ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفياسىن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ تراكتاتتارىن تەرەڭ تالداي كەلىپ ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسىندا ءۇش باستى جايتتى اتاپ كورسەتەدى: دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن تانۋ، دەتەرمينيزم — زەرتتەۋ پرينتسيپى، ياعني سەبەپتىلىك سىر-سيپاتىن اشۋ — عىلىم-ءبىلىمنىڭ قاينار كوزى; ادام جانىنىڭ وشپەيتىندىگىن تەرىسكە شىعارعان اقىل تۋرالى ءىلىم. بۇل ءۇش پرينتسيپ — ءفارابيدىڭ فيلوسوفياسىنىڭ بيىك شوقتىعى جانە ەرەكشەلىكتەرى بولىپ سانالادى. ارينە، عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيى، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ سالدارىنان بۇل ماسەلەلەر تۋرالى ول كەيدە كەرى شەگىنىس جاساۋعا ءماجبۇر بولادى. ماسەلەن، دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن، باسىنىڭ بولماعانىن مويىنداۋ رەسمي ءدىن وكىلدەرىنىڭ دۇنيەنى قۇداي جاراتقان دەگەن دوكتريناسىنا قايشى كەلەدى. فارابي بۇل جاعدايدا قۇداي ءبىرىنشى، دۇنيە ەكىنشى كەزەكتە دەگەن سياقتى بۇلدىر دا بۇلتارىس تۇسىنىك بەرەدى. ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە قوزعالىس – مۇمكىندىكتەن شىندىققا كوشۋ، ۋاقىت تا ماڭگىلىك، ول قوزعالىستىڭ سيپاتتاماسى (حاراكتەريستيكاسى).
اقىل تۋرالى ءىلىم ءفارابيدىڭ فيلوسوفياداعى ءىرى جەتىستىكتەرى ساناتىنا قوسىلادى. مۇنداعى اقىل ۇعىمى كەڭ، بۇكىلالەمدىك ماعىنادا قاراستىرىلىپ، ونىڭ كوسمولوگياسىنا تىرەك بولدى. ارەكەتتەگى ياعني جاسامپاز اقىل (ياعني ءبىرىنشى قوزعاۋشى. اريستوتەلگە ايتكاندا، ويلاۋدىڭ ويلاۋى) بولمىس تۇزىلىسىندەگى (يەرارحياسىنداعى) جوعارعى ساتىلاردىڭ ءبىرى. ەڭ جوعارعى ساتىنى تۇپكى سەبەپ — اللا يەمدەنەدى. اللادان كەيىنگى ەكىنشى ساتىنى — اسپان دەنەلەرى، بولمىستىڭ ءۇشىنشى ساتىسى ارەكەتتەگى اقىل جانە وعان ساي نەگىزگى ءتورت ەلەمەنتتەن (توپىراق، سۋ، اۋا، وت) تۇراتىن اي استى الەمى. بولمىستىڭ ءتورتىنشى ساتىسى — ادامنىڭ جانى. ەڭ تومەنگى بەسىنشى ساتىنى فورما مەن ماتەريا الىپ جاتىر. بۇل سحەمادا ءبىر جاعىنان الەمنىڭ جاراتىلىسى مەن اسپان مەن جەردىڭ الشاقتىعى جايلى رەسمي مۇسىلمان ءدىنىنىڭ كاعيدالارىنا سايكەس كەلسە، ەكىنشى جاعىنان دۇنيەگە ماتەرياليستىك، ەۆوليۋتسيالىق دامۋ تۇرعىسىنان قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءفارابيدىڭ كوزقاراسى بويىنشا، جاسامپاز اكىل نەمەسە عارىشتىق (كوسموستىق) اقىل اي استى الەمىندەگى بۇكىل قوزعالىستاردىڭ سەبەبى عانا ەمەس، ول — جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە ءتان اقىل، بۇل دۇنيەنىڭ زاڭدىلىعىن رەتتەۋشى، بيلەۋشى. ءاربىر تىرشىلىك يەسىنىڭ اقىلى تەك الەمدىك، كوسموستىق اقىلعا قاتىستى داميدى، وركەندەيدى. ال الەمدىك اقىل ماڭگىلىك. جەكە تىرشىلىك يەسى وتكىنشى. وسىدان بارىپ جان ولمەكشى ەمەس دەگەن قاعيدا تەرىسكە شىعىپ ءدىننىڭ سارا جولىمەن فيلوسوفيانىڭ تالاس ماسەلەسى جاننىڭ اۋىسىپ، كوشىپ جۇرەدى دەگەن يدەيا مانسۇق ەتىلەدى. فارابي بۇل اسا ماڭىزدى دا، ماڭگى پروبلەما بويىنشا انىق ءبىر پىكىردى ۇستاماعانى بايقالادى. كوپ جاعدايدا ول جان ولمەيتىنى جايلى تەزيستى اشىق قۋاتتايدى. بىردە ول اريستوتەلدىڭ يدەياسىن قولداپ دامىتىپ جاننىڭ ماڭگىلىگىن ءبىر ادام ءۇشىن ەمەس جالپى ادامزاتقا ءتان قابىلەت رەتىندە قاراستىرادى. ەندى بىردە قايىرىمدى، پاراساتتى ادامداردىڭ جانى ولمەيدى، ال قايىرىمسىز، نادان دا پاسىق ادامدار جانى ونىڭ تانىمەن بىرگە ولەدى دەگەن يدەيانى قولدايدى. بۇل جاعدايدا ول جاقسى ادامنىڭ ارتىندا قالدىرعان ءىسىنىڭ، ءىزىنىڭ وشپەگەنى، ونىڭ جانىنىڭ ءومىر سۇرگەنى دەگەندى مەڭزەيتىن سياكتى. بۇلاي دەپ ايتۋىمىزعا ءفارابيدىڭ "ۇلى زەنوننىڭ جوعارى عىلىم بويىنشا تراكتاتى تۋرالى" ەڭبەگىندە ول دۇنيەدەگى ءومىر تۋرالى جازعان مىناداي جولدارى نەگىز بولادى: ء"بىلىم، ياعني عىلىمي مۇرا قالدىرعان ادام ولگەننەن كەيىن ءوز قامى ءۇشىن عانا حاراكەت ەتكەن ادامنان قادىرلى، بىلگىش، كورەگەن بولادى، ويتكەنى كوپ مال-مۇلىك كۇيتتەۋ عىلىمعا كەسىرىن تيگىزەدى. سوندىقتان رۋحاني مۇرا قالدىرۋ دۇنيەاۋي قام-حاراكەتكە قاراعاندا ابزال دا قادىرلى، ول عىلىمعا كەسىرىن تيگىزبەيدى. ول دۇنيەلىك ومىردە دارەجەگە جەتۋگە كەدەرگى بولمايدى. ەگەر، بالكىم، عىلىمنىڭ باسقا ادامدارى، ونىڭ ارىپتەستەرى بۇل مۇرانى پايدالانسا ول وعان ولگەنگە دەيىن دە، ولگەننەن كەيىن دە يگىلىك بوپ جۇعادى" (تاريحي-فيلوسوفيالىق تراكتاتتار).
ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق جۇيەسىندە ماتەرياعا كوپ كوڭىل بولىنەدى. ول اي استىنداعى دۇنيەنىڭ شىن مانىندە باp ەكەنىن، ونىڭ ايدان جوعارى ورنالاسقان دۇنيەمەن، ياعني اسپان الەمىمەن بىرلىكتە بولاتىنىن مويىندايدى. ءبىزدىڭ، ياعني ايدان تومەن جەر بەتىندە ورنالاسقان دۇنيەدە ماتەريا مەن فورمادان تۇراتىن زاتتار، نارسەلەر -— بارلىعى اقيقات. ولار نەگىزگى باستاپقى ماتەريا بولىپ تابىلاتىن ءتورت ەلەمەنتتەردىڭ سان الۋان، ءار ءتۇرلى قوسىلىستارىنان تۇرادى، تۇزىلەدى. ءفارابيدىڭ ماتەريا مەن فورمانىڭ بولىنبەس، اجىراماس بىرلىگى تۋرالى تەزيسى دۇرىس ماتەرياليستىك سيپاتتاعى قورىتىندى بولدى.
تانىم پروبلەماسىن كاراستىرعاندا، زەرتتەگەندە فارابي ءوز زامانىنداعى جاراتىلىستانۋ عىلىم جەتىستىكتەرىنە سۇيەنەدى جانە ماتەماتيكا، استرونوميا، مەديتسينا، فيزيولوگيا، مۋزىكا تەورياسى جانە باسقا سالالار بويىنشا ءوزىنىڭ جان-جاقتى ءبىلىم قورىن مول، سارقا پايدالانادى. مۇندا ول تانىم تەورياسىنا راتسيونال سيپات بەرەتىن اقىل تۋرالى ءىلىمدى باسشىلىققا الادى. تانۋ تەورياسىنىڭ ءبىرسىپىرا ماسەلەلەرىن عىلىمي جولمەن دۇرىس قويىپ، تۇسىندىرۋدە فارابي ءبىرسىپىرا پسيحولوگيالىق پروبلەمالاردى كامتىپ، وڭ شەشۋىن تابۋعا تىرىسادى. مىسالى، تۇيسىكتىڭ تابيعاتى، ولاردىڭ سەزىم مۇشەلەرىنە بايلانىسى; جان قۋاتىنىڭ جانە ادام قابىلەتىنىڭ جالپى سحەماسى، تانۋدىڭ ەكى نەگىزگى فورماسى (تۇيسىك ارقىلى جانە ويلاۋ ارقىلى) ت.ب.
ءفارابيدىڭ تانىم تۋرالى ءىلىمىنىڭ نەگىزگى كوزدەگەن نىساناسى -- عىلىمنىڭ ءرولىن كوتەرۋ، فيلوسوفيا مەن ءدىننىڭ قىزمەتىن دارالاۋ، ءبولۋ، ەڭ باستىسى ءوزى ۇلكەن ات سالىسقان، قاتىسقان تانۋدىڭ عىلىمي ادىستەرىن (مەتود-تارىن) (ەكسپەريمەنتتىك-تەوريالىق ءادىس، تابيعات تۋرالى بىلىمدەردى ماتەماتيكالاندىرۋ) جاساۋ جانە دامىتۋ بولىپ تابىلادى.
مەتودولوگيالىق دۇرىس باعدارلامانى باسشىلىققا الىپ، فارابي كوپتەگەن ناقتى عىلىمدار (ماتەماتيكا، استرونوميا، اكۋستيكا، مۋزىكا تەورياسى ت.ب.) بويىنشا جانە ولاردى وقىتۋ ديداكتيكاسىن جاساۋ جونىندە ايتۋلى تابىستارعا جەتەدى. الايدا ءفارابيدىڭ تانىم تەورياسى تۇتاس العاندا ومىرشەڭ ىلگەرىشىل بولا ءتۇرا، وندا عىلىمي قايشىلىعى بار ءبىرسىپىرا داۋلى قاعيدالار مەن يدەيالاردىڭ دا بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك.
ءفارابيدىڭ عىلىمي-فيلوسوفيالىق شىعارماشىلىق قىزمەتىندە لوگيكا ماسەلەلەرى ۇلكەن ورىن الادى. لوگيكا ويلاۋ جۇيەسى مەن پىكىرلەردى مۇلتىكسىز دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى، سوندىقتان دا فارابي ونى شىندىكتى تابۋدىڭ جانە ونى نەگىزدەۋدىڭ بىردەن ءبىر ءادىسى رەتىندە جوعارى باعالايدى. لوگيكالىق تۇرعىدان ول ءبىلىمدى اكسيومالار مەن العىشارتتار تۇرىندە ورنەكتەلگەن باستاپقى، نە العاشقى جانە ولاردى وي قورىتۋ سالدارى رەتىندە شىعارىلىپ الىنعان تۋىندى، قورىتىندى دەپ ەكىگە اجىراتادى. ال لوگيكانىڭ زاڭدارى مەن ەرەجەلەرى جاڭا ءبىلىم شىعارۋعا قىزمەت ەتەدى. تىلدە گرامماتيكاسىز كۇن جوكتىعى سياقتى دۇرىس ويلاۋدا لوگيكاسىز اتتاپ باسۋعا بولمايدى. ءفارابيدىڭ ۇيرەتۋىنشە، ادامنىڭ ادام بولۋى اقىل، ويلاۋ ارقاسىندا بولسا، وندا مادەني، جوعارى پاراساتتى اقىلدى سەبەتىن لوگيكا ادامزات ءۇشىن ەڭ قاجەتتى يگىلىك بولىپ سانالاتىن عىلىم، ونەر كوزى بولادى. ءفارابيدىڭ لوگيكا جايىنداعى تراكتاتتارىنىڭ ءمانى وتە زور. وندا اۆتور كاتەگوريا، سەمانتيكا، يمپليكاتسيا تەورياسى ت.ب. ماسەلەلەر جونىندەگى اريستوتەلدىڭ باي يدەيالارىن ءارى كاراي دامىتا تۇسەدى. ءفارابيدىڭ فيلوسوفياسى ءوزىنىڭ ومىرشەندىگىن، دۇرىستىعىن ناقتىلى عىلىمي زەرتتەۋلەردەن تاۋىپ، پرينتسيپتەرى، قاعيدالارى ودان ارى كەمەلدەنىپ وتىردى. ونىڭ عىلىمي ويلاۋ جونىندەگى تاپقان ءادىسى (مەتودى), جەكە، دەربەس زاتتاردى، كۇبىلىستاردى ناقتىلى قاراستىرۋ، باقىلاۋ جاساۋ ارقىلى دەدۋكتيۆتى-اكسيوماتيكالىق تەوريا جاساۋمەن ۇشتاستىرىلادى. بۇل تۋرالى تولىعىراق كەيىن ءفارابيدىڭ عىلىم، اتاي ايتكاندا مۋزىكا تەورياسىن جاساۋ ارەكەتتەرىن باياڭداۋ بارىسىندا ايتامىن.
فارابي ءوزىنىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىن سوتسيولوگيا، ەتيكا جانە ەستەتيكا ماسەلەلەرىن قامتي وتىرىپ جۇيەلەندىرە، ناقتىلاي تۇسەدى. "ىزگى كالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى", “باقىتقا جەتۋ تۋرالى" تراكتاتتارىندا ول ادام قوعامىنىڭ شىعۋى، ءومىر ءسۇرۋ فورمالارى، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، ادىلەتتى اكىمنىڭ بەينەسى تۋرالى وي تولعايدى. ول ەڭ اۋەلى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ قۇرىلىمىن تالدايدى. ادامدار قاۋىمى ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى رەتىندە قالا حالقىن الادى. كالالاردى جىك-جىككە بولە كەلىپ ول كەمەل دە ۇلگىلى قۇرىلىم رەتىندە "ىزگى قالانى" تاندايدى، وعان جاقىن كەلەتىن جانە تۇرمىستىق بايلانىستاعى قۇرىلىم – ەڭبەكشىلەر تۇراتىن "قاجەتتىلىك قالاسى" دەپ قارايدى. فارابي ءارى كاراي "الىس-بەرىس قالاسى" (ساۋداگەرلەر مەن الىپساتارلار مەكەنى), "باقىتسىزدىق پەن بۇزىلعاندىق قالاسىن" (ۇرى-قارىلار، ارامتاماقتار مەكەنى) ءبولىپ اجىراتادى.
ىزگى مەملەكەت (قالا) تۋرالى ءىلىمىن جاساۋدا فارابي پلاتونعا ەلىكتەپ مەملەكەتتى ءاربىر مۇشەلەرى بەلگىلى ءبىر قىزمەتتى اتكاراتىن ادام تانىنە ۇقساس ەتىپ قاراستىرادى. وسىعان سايكەس ىزگى مەملەكەتتەگى فەودالدىق قۇرىلىس سۋرەتتەلەدى. يدەاليستىك تۇردە جاقاۋراتىپ ايتىلعانمەن فارابي توپشىلاۋىندا ادامدار اراسىنداعى تەڭسىزدىك، ارتىق-كەشىلىك انىق سەزىلەدى. مىسالى، حالىق — مەملەكەتتىڭ جۇرەگى سانالعانىمەن، ولار دا كۇن كورىس قامىن، حارەكەتىن جاساۋعا، ويلاۋعا ءماجبۇر ء(ىشىپ-جەۋ، ۇيلەنۋ-جايلانۋ ت.ب.) فارابي مۇنداي تەڭسىزدىكتى، ادىلەتسىزدىكتى جويۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى اعارتۋشىلىق، ادامگەرشىلىك تاربيەسىن كۇشەيتۋ دەپ قورىتادى. فەودالدىق ادىلەتسىزدىك ەزگى مەن زورلىق-زومبىلىق ءورىس الىپ تۇرعان سول اۋىر زاماننىڭ وزىندە-اق ول زورلىقسىز، قاناۋسىز ءادىل قوعام بولۋى مۇمكىن دەگەن باتىل ۋتوپيالىق (قيالي) بولجام جاسايدى. فارابي ونداي ىزگى مەملەكەتتىڭ تۋى، ەڭ الدىمەن مەملەكەت باسشىسىنا، ونىڭ اقىل-پاراساتىنا، عۇلامالىعىنا، تالانتىنا، تاربيەسىنە تىكەلەي تاۋەلدى دەپ قورىتىندى جاسايدى (اعارتۋشى-فيلوسوف اكىم يدەياسى). كەمەڭگەر-ويشىلدىڭ بۇل پىكىرىن تۇگەلدەي تەرىس دەپ ايتۋعا بولمايدى.
سەيدان ۇلدانا،
تاراز قالاسى
