-oŋai audaryp tastap edı.
Ädebietke öz ünımen kelgen daryndy aqyn bolǧanyna eşkımnıŋ talasy joq. Bauyrjanǧa aldyŋǧy tolqyn aǧalardyŋ bärı de jyly qabaq tanytty. Universitetke tüsken jyly-aq Qadyr Myrza Äli jurnalistika jäne filologiia fakultetı studentterınıŋ basyn qosyp, jas aqyndardyŋ öleŋderıne taldau jasaǧan bolatyn. Bauyrjannyŋ balausa jyrlary jyr jampozynyŋ joǧary baǧasyn aldy.
Osy qasiettıŋ bärı bır Bauyrjannyŋ boiynan tabylǧan soŋ, ony KazGU-dıŋ soŋǧy serısı demei ne deiık?!
Jyrlar men jazbalar
Bauyrjan öleŋderın köbıne-köp leksiia üstınde jazatyn. Universitette özın tyŋdata bıletın şeber lektorlar da, sondai-aq aitqany ışıŋdı pystyryp, qalǧuǧa mäjbürleitın şarşaǧan oqytuşylar da jeterlık edı. Soŋǧylarynyŋ sabaǧy öleŋ jazatyn adam üşın rahat. Ärı därıske qatysasyŋ ärı şyǧarmaşylyq şabytyŋdy oiatasyŋ. Öleŋge qyryŋ bolmasa, äŋgıme aitasyŋ. Auditoriianyŋ ana şetındegı äzer otyrǧan qyzdarǧa şaitani şimai jazylǧan bır japyraq qaǧaz joldaisyŋ. Olar soǧan jyrq etıp, bulyǧyp, külkıden ölıp jatady. Al endı ol qolyŋnan kelmese, ūiqyǧa bas qoiasyŋ.
Bauyrjan bala bolyp konspekt jazǧan emes. Sabaq üstınde oilanyp otyryp, öleŋ qūraidy. Keibır leksiialarda bır-bırımızge bır japyraq qaǧaz joldaumen uaqyt ötkızemız. Jalpy, leksiianyŋ üstınde şaitan myqtap türtedı. Basyŋa nebır qitūrqy oi keledı. Oqytuşyŋ qanşa jerden qatal bolsa da, qaşannan qalyptasqan hat almasu ürdısı üzdıksız jürıp jatady. Ol kezdıŋ bır tūtam jazba hattarynyŋ jetu jyldamdyǧy bügıngı elektrondy poştaŋnan kem emes.
Tıptı körşı auditoriiadan da bır japyraq qaǧaz alamyz. Aşyp qaraimyz. Bızden bır kurs joǧary oqityn aqyn Qairat Älımbekov joldapty. Bauyrjan Üsenovke arnalǧan. Bır şumaq öleŋ:
Bolsa da, tözım myqty, janym jadau,
Jürekke jamap aldym täuır jamau.
Būl ömır üŋıltude, tüŋıltude,
Özıŋnıŋ halıŋ qalai, Bauyrjan-au?
Bızdıŋ sūlu mūrt ta ırkılmeidı. Ilezde onyŋ jauaby jazylǧan qaǧaz jedel poşta arqyly Qairattyŋ auditoriiasyna jıberıledı. Ädebiettanudyŋ özı aitqan äldebır qyzyqtaryna özı eltıp tūrǧan oqytuşymyz sony da sezbei qalady. Älgı bır japyraq qaǧaz esıktıŋ astyndaǧy saŋylaudan qalai ūsynylady, ony arǧy jaqtan kelgen şolǧynşy qalai qabyldap alyp ülgeredı, būl jazba aiudai aqyrǧan pärmendı professordyŋ leksiiasyn qūmarta tyŋdap otyrǧan körşı auditoriiadaǧy Qairatqa qalai jetkızıledı – mūnyŋ qūpiiasyna nebır äkkı tyŋşynyŋ özı tereŋ boilai bermes. Bolaşaq jurnalister būqaralyq aqparattyŋ jedeldıgın sabaq üstınde osylai däleldep jatady. Bauyrjannyŋ sondaǧy jauaby mynau:
Bärımızdı bır ǧana ainaldyrdy ız,
Qaşan bızge külımdep, jainar jūldyz?
Hal sūrapsyŋ, Qairatjan, bılgıŋ kelse,
Işıp-ap, qyz-ömırde qainap jürmız!
Bızden bır-ekı jas ülken, oquǧa äskerge baryp kelıp, daiyndyq kursy arqyly tüsken aqyn dosymyzdyŋ äŋgımesı bırınen bırı ötedı. Äskeri boryşyn Germaniiada ötegen. «Gete eskertkışı aldyndaǧy oi» degen tamaşa öleŋı bar. Eŋ qyzyǧy, örımdei bozbala kezınde bır kelınşekke ǧaşyq bolypty. Sebebı, özı qatarly qyzdar ol kezde älı boi jetıp ülgermegen körınedı. Sondyqtan erte qaǧynǧan būl auyldaǧy älgı körıktı kelınşekten saia tapqan. Ana kelınşek baiǧūs ta mūrty tebındegen bozbalaǧa sonşa iıgen siiaqty. Kelınşek tügılı jönı tüzu qyzǧa ǧaşyq boludyŋ «tehnologiiasyn» älı dūrystap igere almai jürgen bızge bärı de qyzyq. Auyzymyzdyŋ suy qūryp tyŋdaimyz. Sodan soŋ üzıldırıp otyryp, özı şyǧarǧan «Naizaǧai kelınşek» änın aityp beredı.
Bauyrjan bırde bır qūrby qyzǧa arnap, bır şumaq äzıl öleŋ jazdy:
Myna jaǧdai jıberdı tūiyq ta etıp,
Jyr jazamyn özıŋdı biıktetıp.
Mas kezımde beineŋdı tüsırıp em,
Şyqpai qapty keudemde küiıp ketıp...
Aqynnyŋ fotonysanasyna ainalǧan arudyŋ özıne şyn yqylasy ketıp jürgenımen şaruasy joq. Jalpy, sol tūsta jastar poeziiasynda «fotoapparatşyldyqtyŋ» ürdısterı bar edı. Taǧy bır Bauyrjan (Jaqypov) student künınde külımközderdıŋ bırıne mynadai jyr arnady:
Beineŋdı jürem jattap-ap,
Jüregım – fotoapparat.
* * *
Senı mendei köp tüsırgen,
Fotograf joq älemde.
Qaitesıŋ, qit etse, ǧylym men tehnikanyŋ jetıstıkterın sözge ılık qylatyn zaman... Qazırgıdei «Qūsta süt joq, jylqyda öt joq, sotkada set joq», – dep sūŋqyldaityn alapat tehnikasy jetkılıktı kompiuterdıŋ däuırı emes. Sondyqtan aqyndardyŋ tılıne köp ılınetın närse – fotoapparat, telefon... Onda da sala qūlaş symy bar, būramaly telefondy aityp otyrmyz... «Nömırın jüregımnıŋ jattap alyp, Telefon soqpaisyŋ ba özıŋ bılıp...». Al bıraq oidy jetkızu üşın ǧana alynatyn derektık dünielerı meşeuleu bolǧanymen ol kezdegı öleŋ degenıŋ ǧalamat. Bauyrjan sol tūstaǧy jastar poeziiasynyŋ jarqyrap janǧan jūldyzy boldy.
Qasqyr men qoja
Bauyrjannyŋ janynan üiırılıp şyqpaitynbyz. Ol siiaqty qūlaşy keŋ aqyn bolǧymyz keletın. Janynda bıraz jürgen soŋ oŋailyqpen aqyn bola almaitynymyzdy tüsındık. Sebebı, aqyn emestıgımızdı ūqtyratyn jäitter qadam basqan saiyn kezdese berdı. Seksen bırınşı jylǧy jeltoqsannyŋ soŋǧy künınde «Tatarkada» bır top aqyn Jaŋa jyldy qarsy aldyq. Dūrysy, qarsy ala jazdadyq. Osy keşke jinalǧandardyŋ bärı bügınde esımderı elge belgılı qalamgerler, al sol kezde ūlttyq poeziiamyzǧa endı ǧana uyq şanyşa bastaǧan ūlandar edı. Qas qaraia bere aş qarynǧa aşy sudy aiausyz aidaǧan menıŋ aqyn dostarymnyŋ bırazy Jaŋa jyldyŋ keluın kütpei, ūiqyǧa bas qoidy. Jaŋa jyl «Tatarkadaǧy» tar üidı töŋırektep jürgende qazaqtyŋ küllı jastar poeziiasy alaŋsyz tättı ūiqynyŋ qūşaǧynda jatty. Sol kezde ūiyqtamai aman qalǧandarymyz: «Äi, bız sırä, aqyn bolyp jarytpaspyz-au», – dedık. Şynynda da söittık. Şu asaudai ytyrynyp tūrǧan dostarymnyŋ bolmysy bölek edı.
Jeltoqsan aiynda maujyrap myzǧyp ketıp, kelesı jylǧy qaŋtarda jymiyp oianǧan şaitan mınez şaiyrlar jataqhanaǧa jetkenşe köşedegı düŋgırşek bıtkennıŋ terezesın şaǧyp kele jatty. Aldap-sulap, äkelep-kökelep, ötırık külıp, öbektep jürıp, aqyry bır top jyn-perını ot pen suǧa tüsırıp almai, jataqhanaǧa aman-esen qaiyryp äkeldık. Sol kezde jyr perıştesı Tölegennıŋ özı qūlaǧymyzǧa: «Aqyn bop ömır keşıru oŋai deimısıŋ qaraǧym?!», – dep sybyrlaǧandai bolǧan. Sondaǧy qūiyn-peren toptyŋ bas aqyny – osy Bauyrjan edı. Onyŋ üstınde Bauyrjan äskerde asa tanymal sportşy, Olimpiada chempiony Viacheslav Lemeşevtıŋ özı jattyqtyrǧan boksşy bolatyn. Endeşe, serını sabasyna tüsıru jūmystarynyŋ qanşalyqty qiyndyqpen jüzege asatynyn özıŋız baǧamdai berıŋız.
Jataqta tūraqtauynan görı tüzde jortuy köp bolsa da, qoly qalt etkende kıtap oqityn. Qatarlastarynyŋ bärın de moiyndaityn. Talanttardy baǧalai bıletın. Qabıletı kemşındeu eŋbektorylarǧa da keşırımmen qaraityn. Tösegınde maldas qūryp alyp, sol tūsta Mäskeu memlekettık universitetın bıtırıp kelıp, dünienı dürkıretıp tūrǧan jas aqyn Bolat Üsenbaevtyŋ sözıne jazylǧan äldebır aspiranttyŋ «Jüzık» degen änın aŋyratyp otyrar edı. Būl ändı öz änderınen de artyǧyraq qadırleitın.
Bölmelesterı Bauyrjandy qatty qūrmettedı. «Künde poldy men juam, Sen bır jürgen Don Juan», – dep äzıldep, aqynnyŋ qol-aiaǧyn qimyldatpaidy. Auditoriiaǧa köp bas sūǧa bermeitın bolǧan soŋ, ol sabaqqa kelse, el bolyp quanamyz. Bırde kurstasymyz Talǧat Batyrhan: «Jür, emtihanǧa tezdetıp baraiyq. Tıptı Bauyrjanǧa deiın sonda ketıp qalypty!», – dep bärımızdı küldırgenı bar.
Basqa oqu oryndarynyŋ jataqhanalaryn jiı jaǧalaimyz. Ol kezde kez-kelgen jerde öleŋ yqylaspen oqylady. Änşeiınde ūrdajyq körınetın maldärıgerlık instituttyŋ jıgıtterınıŋ özı bır-ekı öleŋ oqyp berseŋ, sylq ete tüsedı. Sondyqtan Almatydaǧy studenttık ortada Bauyrjannyŋ bedelı öte biık boldy.
Ekeumızdıŋ qaljyŋymyz keremet jarasatyn. Maǧan arnap jazǧan
«Är mysqyly ūqsaitūǧyn şoqparǧa,
Talantyna talasa almas top qarǧa» dep bastalatyn äzıl öleŋı bar. Bız de onyŋ kelemejdeuge sūranyp tūratyn öleŋderın jiı parodiialaitynbyz. Bır künı mazmūny mynadai öleŋ jazdy. Bala künınde elsız dalada ony tai jyǧyp, jalǧyz qalady. Söitıp, auzyn arandai aşqan qorqau qasqyrǧa kez bolady. Älgı qasqyr baladan köz almai, ūzaq qarap tūryp, būny qatty aiaidy. Sosyn oǧan tısın batyrmai, öz jaiymen ärı qarai ketedı. Osylaişa bızdıŋ Baukeŋ, Bauyrjan qoja adamy da, aŋy da sondai meiırban keŋestık däuırdegı gumanizmnıŋ besıgınde terbelgen qazaq qasqyrynyŋ jaǧymdy beinesın jasaidy. Ädeiı qaljyŋǧa būryp otyrǧanymyz bolmasa, negızı būl – tamaşa öleŋ.
«Tasyr da tasyr jaidy ūryp,
Tūrǧanda nöser tökpelep,
Elsızde menı tai jyǧyp,
Ajalmen qalǧam betpe-bet» dep bastalyp, jan-dünieŋdı qozǧaityn psihologiialyq siujetke qūrylǧan şaǧyn şyǧarma. Aqyn qasqyrdyŋ oiyna adami tüisık ūialatuǧa tyrysady. Ekı aiaqty pendeler arasyndaǧy qarym-qatynastardyŋ tüiının jyrtqyş januardyŋ tabiǧatynan ızdeidı. Qasqyrdyŋ özıne auyz salmaǧan sebebın oqyrmanǧa nanymdy etıp jetkızuge niettenedı:
Qasara qarap qalypty,
Qaramai közın taiady.
Jas tökken mendei ǧarıptı,
Kım bılsın, bälkım, aiady...
Därmensızdıktı sezıne,
Jūlqydy menı jel tūryp.
Elestedı me eken közıne,
Üŋgırde qalǧan böltırık.
Öleŋde qorǧansyzdyŋ künın keşken balanyŋ bolmysy («Men qarap tūrdym ürkektep»), jüregı jıbıp, jemtıgınen bezıngen tüz taǧysynyŋ äreketı («Jönıne kettı bülkektep») şynaiy körınıs tapqan. Bärı dūrys. Bıraq sol tūsta şaitan türtıp jüretın jelıkqūmar jastaǧy bızge jany jaisaŋ, aqköŋıl qasekeŋnıŋ osy qylyǧy külkı tudyrmai qoimady. Qolma-qol öŋın ainaldyryp, parodiialap jıberdık:
Belgısızdeu ǧoi o jaǧy,
Meiırımdı depsıŋ taǧyny.
Ūrsyn ba, qasqyr qojany,
Aş emes şyǧar qaryny...
Bauyrjan ne külerın, ne jylaryn bılmeidı... Mūndai künderı bärımız de köŋıldı jüremız. Toi toilamasa ışkenı as bolmaityn aqyn özınıŋ «Qasqyryn» qalaşyqtyŋ «qasqyrlaryna» jaqsylap tūryp juyp beredı.
Joǧalǧan «Qara maşina»
Ol bır künı tünerıp otyryp, «Qara maşina» degen öleŋ jazdy. Öleŋnıŋ ūzyn-yrǧasy mynadai. Lirikalyq keiıpker qazaqtyŋ üş arysy – Säken, Iliias, Beiımbettıŋ bır jylda ömırden ötkenıne taŋyrqap, mūnyŋ sebebın ızdeidı. Bıreuden olardyŋ halyq jauy bolyp ūstalyp, atylyp ketkenın estidı. Halyqtyŋ alaqanyna salyp älpeştegen azamattarynyŋ qalaişa halyq jauy atanǧanyna tüsınbei dal bolady. Eŋ aqyrynda: «Men de söitıp, şyndyqty köp aita bersem, bır künı qara maşina öŋgerıp ketetın şyǧar dep qauıptenem» dep tüiındeidı. Bauyrjan jıgıtterdıŋ arasynda sol öleŋın örşelenıp oqidy. Ol kezde mūndai öleŋ jazuǧa da, oquǧa da eşkım täuekel ete bermeidı. Keŋestık jüienıŋ dıŋgegı myǧym tūrǧan seksenınşı jyldardyŋ sipaty belgılı ǧoi. Bızge ne, qyljaq kerek. Bauyrjannyŋ:
Olarǧa oq jaumaǧany haq kökten,
Jauaby joq, janyma osy batty öktem.
Bırde bıreu dedı: «Olardy bır tünde,
Qara maşinamen kelıp ap ketken...», —
degen öz şumaǧynyŋ öŋın ainaldyryp, ony qaljyŋmen äbden qajaimyz:
Myna jaǧdai janymyzǧa batty öktem,
Saiasi jyr Üsenovke şaq dep pe eŋ?
Älgı öleŋdı jazǧan künı keşkılık,
Qap-qara bır maşina kep ap ketken!
Äzıldesek te, oǧan janymyz aşyp:
«Qyran jyrdy baptaǧan jıgıtter az,
Köp bolǧanmen qazaqta Bauyrjandar», – dep saq jüruın eskertemız. Keiın Bauyrjan syrttai oquǧa auysyp kettı. Barlyq aqyndarǧa tän serılık dästürmen oqudy bırneşe jyldan keiın bıtırdı.
Ol ömırden ötken soŋ jaryq körgen kıtaptaryna «Qara maşina» enbedı. Änşeiınde aqynnyŋ bükıl jyryn jatqa aitatyn jady myqty jıgıtter būl öleŋdı zerdesınde saqtamapty. Ärkım bıletın şumaqtardan qūrastyryp körmek bolǧan äreketımızden tük şyqpady. Jary Gauhar da, ınısı Bırjan da «Qara maşinanyŋ» qoljazbasyn tappai qinaldy. Sırä, Bauyrjannyŋ özı bıreudıŋ qolyna tüspesın dep ılgerıde jyrtyp tastasa kerek. Bıledı-au degenderdıŋ bärıne sūrau salyndy. Eşqandai deregı joq. Söitıp, otyz jetınşı jyldardyŋ zobalaŋyn jyrlaǧan tamaşa şyǧarmanyŋ bırı taptyrmai qoidy. «Qara maşina» joǧaldy... El Bauyrjannyŋ beinesın köŋılden öşırmegenımen onyŋ ataqty öleŋın ūmyta bastaǧandai edı. Arada jiyrma şaqty jyl ötkende joǧalǧan «Qara maşina» aiaq astynan tabyla ketedı dep oilamappyz.
Jaqynda elge tanymal bır aǧamyzdyŋ balasy üilenıp, toiǧa bardyq. Toi elordada öttı. Asaba aǧyp tūrǧan jıgıt eken. Ol belgılı ǧalym, ardaqty aqsaqalymyz Tūrsynbek Käkışevke söz bererden būryn aǧamyzdyŋ säkentanuǧa qosqan ülesın aityp, bır auyz öleŋ oqydy:
Adamzattyŋ ajarlysy, özı aqyn,
Qazaǧym dep qamşylaǧan boz atyn.
Syrnai ünmen äsem änın sozatyn,
Jan bar ma edı Seifullinnen ozatyn?!
Eleŋ ete qaldyq. Būl Bauyrjannyŋ äigılı «Qara maşinasynyŋ» üzındısı edı. Üzılıste janyna jetıp bardyq. «Bauyrym, sen myna öleŋdı qaidan bılesıŋ? Jurfakta oqyp pa edıŋ?». «Joq, jurfakqa jolaǧan emespın. Bauyrjan Üsenov erterekte bızdıŋ Qaraǧandyǧa kelıptı. Sodan jattalyp qalǧan ǧoi...». «Būl öleŋnıŋ tolyq nūsqasyn qaidan alamyz?». «Qazır aǧa, toi bıtsın. Men sızge bärın tüsındırıp aitamyn».
Söitsek, bylai bolypty. Bauyrjan 1988 jyly Qaraǧandyda ötken KazGU men KarGU-dıŋ student aqyndarynyŋ aitysyna kelıptı. Sol joly ol Arqaǧa keŋ tanymal änşı Jaqsykeldı Kemalovtyŋ üiınde bolyp, bırneşe öleŋın oqypty. Önerdıŋ qadırın bıletın Jaqsykeldı taspaǧa jazyp alǧan jyrlardyŋ ışınde «Qara maşina» da bar eken. Sodan Jaŋarqanyŋ jyrqūmar jıgıtterı būl öleŋdı jatqa aitatyn bolǧan. Älgı toida Bauyrjannyŋ jyryn ekpındetıp oqyǧan Jarulla asaba da osy öŋırdıŋ azamaty körınedı.
Arqanyŋ än mektebınıŋ aituly şeberlerınıŋ bırı Jaqsykeldı ūzamai «Qara maşina» öleŋı jazylǧan taspany bızge berıp jıberıptı. Aqyn dosymyzdyŋ öz dauysymen oqyǧan öleŋın qyzǧyştai qoryp, jiyrma bır jyl saqtaǧan Jaqsykeldıge Allanyŋ nūry jausyn!
Taspany ūiasyna qondyrǧanymyz sol eken, Bauyrjannyŋ sol baiaǧy dauysyn esıp, jüregımız atqaqtai jöneldı: «Men būl öleŋımdı mynau Saryarqanyŋ jıgıtterıne arnaimyn. «Qara maşina». Repressiiaǧa ūşyrap ketken qazaqtyŋ ūly adamdaryna arnalady». Jaqsykeldınıŋ jıbergen sol üntaspasy osy maqalany jazuymyzǧa türtkı boldy. 1981 jyly jazylyp, joǧalyp tabylǧan sol öleŋnıŋ tolyq nūsqasyn endı oqyrmanǧa ūsynaiyq:
Qara maşina
Üş ūly adam daryn esken türınen,
Kelbetıne qūdaidaiyn üŋılem.
Bır-aq jylda qaitys bolǧan, tarihi
Qūbylys dep oilaitynmyn mūny men.
Bır tynbaǧan qamyn oilap halyqtyŋ,
Küreŋıtıp tūrmasyn dep jaryq kün.
Bıraq halyq jauy bolyp ūstalyp,
Ketkendıgın keiın bılıp, qamyqtym.
Estelıkter jazyp jürgen san adam,
Bıraq bügın körınbeitın aradan.
Qalaişa jau qazaq ädebietınıŋ,
Irgetasyn qūldar qūsap qalaǧan?!
Adamzattyŋ ajarlysy, özı aqyn,
Qazaǧym dep qamşylaǧan boz atyn.
Syrnai ünmen äsem änın sozatyn,
Jan bar ma edı Seifullinnen ozatyn?!
Alataudan Aqsu bolyp būrylǧan,
Qyran jyrdy qaiyratyn qyrymnan.
Jansügırov emes pe edı Qūlager,
Ol qalaişa aibaltaǧa ūrynǧan?!
Talantyna tabynam men qai eldıŋ?
Men özımnıŋ qazaǧymnan mai emdım.
Beiımbettıŋ jazyǧy ne, paş etken,
Erkek tügıl kommunisın äieldıŋ?
Qalaişa jau ardagerler top jarǧan?
Aqiqatyn sūradym men köp jannan.
Qyrandarǧa kökte qaqqan qanatyn,
Kımder eken, kımder eken oq jonǧan?
Olarǧa oq jaumaǧany haq kökten,
Jauaby joq, janyma osy batty öktem.
Bırde bıreu dedı: «Olardy bır tünde,
Qara maşinamen kelıp ap ketken...»
Qalyŋ topty jaryp şyqqan mergendı,
Qazaq qaşan asylyna teŋgerdı?
Qolymyzben ūstap bergen erlerdı,
Izdegenmen tırıltpeisıŋ sen de endı...
Sodan berı şoşynamyn düsırden,
Sodan berı köz almaimyn müsınnen.
Qaraŋǧy tün, qap-qara bır maşina,
Şyqpai qoidy, şyqpai qoidy tüsımmen.
Älı aldymda batpaǧym köp keşpegen,
Kökeiımde qūpiiam köp şeşpegen.
Şyndyq jaily aita bersem, bır tünde,
Qara maşina ap keterdei seskenem...
Osydan on segız jyl būryn, eldıŋ täuelsızdık aluyna nebärı tört jarym ai qalǧanda ömırden ötken Bauyrjan ortamyzda jürse, keler jyly toilanatyn elu jyldyq mereitoiyna äzırlenıp jatar edı...
2009 jyl.
* * *
PS. Sodan berı de on ekı jyl öttı. Ruhy biıkte bolsyn! Bauyrjannyŋ öleŋ örımı ǧana emes, aq qaǧazǧa öz qolymen örnektegen jazuy da asa körkem-dı...
Bauyrjan OMARŪLY
