Men jaıly ne oılaısyń, kelip uqtyr,
Jelik qýyp júrgem joq, erigip qur.
Bilgiń kelse, men jaıly jyrymdy oqy,
Onda meniń júregim kórinip tur!
(Baýyrjan Úsenov)
KazGÝ-diń sońǵy serisi
Qazaq poezııasynda aıryqsha qoltańba qaldyrǵan talantty aqyn Baýyrjan Úsenov bizge KazGÝ-diń sońǵy serisi sııaqty bolady da turady. Árıne, ózimiz oqyǵan tusta qazaq uǵymyndaǵy sal-serige turpaty keletin basqa da jigitter boldy. Gıtaramen án salǵanda qalashyqty arbap tastaıtyn ásem áýezdi Ámirjan Qosanov pen óleń jyrda tosyn órnek salǵan belgili bard-aqyn Tabyldy Dosymovtyń da tabıǵı bolmysy serilikke jaqyn. Biraq báribir Baýyrjannyń bitimi bólek edi. Ony basyna bórik kıgizip, astyna sáıgúlik mingizip, qolyna úkili dombyra ustatyp, on toǵyzynshy ǵasyrǵa attandyryp jiberseń, lezde sol qoǵamnyń sultanyna aınalyp sala bererine eshkimniń de shúbási bolmas. Birde sal-serilik dástúr taqyryby boıynsha ǵylymı eńbek qorǵaǵan Shámshadın Kerim dombyrasyn tyqyldatyp otyrǵan bir dosymyzǵa qarap: «Sizde sal-seriliktiń jekelegen elementteri bar eken» dep tujyrym jasaǵan-dy. Al bizdiń Baýyrjannyń boıynda sal-seriliktiń barlyq belgileri boldy.
Jaratqan ıem oǵan aldymen ajar-kórikti aıamaı bergen. Jigittiń sultany edi ol. Sulý murtyn bir sıpap, kózin qadap ótkende qyz-qyrqynnyń kirpikteri diril qaǵatyn. Qatarlastarymyzdy bylaı qoıǵanda, aýdıtorııaǵa kirgen jas apaılarymyzdyń ózi sabaq ústinde kózderin tóńkerip, Baýyrjan jaqqa jıi nazar salatyn. Al onymen birge qyzdardyń jataqhanasyna barý qııamettiń qııameti. Ol turǵanda tómen etektiler seni kisi ǵurly kórmeıdi. Bári de shaı-sýyn berip, sonyń aýzyna túsip kete jazdaıdy. Amal joq, qyzǵanyshtyń qyzyl ıtiniń qyr arqasynan sıpap qoıyp, ishteı kijinip otyramyz. Dosymyz bolsa, qaıteıik. Sulýdyń bári sonyki. Sonyń jolynda bári qoǵadaı japyrylady. Al seni eshkim elemeıdi. Seriniń janyndaǵy aýzynyń salymy joq óńsheń beıbaqtar: «Eshteńe etpes, er adamnyń túri maımyldyń bet-aýzynan sál táýirleý bolsa, jetpeı me?!», – dep ózimizdi ózimiz jubatamyz. Sodan soń, onyń serilik saparlaryna ilespeýge tyrysamyz. Sony bilip, ol da jalǵyz jortady.
Bir kúni Baýyrjan seriniń moınyna quryq tústi. Kórshi fılologtardyń jataqhanasynda turatyn Qyzylordanyń qyzy Gaýharǵa júreginiń bar bıligin berip tyndy. Báse, sońǵy ýaqytta:
Kýá qyp Almatynyń barqyt túnin,
Sen meni qushaǵyńda balqyt, kúnim.
Ot kórgen kóbelekteı bara bersem,
Ol – seniń bar sulýdan artyqtyǵyń, –
dep, keshke qaraı segizinshi jataqhanadan shyqpaı qoıyp edi...
Dombyrany sheber shertetin. Saýsaqtaryn qos ishektiń ústinde jorǵalatyp, quıqyljytyp nebir áýenge salady. Án men kúıge baýlıtyn oqý ordalarynda oqıtyn stýdentter ara-tura bizge qonaqqa kelgende qara dombyrany kúmbirletip otyrǵan onyń aıryqsha talantyna tańdaı qaǵyp, únsiz bas shulǵıtyn. Ónerdiń jolyn shyndap qýǵanda shashasyna shań juqtyrmaıyn júırik bolaryna daý joq edi.
Al endi daýysy ǵalamat. Áýeletip án salǵanda búkil qalashyqty uıytady. Baýyrjan dombyrasyn alyp, ózi turatyn 505-bólmeden shyǵyp, qarsydaǵy 502-bólmege keledi. Óıtkeni negizgi kórermenderimiz — fılologtardyń jataqhanasy osy bette ornalasqan.
Balkonǵa shyǵyp, dombyrasyn shertedi. Sálden keıin ánin aspandatyp qoıa beredi. Jalpy, keshki daýys alysqa ketedi. Al Baýyrjannyń alty qyrdyń astynan estiletin zor daýysy áp-sátte qalashyqty sıqyrlaıdy da tastaıdy. Ótip bara jatqan jastar qalt turyp tyńdaıdy. Qarsy jataqhanalarda turatyn stýdentter jypyrlap balkondaryna shyǵady. Árbir án aıaqtalǵan kezde tórt-bes jataqhananyń turǵyndarynyń qol shapalaǵy qalashyqtyń ishin dúrkiretedi. Taǵy da án, taǵy da damylsyz shapalaq... Daýysy muńdy, aıryqsha sazdy. Júrekti eriksiz terbeıdi. Qazirgi dámi joq, tatýy joq áýezimen tyrtańdap el aldyna shyǵyp júrgen mysyqtar men jolbarystardyń aıqaıy Baýyrjannyń áninen sadaǵa ketsin. Dál osy sátte bizdiń 502-bólmeniń ashyq-shashyq balkonynyń bedeli áıgili Sopot festıvaliniń minberiniń abyroıynan kem bolmaıdy. Ánshini óz qolymyzben daıyndaǵan búgingi prodıýserler sekildenip, seriniń qasynda shirenip turamyz.Baýyrjan ánshi-kompozıtor edi. Óz ánderin ózi oryndaıtyn. Stýdenttik sahnalarda ǵana óner kórsetti. Onda da el kózine túsýge kóp umtyla bermedi. Al dostarynyń ortasynda aıanyp qalmaıtyn. Tún balasy uıqy kórmeı, damylsyz shyrqaǵan boztorǵaı tań aldynda kóz iletin. Muny bári onyń án salǵanyn kórgenderdiń esinen shyǵa qoımaǵany anyq. KazGÝ qalashyǵynyń turyndary tegis Baýyrjannyń ánderin aıtatyn. Biraq birdi-ekili telehabarlarda jazylyp qalǵany bolmasa, onyń ánderi saqtalmaǵan sııaqty. Arqyrap júrgen aryndy aqyn aıaq astynan ómirden ótip ketedi dep kim oılaǵan?
Jyrlary júrekke jol tabatyn talantty jazba aqyn ekendigi óz aldyna, sýyrypsalmalyqqa da beıimi boldy. Stýdent aqyndardyń aıtysyna qatysyp, talaı ret júlde ıelendi. Aıtys aqynyna utqyrlyq, tapqyrlyq, ázil-qaljyńǵa beıimdilik, biliktilik men bilimdilik asa qajet desek, onyń bári bizdiń Baýyrjannyń boıynda boldy. Birinshi kýrsta oqyp júrgenimizde tórtinshi kýrstyń aqyny Ǵabdolla Bulanovpen aıtysty. Oqýǵa keshteý túsken jigit aǵasy – Ǵabdollanyń ózin qomsynyńqyrap otyrǵanyn baıqaǵan Baýyrjan:
Ǵabeke, haliń qalaı, amansyń ba?
Tap boldyń qartaıǵanda jaman synǵa.
Bala dep otyrsyń ba, ejireıip,
Baladan sybaǵańdy alarsyń da.., –
dep qarsylasyn at ústinen op-ońaı aýdaryp tastap edi.
Ádebıetke óz únimen kelgen daryndy aqyn bolǵanyna eshkimniń talasy joq. Baýyrjanǵa aldyńǵy tolqyn aǵalardyń bári de jyly qabaq tanytty. Ýnıversıtetke túsken jyly-aq Qadyr Myrza Álı jýrnalıstıka jáne fılologııa fakýlteti stýdentteriniń basyn qosyp, jas aqyndardyń óleńderine taldaý jasaǵan bolatyn. Baýyrjannyń balaýsa jyrlary jyr jampozynyń joǵary baǵasyn aldy.
Osy qasıettiń bári bir Baýyrjannyń boıynan tabylǵan soń, ony KazGÝ-diń sońǵy serisi demeı ne deıik?!
Jyrlar men jazbalar
Baýyrjan óleńderin kóbine-kóp lekııa ústinde jazatyn. Ýnıversıtette ózin tyńdata biletin sheber lektorlar da, sondaı-aq aıtqany ishińdi pystyryp, qalǵýǵa májbúrleıtin sharshaǵan oqytýshylar da jeterlik edi. Sońǵylarynyń sabaǵy óleń jazatyn adam úshin rahat. Ári dáriske qatysasyń ári shyǵarmashylyq shabytyńdy oıatasyń. Óleńge qyryń bolmasa, áńgime aıtasyń. Aýdıtorııanyń ana shetindegi ázer otyrǵan qyzdarǵa shaıtanı shımaı jazylǵan bir japyraq qaǵaz joldaısyń. Olar soǵan jyrq etip, býlyǵyp, kúlkiden ólip jatady. Al endi ol qolyńnan kelmese, uıqyǵa bas qoıasyń.
Baýyrjan bala bolyp konspekt jazǵan emes. Sabaq ústinde oılanyp otyryp, óleń quraıdy. Keıbir lekııalarda bir-birimizge bir japyraq qaǵaz joldaýmen ýaqyt ótkizemiz. Jalpy, lekııanyń ústinde shaıtan myqtap túrtedi. Basyńa nebir qıturqy oı keledi. Oqytýshyń qansha jerden qatal bolsa da, qashannan qalyptasqan hat almasý úrdisi úzdiksiz júrip jatady. Ol kezdiń bir tutam jazba hattarynyń jetý jyldamdyǵy búgingi elektrondy poshtańnan kem emes.
Tipti kórshi aýdıtorııadan da bir japyraq qaǵaz alamyz. Ashyp qaraımyz. Bizden bir kýrs joǵary oqıtyn aqyn Qaırat Álimbekov joldapty. Baýyrjan Úsenovke arnalǵan. Bir shýmaq óleń:
Bolsa da, tózim myqty, janym jadaý,
Júrekke jamap aldym táýir jamaý.
Bul ómir úńiltýde, túńiltýde,
Ózińniń haliń qalaı, Baýyrjan-aý?
Bizdiń sulý murt ta irkilmeıdi. Ilezde onyń jaýaby jazylǵan qaǵaz jedel poshta arqyly Qaırattyń aýdıtorııasyna jiberiledi. Ádebıettanýdyń ózi aıtqan áldebir qyzyqtaryna ózi eltip turǵan oqytýshymyz sony da sezbeı qalady. Álgi bir japyraq qaǵaz esiktiń astyndaǵy sańylaýdan qalaı usynylady, ony arǵy jaqtan kelgen sholǵynshy qalaı qabyldap alyp úlgeredi, bul jazba aıýdaı aqyrǵan pármendi professordyń lekııasyn qumarta tyńdap otyrǵan kórshi aýdıtorııadaǵy Qaıratqa qalaı jetkiziledi – munyń qupııasyna nebir ákki tyńshynyń ózi tereń boılaı bermes. Bolashaq jýrnalıster buqaralyq aqparattyń jedeldigin sabaq ústinde osylaı dáleldep jatady. Baýyrjannyń sondaǵy jaýaby mynaý:
Bárimizdi bir ǵana aınaldyrdy iz,
Qashan bizge kúlimdep, jaınar juldyz?
Hal surapsyń, Qaıratjan, bilgiń kelse,
Iship-ap, qyz-ómirde qaınap júrmiz!
Bizden bir-eki jas úlken, oqýǵa áskerge baryp kelip, daıyndyq kýrsy arqyly túsken aqyn dosymyzdyń áńgimesi birinen biri ótedi. Áskerı boryshyn Germanııada ótegen. «Gete eskertkishi aldyndaǵy oı» degen tamasha óleńi bar. Eń qyzyǵy, órimdeı bozbala kezinde bir kelinshekke ǵashyq bolypty. Sebebi, ózi qatarly qyzdar ol kezde áli boı jetip úlgermegen kórinedi. Sondyqtan erte qaǵynǵan bul aýyldaǵy álgi kórikti kelinshekten saıa tapqan. Ana kelinshek baıǵus ta murty tebindegen bozbalaǵa sonsha ıigen sııaqty. Kelinshek túgili jóni túzý qyzǵa ǵashyq bolýdyń «tehnologııasyn» áli durystap ıgere almaı júrgen bizge bári de qyzyq. Aýyzymyzdyń sýy quryp tyńdaımyz. Sodan soń úzildirip otyryp, ózi shyǵarǵan «Naızaǵaı kelinshek» ánin aıtyp beredi.
Baýyrjan birde bir qurby qyzǵa arnap, bir shýmaq ázil óleń jazdy:
Myna jaǵdaı jiberdi tuıyq ta etip,
Jyr jazamyn ózińdi bıiktetip.
Mas kezimde beıneńdi túsirip em,
Shyqpaı qapty keýdemde kúıip ketip...
Aqynnyń fotonysanasyna aınalǵan arýdyń ózine shyn yqylasy ketip júrgenimen sharýasy joq. Jalpy, sol tusta jastar poezııasynda «fotoapparatshyldyqtyń» úrdisteri bar edi. Taǵy bir Baýyrjan (Jaqypov) stýdent kúninde kúlimkózderdiń birine mynadaı jyr arnady:
Beıneńdi júrem jattap-ap,
Júregim – fotoapparat.
* * *
Seni mendeı kóp túsirgen,
Fotograf joq álemde.
Qaıtesiń, qıt etse, ǵylym men tehnıkanyń jetistikterin sózge ilik qylatyn zaman... Qazirgideı «Qusta sút joq, jylqyda ót joq, sotkada set joq», – dep suńqyldaıtyn alapat tehnıkasy jetkilikti kompıýterdiń dáýiri emes. Sondyqtan aqyndardyń tiline kóp ilinetin nárse – fotoapparat, telefon... Onda da sala qulash symy bar, buramaly telefondy aıtyp otyrmyz... «Nómirin júregimniń jattap alyp, Telefon soqpaısyń ba óziń bilip...». Al biraq oıdy jetkizý úshin ǵana alynatyn derektik dúnıeleri mesheýleý bolǵanymen ol kezdegi óleń degeniń ǵalamat. Baýyrjan sol tustaǵy jastar poezııasynyń jarqyrap janǵan juldyzy boldy.
Qasqyr men qoja
Baýyrjannyń janynan úıirilip shyqpaıtynbyz. Ol sııaqty qulashy keń aqyn bolǵymyz keletin. Janynda biraz júrgen soń ońaılyqpen aqyn bola almaıtynymyzdy túsindik. Sebebi, aqyn emestigimizdi uqtyratyn jáıtter qadam basqan saıyn kezdese berdi. Seksen birinshi jylǵy jeltoqsannyń sońǵy kúninde «Tatarkada» bir top aqyn Jańa jyldy qarsy aldyq. Durysy, qarsy ala jazdadyq. Osy keshke jınalǵandardyń bári búginde esimderi elge belgili qalamgerler, al sol kezde ulttyq poezııamyzǵa endi ǵana ýyq shanysha bastaǵan ulandar edi. Qas qaraıa bere ash qarynǵa ay sýdy aıaýsyz aıdaǵan meniń aqyn dostarymnyń birazy Jańa jyldyń kelýin kútpeı, uıqyǵa bas qoıdy. Jańa jyl «Tatarkadaǵy» tar úıdi tóńirektep júrgende qazaqtyń kúlli jastar poezııasy alańsyz tátti uıqynyń qushaǵynda jatty. Sol kezde uıyqtamaı aman qalǵandarymyz: «Áı, biz sirá, aqyn bolyp jarytpaspyz-aý», – dedik. Shynynda da sóıttik. Shý asaýdaı ytyrynyp turǵan dostarymnyń bolmysy bólek edi.
Jeltoqsan aıynda maýjyrap myzǵyp ketip, kelesi jylǵy qańtarda jymıyp oıanǵan shaıtan minez shaıyrlar jataqhanaǵa jetkenshe kóshedegi dúńgirshek bitkenniń terezesin shaǵyp kele jatty. Aldap-sýlap, ákelep-kókelep, ótirik kúlip, óbektep júrip, aqyry bir top jyn-perini ot pen sýǵa túsirip almaı, jataqhanaǵa aman-esen qaıyryp ákeldik. Sol kezde jyr perishtesi Tólegenniń ózi qulaǵymyzǵa: «Aqyn bop ómir keshirý ońaı deımisiń qaraǵym?!», – dep sybyrlaǵandaı bolǵan. Sondaǵy quıyn-peren toptyń bas aqyny – osy Baýyrjan edi. Onyń ústinde Baýyrjan áskerde asa tanymal sportshy, Olımpıada chempıony Vıacheslav Lemeshevtiń ózi jattyqtyrǵan boksshy bolatyn. Endeshe, serini sabasyna túsirý jumystarynyń qanshalyqty qıyndyqpen júzege asatynyn ózińiz baǵamdaı berińiz.
Jataqta turaqtaýynan góri túzde jortýy kóp bolsa da, qoly qalt etkende kitap oqıtyn. Qatarlastarynyń bárin de moıyndaıtyn. Talanttardy baǵalaı biletin. Qabileti kemshindeý eńbektorylarǵa da keshirimmen qaraıtyn. Tóseginde maldas quryp alyp, sol tusta Máskeý memlekettik ýnıversıtetin bitirip kelip, dúnıeni dúrkiretip turǵan jas aqyn Bolat Úsenbaevtyń sózine jazylǵan áldebir aspıranttyń «Júzik» degen ánin ańyratyp otyrar edi. Bul ándi óz ánderinen de artyǵyraq qadirleıtin.
Bólmelesteri Baýyrjandy qatty qurmettedi. «Kúnde poldy men jýam, Sen bir júrgen Don Jýan», – dep ázildep, aqynnyń qol-aıaǵyn qımyldatpaıdy. Aýdıtorııaǵa kóp bas suǵa bermeıtin bolǵan soń, ol sabaqqa kelse, el bolyp qýanamyz. Birde kýrstasymyz Talǵat Batyrhan: «Júr, emtıhanǵa tezdetip baraıyq. Tipti Baýyrjanǵa deıin sonda ketip qalypty!», – dep bárimizdi kúldirgeni bar.
Basqa oqý oryndarynyń jataqhanalaryn jıi jaǵalaımyz. Ol kezde kez-kelgen jerde óleń yqylaspen oqylady. Ánsheıinde urdajyq kórinetin maldárigerlik ınstıtýttyń jigitteriniń ózi bir-eki óleń oqyp berseń, sylq ete túsedi. Sondyqtan Almatydaǵy stýdenttik ortada Baýyrjannyń bedeli óte bıik boldy.
Ekeýmizdiń qaljyńymyz keremet jarasatyn. Maǵan arnap jazǵan
«Ár mysqyly uqsaıtuǵyn shoqparǵa,
Talantyna talasa almas top qarǵa» dep bastalatyn ázil óleńi bar. Biz de onyń kelemejdeýge suranyp turatyn óleńderin jıi parodııalaıtynbyz. Bir kúni mazmuny mynadaı óleń jazdy. Bala kúninde elsiz dalada ony taı jyǵyp, jalǵyz qalady. Sóıtip, aýzyn arandaı ashqan qorqaý qasqyrǵa kez bolady. Álgi qasqyr baladan kóz almaı, uzaq qarap turyp, buny qatty aıaıdy. Sosyn oǵan tisin batyrmaı, óz jaıymen ári qaraı ketedi. Osylaısha bizdiń Baýkeń, Baýyrjan qoja adamy da, ańy da sondaı meıirban keńestik dáýirdegi gýmanızmniń besiginde terbelgen qazaq qasqyrynyń jaǵymdy beınesin jasaıdy. Ádeıi qaljyńǵa buryp otyrǵanymyz bolmasa, negizi bul – tamasha óleń.
«Tasyr da tasyr jaıdy uryp,
Turǵanda nóser tókpelep,
Elsizde meni taı jyǵyp,
Ajalmen qalǵam betpe-bet» dep bastalyp, jan-dúnıeńdi qozǵaıtyn psıhologııalyq sıýjetke qurylǵan shaǵyn shyǵarma. Aqyn qasqyrdyń oıyna adamı túısik uıalatýǵa tyrysady. Eki aıaqty pendeler arasyndaǵy qarym-qatynastardyń túıinin jyrtqysh janýardyń tabıǵatynan izdeıdi. Qasqyrdyń ózine aýyz salmaǵan sebebin oqyrmanǵa nanymdy etip jetkizýge nıettenedi:
Qasara qarap qalypty,
Qaramaı kózin taıady.
Jas tókken mendeı ǵaripti,
Kim bilsin, bálkim, aıady...
Dármensizdikti sezine,
Julqydy meni jel turyp.
Elestedi me eken kózine,
Úńgirde qalǵan bóltirik.
Óleńde qorǵansyzdyń kúnin keshken balanyń bolmysy («Men qarap turdym úrkektep»), júregi jibip, jemtiginen bezingen túz taǵysynyń áreketi («Jónine ketti búlkektep») shynaıy kórinis tapqan. Bári durys. Biraq sol tusta shaıtan túrtip júretin jelikqumar jastaǵy bizge jany jaısań, aqkóńil qasekeńniń osy qylyǵy kúlki týdyrmaı qoımady. Qolma-qol óńin aınaldyryp, parodııalap jiberdik:
Belgisizdeý ǵoı o jaǵy,
Meıirimdi depsiń taǵyny.
Ursyn ba, qasqyr qojany,
Ash emes shyǵar qaryny...
Baýyrjan ne kúlerin, ne jylaryn bilmeıdi... Mundaı kúnderi bárimiz de kóńildi júremiz. Toı toılamasa ishkeni as bolmaıtyn aqyn óziniń «Qasqyryn» qalashyqtyń «qasqyrlaryna» jaqsylap turyp jýyp beredi.
Joǵalǵan «Qara mashına»
Ol bir kúni túnerip otyryp, «Qara mashına» degen óleń jazdy. Óleńniń uzyn-yrǵasy mynadaı. Lırıkalyq keıipker qazaqtyń úsh arysy – Sáken, Ilııas, Beıimbettiń bir jylda ómirden ótkenine tańyrqap, munyń sebebin izdeıdi. Bireýden olardyń halyq jaýy bolyp ustalyp, atylyp ketkenin estıdi. Halyqtyń alaqanyna salyp álpeshtegen azamattarynyń qalaısha halyq jaýy atanǵanyna túsinbeı dal bolady. Eń aqyrynda: «Men de sóıtip, shyndyqty kóp aıta bersem, bir kúni qara mashına óńgerip ketetin shyǵar dep qaýiptenem» dep túıindeıdi. Baýyrjan jigitterdiń arasynda sol óleńin órshelenip oqıdy. Ol kezde mundaı óleń jazýǵa da, oqýǵa da eshkim táýekel ete bermeıdi. Keńestik júıeniń dińgegi myǵym turǵan sekseninshi jyldardyń sıpaty belgili ǵoı. Bizge ne, qyljaq kerek. Baýyrjannyń:
Olarǵa oq jaýmaǵany haq kókten,
Jaýaby joq, janyma osy batty óktem.
Birde bireý dedi: «Olardy bir túnde,
Qara mashınamen kelip ap ketken...», —
degen óz shýmaǵynyń óńin aınaldyryp, ony qaljyńmen ábden qajaımyz:
Myna jaǵdaı janymyzǵa batty óktem,
Saıası jyr Úsenovke shaq dep pe eń?
Álgi óleńdi jazǵan kúni keshkilik,
Qap-qara bir mashına kep ap ketken!
Ázildesek te, oǵan janymyz ashyp:
«Qyran jyrdy baptaǵan jigitter az,
Kóp bolǵanmen qazaqta Baýyrjandar», – dep saq júrýin eskertemiz. Keıin Baýyrjan syrttaı oqýǵa aýysyp ketti. Barlyq aqyndarǵa tán serilik dástúrmen oqýdy birneshe jyldan keıin bitirdi.
Ol ómirden ótken soń jaryq kórgen kitaptaryna «Qara mashına» enbedi. Ánsheıinde aqynnyń búkil jyryn jatqa aıtatyn jady myqty jigitter bul óleńdi zerdesinde saqtamapty. Árkim biletin shýmaqtardan qurastyryp kórmek bolǵan áreketimizden túk shyqpady. Jary Gaýhar da, inisi Birjan da «Qara mashınanyń» qoljazbasyn tappaı qınaldy. Sirá, Baýyrjannyń ózi bireýdiń qolyna túspesin dep ilgeride jyrtyp tastasa kerek. Biledi-aý degenderdiń bárine suraý salyndy. Eshqandaı deregi joq. Sóıtip, otyz jetinshi jyldardyń zobalańyn jyrlaǵan tamasha shyǵarmanyń biri taptyrmaı qoıdy. «Qara mashına» joǵaldy... El Baýyrjannyń beınesin kóńilden óshirmegenimen onyń ataqty óleńin umyta bastaǵandaı edi. Arada jıyrma shaqty jyl ótkende joǵalǵan «Qara mashına» aıaq astynan tabyla ketedi dep oılamappyz.
Jaqynda elge tanymal bir aǵamyzdyń balasy úılenip, toıǵa bardyq. Toı elordada ótti. Asaba aǵyp turǵan jigit eken. Ol belgili ǵalym, ardaqty aqsaqalymyz Tursynbek Kákishevke sóz bererden buryn aǵamyzdyń sákentanýǵa qosqan úlesin aıtyp, bir aýyz óleń oqydy:
Adamzattyń ajarlysy, ózi aqyn,
Qazaǵym dep qamshylaǵan boz atyn.
Syrnaı únmen ásem ánin sozatyn,
Jan bar ma edi Seıfýllınnen ozatyn?!
Eleń ete qaldyq. Bul Baýyrjannyń áıgili «Qara mashınasynyń» úzindisi edi. Úziliste janyna jetip bardyq. «Baýyrym, sen myna óleńdi qaıdan bilesiń? Jýrfakta oqyp pa ediń?». «Joq, jýrfakqa jolaǵan emespin. Baýyrjan Úsenov erterekte bizdiń Qaraǵandyǵa kelipti. Sodan jattalyp qalǵan ǵoı...». «Bul óleńniń tolyq nusqasyn qaıdan alamyz?». «Qazir aǵa, toı bitsin. Men sizge bárin túsindirip aıtamyn».
Sóıtsek, bylaı bolypty. Baýyrjan 1988 jyly Qaraǵandyda ótken KazGÝ men KarGÝ-diń stýdent aqyndarynyń aıtysyna kelipti. Sol joly ol Arqaǵa keń tanymal ánshi Jaqsykeldi Kemalovtyń úıinde bolyp, birneshe óleńin oqypty. Ónerdiń qadirin biletin Jaqsykeldi taspaǵa jazyp alǵan jyrlardyń ishinde «Qara mashına» da bar eken. Sodan Jańarqanyń jyrqumar jigitteri bul óleńdi jatqa aıtatyn bolǵan. Álgi toıda Baýyrjannyń jyryn ekpindetip oqyǵan Jarýlla asaba da osy óńirdiń azamaty kórinedi.
Arqanyń án mektebiniń aıtýly sheberleriniń biri Jaqsykeldi uzamaı «Qara mashına» óleńi jazylǵan taspany bizge berip jiberipti. Aqyn dosymyzdyń óz daýysymen oqyǵan óleńin qyzǵyshtaı qoryp, jıyrma bir jyl saqtaǵan Jaqsykeldige Allanyń nury jaýsyn!
Taspany uıasyna qondyrǵanymyz sol eken, Baýyrjannyń sol baıaǵy daýysyn esip, júregimiz atqaqtaı jóneldi: «Men bul óleńimdi mynaý Saryarqanyń jigitterine arnaımyn. «Qara mashına». Repressııaǵa ushyrap ketken qazaqtyń uly adamdaryna arnalady». Jaqsykeldiniń jibergen sol úntaspasy osy maqalany jazýymyzǵa túrtki boldy. 1981 jyly jazylyp, joǵalyp tabylǵan sol óleńniń tolyq nusqasyn endi oqyrmanǵa usynaıyq:
Qara mashına
Úsh uly adam daryn esken túrinen,
Kelbetine qudaıdaıyn úńilem.
Bir-aq jylda qaıtys bolǵan, tarıhı
Qubylys dep oılaıtynmyn muny men.
Bir tynbaǵan qamyn oılap halyqtyń,
Kúreńitip turmasyn dep jaryq kún.
Biraq halyq jaýy bolyp ustalyp,
Ketkendigin keıin bilip, qamyqtym.
Estelikter jazyp júrgen san adam,
Biraq búgin kórinbeıtin aradan.
Qalaısha jaý qazaq ádebıetiniń,
Irgetasyn quldar qusap qalaǵan?!
Adamzattyń ajarlysy, ózi aqyn,
Qazaǵym dep qamshylaǵan boz atyn.
Syrnaı únmen ásem ánin sozatyn,
Jan bar ma edi Seıfýllınnen ozatyn?!
Alataýdan Aqsý bolyp burylǵan,
Qyran jyrdy qaıyratyn qyrymnan.
Jansúgirov emes pe edi Qulager,
Ol qalaısha aıbaltaǵa urynǵan?!
Talantyna tabynam men qaı eldiń?
Men ózimniń qazaǵymnan maı emdim.
Beıimbettiń jazyǵy ne, pash etken,
Erkek túgil kommýnısin áıeldiń?
Qalaısha jaý ardagerler top jarǵan?
Aqıqatyn suradym men kóp jannan.
Qyrandarǵa kókte qaqqan qanatyn,
Kimder eken, kimder eken oq jonǵan?
Olarǵa oq jaýmaǵany haq kókten,
Jaýaby joq, janyma osy batty óktem.
Birde bireý dedi: «Olardy bir túnde,
Qara mashınamen kelip ap ketken...»
Qalyń topty jaryp shyqqan mergendi,
Qazaq qashan asylyna teńgerdi?
Qolymyzben ustap bergen erlerdi,
Izdegenmen tiriltpeısiń sen de endi...
Sodan beri shoshynamyn dúsirden,
Sodan beri kóz almaımyn músinnen.
Qarańǵy tún, qap-qara bir mashına,
Shyqpaı qoıdy, shyqpaı qoıdy túsimmen.
Áli aldymda batpaǵym kóp keshpegen,
Kókeıimde qupııam kóp sheshpegen.
Shyndyq jaıly aıta bersem, bir túnde,
Qara mashına ap keterdeı seskenem...
Osydan on segiz jyl buryn, eldiń táýelsizdik alýyna nebári tórt jarym aı qalǵanda ómirden ótken Baýyrjan ortamyzda júrse, keler jyly toılanatyn elý jyldyq mereıtoıyna ázirlenip jatar edi...
2009 jyl.
* * *
PS. Sodan beri de on eki jyl ótti. Rýhy bıikte bolsyn! Baýyrjannyń óleń órimi ǵana emes, aq qaǵazǵa óz qolymen órnektegen jazýy da asa kórkem-di...
Baýyrjan OMARULY
