Ábý Nasyr ál-Farabıdiń ómiri, eńbegi, qoǵamdaǵy orny erekshe. Álemniń «Ekinshi ustazy» dep teginnen-tegin atalmaǵan. Ókinishke oraı, kóptegen eńbekteri halyqtyń qolyna jetpeı jatyr. Sonymen qatar, zamanymyzdyń ilgeri jyljýyna ál-Farabı eńbekteriniń qosar úlesi zor dep esepteımiz. Osyǵan oraı Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly qaýly qabyldap, 2020 jyldy arnaıy Ábý Nasyr ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵy dep bekitti. Ál-Farabıdiń fılosofııasy álemdik fılosofııanyń tarıhynda erekshe oryn alady. Ǵulama ǵalymnyń álem órkenıetine qosqan úlesi zor.
Nemistiń Shyǵys zertteýshisi ál-Farabı jóninde: «Kúlli musylman shyǵysyndaǵy uly oıshyl ál-Farabı ózinen burynǵylar tek shet pushpaqtap aınalysqan kóp máseleler boıynsha zor jumys tyndyrdy. Bul kemeńger adam grek fılosofııasynyń eń tereń qyrlaryna deıin boılap, baıybyna jetti. Sondyqtan da, Shyǵysta fılosofııany, ǵylymı zertteýdi shyn máninde bastaýshy kim dep suraǵanda, basqa eshkim de emes, tek ál-Farabıdiń esimi atalýy kerek» degen eken. Demek, ál-Farabı fılosofııasy – álemdik mádenıet tarıhyndaǵy ózgeshe fılosofııa. Ǵalym Arıstoteldiń materıalıstik ıdeıalaryn damyta otyryp, óz tarapynan da “Ǵylymdar jiktelimi”, “Izgilikti (qaıyrymdy) qala turǵyndarynyń kózqarastary”, “Baqytqa jetý týraly”, “Baqytqa jol silteý”, “Fılosofııany úırený úshin qajetti sharttar jaıly traktat” sııaqty kóptegen syndarly fılosofııalyq eńbekter jazǵan. Mysaly, “Fılosofııany úırený úshin qajetti sharttar jaıly traktat” atty eńbeginde fılosofııany meńgerýge qajetti toǵyz shartty kórsetedi. Sonymen qatar, ejelgi grek ǵalymdarynyń pikirlerin ortaǵa salyp, óz oılarymen bólisedi. Ǵalym munda negizgi talap retinde – adamnyń jan, ar tazalyǵymen qatar, el-jurtyna, onyń ishinde ǵylym men bilimge degen qaltqysyz qyzmeti ekendigin naqtylap kórsetedi. Eger bul talap oryndalmasa, adamnyń fılosofııany úırene de, úırete de almaıtyndyǵyn aıtady. Rasynda, kez kelgen ǵylym men bilimdi tereń meńgeremin degen adamǵa bul eńbektiń bereri mol.
Bir anyǵy – ál-Farabı fılosofııasynyń qaı zamanda da óz mánin joımaıtyndyǵy. Oıshyl-ǵalym baqyt degendi qaısy bir áleýmettik toptyń ókili ekendigine qaramaı, adamnyń bilimdiligimen baılanystyrdy. Áıtse de, ǵalym bilimnen de bıik turǵan adamzatqa qajetti dúnıeni anyqtap keltirdi. Ol: «Adamǵa birinshi keregi bilim emes, tárbıe. Tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy»,-dedi. «Árbir adam týǵan kezden bastap baqytqa jetýge múmkindigi bar» degen tujyrym jasady. Sonymen qatar, eń baqytty adamdar aqyldylar, fılosoftar dep sanady. Ǵalymnyń qansha jyl ótse de óz qunyn joımaǵan pikiri áli de qoǵamda mańyzdy ról atqarady. Boı emes, oı jarystyrar zamanda tárbıeniń, bilimniń, aqyldylyqtyń mańyzy zor ekendigi aıqyn.
«Adam baqytyn óz qolymen jasaıdy. Aqyl-parasatynyń kúshi arqyly áýelgi bastamalary men bilimderin durys paıymdaý arqyly jáne ony qalaı paıdalaný kerektigin tereń oılanyp, talpynyp áreket jasaǵanda ǵana adam baqytty bolady. Igilikke qoly jetedi», - deıdi «Ekinshi ustaz» atanǵan ál-Farabı. Adam ómiriniń durys jolǵa túsip, sáttilikke aınalýyn, aqyl-parasaty arqyly bilimderin durys paıdalanyp, paıymdaýynyń negizinde úlken jetistikke jetetindigin dáleldeıdi. Básekege qabiletti jastarǵa qajetti dúnıeniń biri de osy dep esepteımin. Bıylǵy mereıtoıda ǵalymnyń fılosofııalyq oılary jastardy oılandyryp, nátıjesinde jetistikterge jetedi dep senemiz.
Qundyz Abaı,
Taraz qalasy
