Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ ömırı, eŋbegı, qoǧamdaǧy orny erekşe. Älemnıŋ «Ekınşı ūstazy» dep tegınnen-tegın atalmaǧan. Ökınışke orai, köptegen eŋbekterı halyqtyŋ qolyna jetpei jatyr. Sonymen qatar, zamanymyzdyŋ ılgerı jyljuyna äl-Farabi eŋbekterınıŋ qosar ülesı zor dep esepteimız. Osyǧan orai Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Kemelūly qauly qabyldap, 2020 jyldy arnaiy Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧy dep bekıttı. Äl-Farabidıŋ filosofiiasy älemdık filosofiianyŋ tarihynda erekşe oryn alady. Ǧūlama ǧalymnyŋ älem örkenietıne qosqan ülesı zor.
Nemıstıŋ Şyǧys zertteuşısı äl-Farabi jönınde: «Küllı mūsylman şyǧysyndaǧy ūly oişyl äl-Farabi özınen būrynǧylar tek şet pūşpaqtap ainalysqan köp mäseleler boiynşa zor jūmys tyndyrdy. Būl kemeŋger adam grek filosofiiasynyŋ eŋ tereŋ qyrlaryna deiın boilap, baiybyna jettı. Sondyqtan da, Şyǧysta filosofiiany, ǧylymi zertteudı şyn mänınde bastauşy kım dep sūraǧanda, basqa eşkım de emes, tek äl-Farabidıŋ esımı ataluy kerek» degen eken. Demek, äl-Farabi filosofiiasy – älemdık mädeniet tarihyndaǧy özgeşe filosofiia. Ǧalym Aristoteldıŋ materialistık ideialaryn damyta otyryp, öz tarapynan da “Ǧylymdar jıktelımı”, “Izgılıktı (qaiyrymdy) qala tūrǧyndarynyŋ közqarastary”, “Baqytqa jetu turaly”, “Baqytqa jol sılteu”, “Filosofiiany üirenu üşın qajettı şarttar jaily traktat” siiaqty köptegen syndarly filosofiialyq eŋbekter jazǧan. Mysaly, “Filosofiiany üirenu üşın qajettı şarttar jaily traktat” atty eŋbegınde filosofiiany meŋgeruge qajettı toǧyz şartty körsetedı. Sonymen qatar, ejelgı grek ǧalymdarynyŋ pıkırlerın ortaǧa salyp, öz oilarymen bölısedı. Ǧalym mūnda negızgı talap retınde – adamnyŋ jan, ar tazalyǧymen qatar, el-jūrtyna, onyŋ ışınde ǧylym men bılımge degen qaltqysyz qyzmetı ekendıgın naqtylap körsetedı. Eger būl talap oryndalmasa, adamnyŋ filosofiiany üirene de, üirete de almaityndyǧyn aitady. Rasynda, kez kelgen ǧylym men bılımdı tereŋ meŋgeremın degen adamǧa būl eŋbektıŋ bererı mol.
Bır anyǧy – äl-Farabi filosofiiasynyŋ qai zamanda da öz mänın joimaityndyǧy. Oişyl-ǧalym baqyt degendı qaisy bır äleumettık toptyŋ ökılı ekendıgıne qaramai, adamnyŋ bılımdılıgımen bailanystyrdy. Äitse de, ǧalym bılımnen de biık tūrǧan adamzatqa qajettı dünienı anyqtap keltırdı. Ol: «Adamǧa bırınşı keregı bılım emes, tärbie. Tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ qas jauy»,-dedı. «Ärbır adam tuǧan kezden bastap baqytqa jetuge mümkındıgı bar» degen tūjyrym jasady. Sonymen qatar, eŋ baqytty adamdar aqyldylar, filosoftar dep sanady. Ǧalymnyŋ qanşa jyl ötse de öz qūnyn joimaǧan pıkırı älı de qoǧamda maŋyzdy röl atqarady. Boi emes, oi jarystyrar zamanda tärbienıŋ, bılımnıŋ, aqyldylyqtyŋ maŋyzy zor ekendıgı aiqyn.
«Adam baqytyn öz qolymen jasaidy. Aqyl-parasatynyŋ küşı arqyly äuelgı bastamalary men bılımderın dūrys paiymdau arqyly jäne ony qalai paidalanu kerektıgın tereŋ oilanyp, talpynyp äreket jasaǧanda ǧana adam baqytty bolady. İgılıkke qoly jetedı», - deidı «Ekınşı ūstaz» atanǧan äl-Farabi. Adam ömırınıŋ dūrys jolǧa tüsıp, sättılıkke ainaluyn, aqyl-parasaty arqyly bılımderın dūrys paidalanyp, paiymdauynyŋ negızınde ülken jetıstıkke jetetındıgın däleldeidı. Bäsekege qabılettı jastarǧa qajettı dünienıŋ bırı de osy dep esepteimın. Biylǧy mereitoida ǧalymnyŋ filosofiialyq oilary jastardy oilandyryp, nätijesınde jetıstıkterge jetedı dep senemız.
Qūndyz Abai,
Taraz qalasy
Ūqsas jaŋalyqtar
