ۇرانشىل ءداۋىر شەكتەمەگەندە...
اقىن، جۋرناليست قابدىراشيت شوقاەۆ جايلى سىر
كەڭەستىك جۇيە كەمەلدەنگەن سايىن «رەتتەپ» بىتپەگەن رەپرەسسيا رەلىسى ەستيارلارىمىزدى ەشالونىمەن ەكى دۇنيە اراسىندا شايقالاقتاتقان شاق. ياعني، بۇل - ناۋبەت پەن سوعىس اراسىنداعى ءستاليننىڭ قانتالاعان كوزىندەگى قىپ-قىزىل ۇرەي حالىقتى قىزىل يمپەريانىڭ قاتىگەز، ۇرانشىل اسكەري تارتىبىمەن جۇرگىزە باستاعان كەزەڭ. بەينە ءبىر الداعى سوعىسقا بارماسىنا قويمايتىن دايىندىق سياقتى. بۇگىن دە تاريحي تۇلعالار قاتارىنا قوسىپ جۇرگەن زيالىلاردىڭ دا، باسقا قالامگەرلەردىڭ دە قىزىل شەڭبەردەن اسىپ، تاريح تاڭدانار ءىس تىندىرعانىن ەشبىر ءباسپاسوز ايعاقتاي المايدى. ەركىن سويلەۋدىڭ كۇنى كەمى ول كەزدەگىدەن 15-20 بۇرىن-اق وتكەن سياقتى. ءار ءداۋىردىڭ اشىلىپ سايرايتىن، سايرامايتىن كەزەڭدەرى بولادى. وسىنى تۇسىنبەيتىن شالاعايلاردىڭ «بۇرىنعىلار كۇرەسكەر ەدى، قازىرگىلەر – قورقاق» دەيتىندەي پايىمدارى دا تانىمعا سىيا بەرمەيدى. جەرگىلىكتى اقپارات تا ورتالىق ءباسپاسوزدىڭ كولەڭكەسىندە كۇن كەشتى. دەسەك تە، كەشەگى ءسادۋ ماشاقوۆ، قالتاي مۇحامەتحانوۆتار باستاعان القالى توپتىڭ ورداسىنا اينالعان سەمەي وبلىستىق «ەكپىندى» گازەتى ايماق تىنىسىنا دا ارقاۋ بولعان ەدى. بۇل گازەتتىڭ لاتىن، كيريلل جازۋلارىمەن باسىلعان 1939-41 جىلعى باسىلىمدارىن مۇراعاتتان الىپ، بىرنەشە مارتە شولىپ شىقتىم. ءوزىم اقىن بولعاسىن كوزىم اۋەلى ولەڭگە تۇسەدى. ق.ساتىبالدين، ق.ابدىقادىروۆ، ن.بايمۇراتوۆ، س.الىمبەتوۆ، ك.ورازالين، ا.توقماعانبەتوۆ، ن.بايعانين، ج.تىلەك، ق.بەكقوجين، ق.امانجولوۆ، د.ابىلەۆ، ب.قۇربەتوۆ، ە.اۋكەباەۆ، تاعى باسقا جەرگىلىكتى اقىنداردىڭ دا جىرلارى اراكىدىك توپتاپ جاريالانعان. ولاردىڭ باسىم بولىگى ستاليندىك، سوتسياليستىك قوعامدى، ورىس رەۆوليۋيونەرلەرىن، كەيىن سوعىستى، تاعى-تاعىلاردى تاقىرىپقا وزەك ەتكەن. ال، قازاق مۇددەسى، ءتىپتى قىزىل قوعامعا تەر توككەن ۇلت ەڭبەككەرلەرى جايلى ولەڭ بولسا، نەكەن-ساياق بولار. 1936 جىلعى كەمەلدەنگەن سوتسياليزم تۇسىندا شىققان جاڭا كونستيتۋتسيانى سول گازەتتە جامبىل دا («التىن زاڭ»), ءا.نۇرشايىقوۆ تا («جاڭا زاڭ») تەبىرەنە جىرلاعان. ارينە بۇلاردى جىرلاتقان مانساپ تا، جاعىمپازدىق ەمەس، قاشان دا شىرعالاڭى بىتپەيتىن قوعامعا جاڭا ءبىر ءادىل وزگەرىستىڭ قاجەتتىگى. وسى ورايدا سول گازەتتە جۇمىس ىستەپ جارقىلداپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءبىرى – ق.شوقاەۆ تا (1920-1941) ەسكە تۇسەدى. ونىڭ وسى زاڭعا قاتىستى 1939 جىلعى گازەتكە شىققان «قۋانىشتى كۇن!» دەگەن شاعىن اڭگىمەسىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك.
«... نۇرلاننىڭ ۇيىندە جاستار تولىپ وتىر ەكەن. ورتادان ورىن بەردى. ويىن باستالۋعا اينالدى. انا تۇرىپ:
- ويىن ستاليندىك كونستيتۋتسيانى وقۋمەن اشىلسىن، - دەدى. ءبارىمىز دە قابىل الىستىق. نۇرلان انانىڭ قىزىل ماتامەن وراعان كىتابىن الىپ وقىدى. زاڭنىڭ ءاربىر ءسوزى كوكىرەككە نۇر قۇيىپ، ۇلى باقىتتىڭ، اسقان شاتتىقتىڭ ىستىق لەبى دەنەگە ويناپ كەتتى.
- ەندى ولەڭ ايتىلسىن، - دەدى، تاعى انا. كەزەك ماعان ءتيدى. نۇرلان گيتاردى شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرىپ ەدى، شاتتىقتىڭ شارىقتاعان ءۇنى ەستىلدى. مەندە قوسىلىپ:
- التىن زاڭ اناسى
ءبىلىم مەن ەڭبەكتىڭ.
اينىماس جۇرەكپەن
سۇيگەنى سەن كوپتىڭ.
باقىتتى، شاتتىقتى
كوڭىلگە سەن ەكتىڭ...، – دەدىم. ويىن اياقتالدى. انا تۇرىپ:
- جاساسىن باقىت زاڭىن جاساۋشى ۇلى ستالين! - دەدى....» ول كەزدەگى كوممۋنيستىك قۇلدىق سانا ادىلەت پەن شىندىقتى جانە حالىقتىڭ قۇقىن تاپتىق قوعام تۇرعىسىنان ناسيحاتتاپ، وتارلىق ساياساتتى سانادان شىعارۋعا تىرىستى. حالىق پەن مەملەكەتتىڭ ءال اۋقاتىن ەكونوميكانى كوتەرۋ، كوممۋنيستىك «پاراساتقا» تاربيەلەۋ تۇرعىسىنان عانا ءتۇسىندىردى. ۇلتتىق مۇددەنى ايتۋ كەرتارتپا ۇلتشىلدىق كورىنىسىنە اينالىپ، قيانات قاقپانىنا ءتۇسىردى. سوندىقتان، ونسىز دا ناۋبەتتە تارىداي شاشىلعان از حالىق قارسى سويلەپ، قاسىرەت كومەيىنە تۇسە بەرگەننەن گورى بولاشاق ەل مەن جەر يەسى - ۇرپاقتى دا ساقتاۋدى دا ويلاپ، ەكىنشىدەن اڭقاۋ ەلدىڭ الدىندا ادىلەت ماسكاسىن كيگەن يدەالوگيانى دا قۇپتادى. قاشان دا جاڭا ىقپال الدى-ارتىن تانىپ بولماعان جاستاردى جاۋلايتىنى داۋسىز. بوزبالا قابدىراشيت تە سول ساپتا ەدى. كەيىننەن ستاليندىك سىيلىقتىڭ اتىن مەملەكەتتىك سىيلىق دەپ وزگەرتكەندەي سول كەزدەگى ادەبيەت، مادەنيەت ارىستارىنىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىن ءستاليننىڭ اتىنان تازارتتى. بىراق، سول ارىستارىمىز ءوز شىعارماشىلىعىمەن ابىرويىنا داق تۇسپەگەن الىپتار قاتارىندا قالدى. ولار سياقتى ءداۋىر وزگەرىسىنە قاراي شىعارمانى دا وزگەرتۋگە ومىردەن قىرشىن كەتكەن تالانتتاردىڭ تاعدىرى مۇمكىندىك بەرمەدى. ماڭدايلارىندا بۇيىرعان ۋاقىت «بارىمەن بازار» دەپ تۇيىقتالدى. بىراق ولار وزدەرىن سەندىرگەن قوعامدىق ۇستانىم شەڭبەرىندە ادال نيەتتەن تۋعان شىعارماشىلىقپەن اينالىستى.
مىسالى، «حالىق ءۇنىن قوسقان كۇن»دەگەن ولەڭىندە:
.....بۇگىندى ايتسام قالىقتاپ،
كوڭىل كۇيىن شەرتەدى.
قۋانىش كەرىپ كەۋدەڭدى،
دەنەڭدى جۇرەك ەرتەدى.
بۇگىن دەسەم شاتتىقپەن
جۇرەك ءجيى سوعادى.
ءتاتتى جىرىن شالقىتىپ،
اسپانعا اقىن شىعادى،
بۇگىن دەسەم شاتتىقتىڭ
تولقىنى ويناپ جۇزىمە.
كورىنەدى بىرلىكتىڭ
ۇلى شىڭى كوزىمە.
ويتكەنى، بۇگىن ەلىمنىڭ
ايمالاپ كۇندى دابىلى،
جەر ءجۇزىن جارىق ەتكەن كۇن،
ءتۇسىپ التىن ساعىمى.
ويتكەنى، بۇگىن بار حالىق
قۋانىشپەن قوسىپ ءۇن،
كۇيگىزىپ دۇشپان جۇرەگىن،
تاسىنقان كوڭىلىن دوسىنىڭ...، - دەپ، سايلاۋ ناۋقانىن ءوز تانىم قۇدىرەتىمەن ەكپىندەتە جىرلايدى. كەزىندە «ىبىرايمىسىڭ؟ ىبىرايمىن!» سياقتى ديالوگقا قۇرىلعان تۋىندىلار ب.مايلين ىقپالىمەن كەيىنگىلەرگە دە ءار قيلى فورماتپەن جالعاستى. بۇل تاقىرىپتى «ەلدىڭ ەرىن سايلايىق» دەگەن جىر جولدارىندا دا:
... - ءجۇر، بالام جينالىسقا بارىپ
دەپۋتات ۇسىنايىق، - دەدى انام.
- كىمدى ۇسىنامىز؟
قانداي ەردى؟ – دەدىم، انامدى سويلەتپەك بولىپ.
- ويلان، جولداس، شولدەردە
تاڭدايى قاتىپ شولدەگەن،
ازاتتىق ءۇشىن، ەل ءۇشىن
مايداندا قىلىش سەرمەگەن،
قيادا ۇشىپ، قيالاپ،
بۇلت جارىپ، كوككە ورلەگەن،
ەلدىڭ ەرىن سايلايىق!
- تەك ازامات سوعىسىنىڭ ەرىن عانا ما؟... – وقيعا جارتىلاي اڭگىمەگە ۇقساس جالعاسا بەرەدى. ول كەزدە باسقا سوعىس ءالى بولعان جوق. سول ءداۋىردىڭ جامبىل، نۇرپەيىس سياقتى اقىن-جىراۋلارىنا ءتان ورتاق سارىن وسى جولداردا دا بايقالادى. مۇندا كوركەمدىك بولعانىمەن ناۋقاندىق ناسيحاتقا قۇرىلعان مازمۇن جاعى ۇستەم تۇرادى. سونداي-اق، ەربولات پەن گۇلجان دەگەن جاستار اراسىنداعى سۇقباتقا قۇرىلعان «جۇرەك سىرى» اتتى شاعىن اڭگىمەسى دە وسى تاقىرىپتى جالعاستىرادى. بۇل تۋىندىلارعا قاراپ، قابدىراشيت «قىزىل شەڭگەلدىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي كەتتى-اۋ!» دەيتىن وكىنىش تۋماعانى ابزال.
ال، تومەندەگى «انا ءالديى»( «ەكپىندى» گازەتى، №158. 11.07.1940 جىل) دەگەن ولەڭىندە اسىرە ۇرانشىلدىقتان گورى تابيعي نازىك اجىراماس سەزىم، وتانشىل پاتريوتتىق تاربيە باسىم.
«...ۇيىقتا، جانىم، بوپەم،
تىنىق، ساۋلەم، دەمىڭدى ال،
ايمالاسىن بەسىگىڭدى
ءسۇيسىن سەنى، كۇمىس اي،
ۇيىقتا، جانىم، كۇنگە توسەپ،
كەلبەتىڭدى نۇر شاشقان.
سەن بالاسى ۇلى وتاننىڭ
بۇل جاھاننان باعى اسقان.
ەسەيەرسىڭ، ەر جەتەرسىڭ،
ارمياعا باراسىڭ
ۇلى وتاندى كۇزەتۋگە
پۋتەۆكانى الارسىڭ
وعان دەيىن وسىرەيىن
تايبۋىرىلداي ارعىماق
ەرلىگىڭە، قايراتىڭا
بولسىن سەرىك، اتىڭ شاق» - دەيدى. ايتسە دە، قاسىرەت قۇدىرەتىمەن قارىشتاپ العا جىلجىعان كەڭەستىك حالىق شارۋشىلىعىن:
«... ءشول دالاعا ءتۇر بەردى، زاۆود سالدى،
قوينىن اشىپ دالانىڭ كەنىن الدى.
ەلىمە تەحنيكالى ماشين بەرگەن
سەن ەدىڭ ءوندىرىستىڭ كوماندارمى» («سەرگو ءىسى يگى»), - دەپ، جەكە ادامداردىڭ بەينەسى ارقىلى بەرۋ سول كەزدە داستۇرگە اينالعان. سونداي-اق اقىنداردا ۋاقىت ىرقىنا باعىنباي، جۇرەك امىرىمەن پوەزيا، ونەر پاديشاسىنا، مۋزاعا نەمەسە تىلسىم دۇنيەگە تازالىق تۇرعىسىنان باس يدىرەتىن ەرەكشە قاسيەت تە بولادى. ونى تەك سەزىم دۇنيەسىمەن استاسقان، ادامزات اقىندارىنىڭ ورتاق ۇستانىمىنان دا اڭعارامىز.
ق. شوقاەۆ 1920 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى ەگىنبۇلاق اۋىلىندا تۋعان. ونىڭ شوقاي اتانعان اكەسى سەلدىرباي اققازى بايدىڭ مالىن باققان. قوي قىرقادى. ءار ىسكە تياناقتىلىقپەن قاراپ، ءتىپتى «اعايىندار ءوزارا رەنجىسىپ جازىم بولماسىن» دەپ، پىشىقتاردى دا تىعىپ قويادى ەكەن. ول اۋەلدە قۇدىشتىڭ ۇلى ايساۋلەنى بالا قىلىپ اسىراپ الادى. قويىنا كومەكتەسىپ جۇرگەن ايساۋلەنى كورىپ جۇرەتىن كەڭەس بەلسەندىلەرى شوقاي مالاي ۇستاپ وتىر دەپ كورسەتەدى. سوسىن ايساۋلەنى ۇيىنە قايتارادى. قازىرگى شونا-شورمان قىستاعىندا مالدا ءجۇرىپ، وزىنە دە ازىن-اۋلاق جاعداي جاساعان شوقاي ءسويتىپ، كۋلاك اتانادى. الگى ايساۋلەنىڭ جاس كەتكەن اكەسى قۇدىش تا مالمەن اينالىسقان. ايساۋلە – سالماقتى، جۋاستاۋ بولسا دا اۋداندا وزات ستاحانوۆشى، ءارى بالۋان اتانىپ، سوڭىنان بىرەۋدىڭ ورنىنا سوعىسقا الىنىپ، حابارسىز كەتكەن مەنىڭ تۋعان ناعاشى اتام. ول جايلى قابدىراشيت:
- قايران، ايسانىڭ ەڭبەگى-اي شاشىلىپ جاتقان! – دەيدى ەكەن، «جۋاستاۋ ايەلى سول ەڭبەكتى وقساتا المايدى» دەگەندى مەگزەپ. شوقايدى كۋلاك دەپ، قارالاپ، بار مالىن تارتىپ الادى. سودان ونى ءۇش جىلعا سوتتاپ، زايسان تۇرمەسىنە قامالادى. سوندا تۇرمەگە كەلىپ كىرگەن شوقاي:
- اسسالاۋماگالەيكۋم، اباقتى،
كوتەرە گور قاباقتى، - دەپتى. سوسىن شوقاي ءوزىن ءوزى اقتاۋ ءۇشىن، تەرگەۋدى قايتا جۇرگىزدىرتەدى. ول كەزدە ەتىك تاپشىلىعىنان مالشىلار اياعىنا ات تۇياعىنان تاعا جاساپ تاڭىپ الادى. سوندا كوميسسياعا ۇيىنەن 32 ەتىك، 40 تۇياق كورسەتىپ، ءوز مالىن ءوزى باققاندىعىن دالەلدەگەن. ءسويتىپ، ەكى ايدان سوڭ تۇرمەدەن شىعادى. شوقاي كەيىن 19.11.1962 جىلى قايتىس بولعان. ول كەزدە «كۋلاكتىڭ بالاسى» دەپ قابدىراشيتتى دە مەكتەپكە المايدى. سوسىن نۇعىمان دەگەن اعايىنى حات تانىتادى. قابدىراشيتتىڭ اكە-شەشەسى دە حات تانىمايتىن كورىنەدى. نۇعىمان وقىعان، كوزى اشىق، جاعدايى بار، اعايىنعا قامقور ادام بولعان. ءبىر جاعى ساۋدا جاسايدى. شوقايدىڭ ايەلى ءماريدى وزىنە «اپاي» دەپ، جاقىن تارتىپ جۇرەتىن قابدوللا دەگەن اۋدان ورتالىعى قىزىلتاس اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى بار ەدى. نۇعىمان سوعان ارىز جازىپ، اكەسى كۋلاك ەمەس ەكەندىگى دالەلدەگەسىن قابدىراشيتتى جەتى جىلدىق مەكتەپكە كىرگىزەدى. سول قابدولدامەن ءبىر تۋعان باتقولدا سول اۋىلدىق كەڭەستىڭ كەيىنگى حاتشىسى - سەيىتتىڭ اكەسى. قابدىراشيت قىزىلكەسىكتە ينتەرناتتا تۇرادى. وندا س.توعىزباەۆتىڭ شەشەسى شىنار بالالارعا تاماق جاسايدى. سول جەتى جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەسىن ءبىر قۇناجىندى اياگوزگە ساتىپ، 8-ءشى سىنىپتى سەرگيوپلدە تامامدايدى. سول كەزدە ول ءوز ورتاسىنا العاشقى تۋىندىلارىمەن تانىلىپ، تالانتى ءار قىرىنان اشىلا باستايدى. قابدىراشيتتىڭ بۇل قاسيەتىنەن حاباردار بولعان قۇلباەۆ جاقىپبەك دەگەن بەدەلدى ازامات سەمەيدىڭ لەنين كوشەسىندەگى ءوز ۇيىنە شاقىرتىپ، «ەكپىندى» گازەتىنە جۇمىسقا ورنالاستىرادى. مۇنداي مارتەبەلى قىزمەتكە جاستىق جالىنىمەن جانتالاسا كىرىسكەن ول اۋەلى رەسمي ناۋقاندىق جۇمىستارعا جەگىلەدى. 1938 جىلى ءۇشىنشى بەسجىلدىقتىڭ ءۇشىنشى جىلىنداعى مەملەكەتتىك زايومنىڭ شىعۋىنا ارنالعان وبلىستىق وقۋ ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ميتينگىسى جايلى «بىرلىكتىڭ بەينەسى» دەگەن ساندىق كورسەتكىشكە تولى شاعىن ماقالاسىن جاريالايدى. ارينە، كەڭەستىك ميتينگىلەر كەيىنگىدەي قورقىنىشتى ەمەس، بيلىكتىڭ ارنايى جوسپارىمەن جاسالىپ، بەيبىت ناسيحات تۇرىندە وتەدى. ۆك(ب)پ تاريحىن دۇرىس وقىتا الماي جاتقان ەجوۆ كولحوزى كومسومول ۇيىمى جونىندەگى «جۇمىسى اقساعان ۇيىم»، تاعى دا وسى سارىنداس «قۋانىشتى كۇن»، «جۇرەك سىرى» سياقتى حابار، شاعىن ماقالالارىن ۇزدىكسىز جاريالاي باستادى. ىسكەرلىگىنە كوڭىلى تولعان رەداكتسيا باسشىلىعى ونى كوكپەكتى، اقسۋات اۋداندارى بويىشا مەنشىكتى ءتىلشى ەتىپ تاعايىندايدى. گازەت ارقىلى جۋرناليستىك شەبەرلىگىن شىڭداپ قانا قويماي، قولعا تيگەن باتىس-شىعىس ادەبيەتتەرىمەن دە تانىسا باستايدى. ادەبيەتكە دەگەن اۋەستىك ونىڭ بويدا بار تالانتىن بارىنشا شىڭداپ، جاڭا ولەڭدەر، شاعىن دەرەكتى اڭگىمەلەر جازۋىنا ىقپال ەتەدى. مىسالى، ق.شوقاەۆتىڭ «لەرمونتوۆقا» دەگەن ولەڭىندە بيىك پاراساتتان قولداۋ تاپقان، بارشانى ەلەڭ ەتكىزگەن اقىن تراگەدياسى وزىنشە سۋرەتتەلەدى.
... شىندىق پەن ادىلدىككە بولعان جوقشى،
جەل قانات، الماس تۇياق، بولات توپشى،
اينىماس ادامشىلىق ماحابباتپەن
تۋىسىپ، باۋىرلاس بوپ سۇيگەن كوپتى.
پاتشانىڭ كۇيگىزىپ ەڭ كيگەن ءتاجىن،
تىلىڭمەن ناجاعايداي تاپتاپ شوقتى.
قالامى كوكتە جاتقان جۇلدىز ەدى،
ءسوزى كوركەم، تەڭىزدە قۇندىز ەدى.
ولەڭىڭ وكەاندا پارۋس بولىپ،
قورعانباي-اق تولقىندا ءجۇزىپ ەدى.
قاۋلاعان ءاربىر ءسوزىڭ جالىن ەدى،
زالىمدى جالىن ءسوزىڭ شالىپ ەدى.
بولاتتىڭ ۇشقىنىنداي اسىل ويىڭ
وشپەستەي ورشەلەنىپ جانىپ ەدى.
كاۆكازدىڭ سايىندا اققان بۇلاعىنداي
ەل جۇتىپ، مەيىرلەنىپ قانىپ ەدى.
پانتانداي كوككە شاشىپ پوەزيا،
اساۋ تەرەك سۋىنداي اعىپ ەدى.
شىعىستىڭ قۇرالاي كوز سۇلۋىنا
پالمانى شولپى قىلىپ تاعىپ ەدى.
تۇمانمەن كوتەرىلىپ سالعان ءانى،
بال بولىپ دۇنيەگە تامىپ ەدى.
توت باسپاس شىڭعا بىتكەن تەڭىز تاسى،
قۇس شىقپاس، كۇندى سۇيگەن بيىك باسى.
حالىق ۇلى، ەلدىڭ دوسى دانىشپاننىڭ
ماڭگىلىك ەل الدىندا سۇرەر اتى... – وسىدان 81 جىل بۇرىن جازىلعان بۇل ولەڭنىڭ تەحنيكاسىن زاماناۋي ساراپقا سالۋدىڭ قاجەتى جوق. مەنىڭشە، تاريحتى ساقتاۋ ءۇشىن وڭدەۋگە دە بولمايدى. بىزگە قاجەتى الەم ادەبيەتى قامتىعان وزەكتى تاقىرىپتان اينالىپ وتپەي، وزىندىك پىكىر ءبىلدىرىپ، ءۇن قوسۋىندا. ءبىز بىلەتىن لەرمونتوۆ قۇبىلمالى قوعامنىڭ عانا ەمەس، تاعدىردىڭ ايداۋىمەن ءار كونتينەنتتىڭ قۇبىلمالى اۋا رايىنان دا وزىنە سىرقات تاۋىپ الدى. سول قۇبىلمالى قوعام الدى-ارتىن تانىپ بولماعان، بىتىرگەن ارناۋلى وقۋى دا جوق قابدىراشيت سياقتى جاستاردىڭ تانىم دۇنيەسىنە دە ىقپال ەتەدى. رەداكتسيا دا جالىندى جاستىعىن كولدەنەڭ تارتىپ، قالاعا دا تۇراقتاتپاي، اۋىل-اۋىلدىڭ ناۋقاندىق تىنىس-تىرشىلىگىن ۋاقىتىندا بايانداپ تۇرۋدى جۇكتەدى. تاماق، كيىم، جول اۋىرتپالىعىنا مويىماي العان مىندەتىن كەشىكتىرمەي ورىنداپ وتىردى. ويتكەنى، قىزىل يدەالوگيانىڭ پاتريوتتىق تاربيەسى اسكەري تارتىپكە بارا-بار ەدى. ايازعا دا، بورانعا دا قاراماي، ەڭبەك ادامدارىمەن سىر ءبولىسىپ ءجۇرىپ، وزىنە سۋىق تيگىزىپ، اۋرۋعا دا شالدىقتى. سول سىرقاتتان قابدىراشيتتىڭ جاسى قىرشىن كەتكەن لەرمونتوۆتىڭ جاسىنا دا جەتپەدى. ياعني، سەمەيگە جەتكەندە وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، جۇمىستى جالعاستىرۋ مۇمكىندىگى شەكتەلدى. سوسىن مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەيتىن ب.قۇداشەۆ دەگەن جاقىن سىيلاسى اقكۇمىس دەگەن ايەلىمەن بىرگە جولعا شىعىپ، قابدىراشيتتى پوەزبەن اۋەلى اياگوزگە، سوسىن ات اربامەن 150 شاقىرىمداعى اۋىلىنا جەتكىزەدى. سودان جايلاۋعا دا كەلەدى. ءبىر اۋىرىپ، ءبىر جادىراپ، دەل-سال كۇيدە جۇرەدى. بالانىڭ سىرقاتى اكەسىنىڭ دە كوڭىل-كۇيىن الاي-دۇلەي اۋا-رايىنداي مىڭ قۇبىلتادى. جانى كۇيزەلگەن اكە قابدىراشيتتى جاس بالاشا الدىنا الىپ قۇشاقتاپ وتىرىپ الىپتى. بۇعان تاڭدانعان قانيپا دەگەن جەڭگەسى «كىشكەنتاي بالا سياقتى اكەڭنىڭ الدىنا «وتىرىپ» قويما» دەپ ازىلدەپتى. شوقايدىڭ كەزىندە كۋلاكتاي قۇدىرەتى بولسا دا كەڭەستىك الاساپىران باسپاناعا دا جارىتپاي قىسى-جازى كيىز ۇيدە تۇرادى.. سول كەزدەردە ءابدىلدا ءۇيىن بەرىپتى. ءابدىلدا - ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ قۇبانى. كەيىن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پارلامەنت توراعاسى بولعان سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ اكەسى. ەلى – بۋرا. رۋ سۇرامايتىن كەڭەس كەزىندە ازعانا بۋرا رۋىن ايتپاي، مىرزاس اۋىلىنداعى مىرزاستاردى «ءوز مىرزاسىم» دەپ جۇرە بەرەدى ەكەن. اشىلىپ، رۋدى ايتۋ كەيىن جانداندى.
اقىرى قانشا كۇتىم، ەم جاسالسا دا ماڭدايعا سىيماي كەتكەن قابدىراشيت سول ۇيدەن 1941 جىلى 3-ءشى ناۋرىزدا 21 جاسقا دا تولماي باقيلىق ساپارعا اتتاندى. شوقاي شوكەت، كوكەك، قارلىعاش دەگەن قىزداردىڭ اراسىنداعى جالعىز ۇلدان ايىرىلىپ، كوپ قايعىرادى. ساليما، نۇراش باستاعان تۋىستارى سابىرعا شاقىرىپ، باسۋ ايتادى. سوندا «باتاسى ۇلىنا تيمەدى-اۋ!» دەپ شەشەسى ەنەسىنە ۇرسادى ەكەن.
باستاعى قايعىنى ءبىر ساتكە سەيىلتىپ، شىعارماشىلىعىن جيناستىرىپ، جارىققا شىعۋىنا كومەكتەسەر دەگەن ۇمىتپەن اۋەلدە وزىنە رۋحاني اعا بولعان جاقىپبەك قۇلباەۆقا جىبەرەدى. ودان ۇزاق ۋاقىت حابار بولماعاسىن انىق-قانىعىن شايزات دەگەن انشىدەن سۇراتادى. ناتيجەسىندە «جاقىپبەكتىڭ ايەلى بايقاماي، وت تامىزۋعا جاعىپ جىبەرىپتى» دەگەن جاۋاپ الادى. ول كەزدەن سەمەيدەن گاسترولگە الگى شايزات باحتينوۆا، ابىلقاسىم جاڭبىرباەۆ، ت.ب. ونەر قايراتكەرلەرى كەلىپ، شوقايدىڭ ۇيىنەن ءدام تاتادى ەكەن. ارينە، قوعامدىق فورماييامەن قاتار كوزقاراس تا وزگەرەدى. ۋاقىتىندا جاريالانباعان دۇنيە ساياسي سىر-سيپاتى جاعىنان بۇل كۇندە مۇلدە قابىلدانبايتىنى انىق. جاريالانباعان شىعارمالارىنىڭ اراسىندا «لەنين تاڭى اتتى» جانە «كۇلىپ تۋعان كۇن» اتتى پەسالارى دا بار ەكەن. العاش پەسادا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى جانە سول ءداۋىردىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قوعامدىق احۋال ءسوز بولادى. قابدىراشيت بۇل پەسانى مۇحتار اۋەزوۆقا اپارسا، دراماعا كىرگىزگەن ءبىر ولەڭدى اۆتوردىڭ جازعانىنا كۇمان تۋدىرىپ:
- مۇنداي ولەڭ جازۋ مۇمكىن ەمەس، بۇل ورىس اقىندارىنان اۋدارىلعان اۋدارما، - دەپتى. ال، «كۇلىپ تۋعان كۇن» دەگەن پەساسى سوۆەت-فين سوعىسىنداعى كەڭەستەر وداعىنىڭ جەڭىسىنە ارنالىپتى. «لەنين تاڭى اتتى» پەساسىن اراگىدىك اۋىلدا ساحنالاپ، جۇرت كوڭىلىنەن شىققان ەكەن. سول كەزدەگى قاماباي، بالاۋباي، باتەس دەگەن جەرلەستەرى رولدەردە ويناپ، قارلىعاش دەگەن ون جاسار قارىنداسى ساحنا سىرتىندا شىعارمانى وقىپ، سۋفلەر مىندەتىن اتقارادى. ونى ءتالىمجان دەگەن اۋىل اقساقالى كوتەرىپ، كەيدە ەرتىپ جۇرەدى ەكەن. قارلىعاش اپاي باستاۋىش مەكتەپتى ەگىندىبۇلاقتان تامامداپ، ون جىلدىقتى اقسۋاتتان بىتىرەدى. ءتالىمجان – قوعام قايراتكەرى س.ءابدىلديننىڭ ءوز اتاسى ءالىمجاننىڭ ءىنىسى. «ەكپىندى» گازەتىنەن قابدىراشيتكە قاتىستى ماتەريال قاراپ وتىرعاندا سول ءالىمجان استاەۆقا قاتىستى دەرەكتى دە كوزىم شالىپ قالدى. سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا ونىڭ كۇندىز جىلقى باعىپ، تۇندە ءشوپ تاسىپ، جوسپارىن 150 پايىزعا ورىنداپ جۇرگەن قارت ستاحانوۆشى ەكەنى ايتىلادى. ونىڭ اتاسى ءاستاي – مەنىڭوز بابام تاكىبايدىڭ سىيلاسى بولىپتى. جانە اۋىلىمىز جايلى ك.باكين، ۆ.شاراپيەۆ، ح.شاراپيەۆ، تاعى-تاعىلاردىڭ دەرەكتەرىن كورىپ، كوزايىم بولدىم. ءالىمجاننىڭ كەنجە ءىنىسى دولدا قابدىراشيتتىڭ نەمەرە اعاسى مۇحاتپەن بىرگە اۋەلى اقسۋاتتا، سوسىن كوكجىرا اۋىلىنا ساۋدا جاساپ، كەلگەندە باندىلاردىڭ قولىنان قازا تابادى. ولاردى ىزدەگەن ءالىمجان قۇمالاق اشىپ «زاۋلاپ كەتىپ بارادى-اي، زاۋلاپ...» دەيدى ەكەن، ەگىلىپ. ۇزاق جىل كەڭشاردىڭ باس ەسەپشىسى بولعان سوعىس ارداگەرى، سول دولدانىڭ ۇلى ىسقاق قابدىراشيتپەن ءبىر سىنىپتا وقىعان، ءوزىم تالاي سويلەسكەن اڭگىمەشىل ادام ەدى. ال، قابەكەڭە حات تانىتىپ، كوپ كومەكتەسكەن نۇعىمان قويماشى بولىپ ءجۇرىپ، 3-اق كيلوگرام تۇقىمدىق بيداي كەم شىققانى ءۇشىن ءۇش جىلعا سوتتالادى. اقىرى تۇرمەدەن قاشىپ، كەنجە ءىنىسى ىسقاق ەكەۋى قىتاي اسىپ كەتەدى. قابدىراشيت نۇكەڭدى كوكە، ىسقاقتى كەنجە اعا دەيتىن. نۇعىماننىڭ ەلدە قالعان نۇركە دەگەن اياعى اۋىر ايەلىن ونىڭ ءوز قالاۋىمەن قىتايعا ءوتۋ ءۇشىن شوقاي ءۇرجار جاقتاعى شەكارالاق بەكەتكە جەتكىزىپ سالادى. سوندا شوقاي كەلىنىمەن قوشتاسىپ، تۇرىپ:
- ەندى نە قيامەتتە، نە قيا بەتتە كەزدەسەرمىز، - دەيدى ەكەن. نۇركە ءبىر ۇلىن شوقايدىكىنە قالدىرىپ، ول جاستاي مارقۇم بولادى. قىتايداعى كۇيەۋى نۇعماندى ىزدەپ تاپقاسىن نۇركە ەكەۋى بەرەكەلى عۇمىر كەشىپ، كوپ بالالى وتباسى بولادى. بالالارى كىلەڭ ۇلدار ەكەن.
قابدىراشيت تىرىسىندە اقىن عانا ەمەس، اق كوڭىل ازامات رەتىندە دە كوزگە تۇسەدى. جۇماحان دەگەن قۇربىسىن تۇتاستاي كيىندىرىپ، «ەندى بۇل كيىمدى كۇتىپ كي!» دەيدى. سوندا جۇكەڭ:
- ءبىر كۇندە قارا تاياق بولىپ شىعا كەلدىك دەپ، وزىنە ءوزى تاڭدانسا، قابدىراشيت:
- قايران كيىم-اي ساعان قور بولعان! - دەپ ازىلدەيدى ەكەن. مەن كورگەن جۇماحان اعا التاي اقىننىڭ ۇيىندە جۇرەتىن. قابدىراشيت تە سونداي ورتادا ءجۇرىپ، ولەڭ، جىر، قيسسا تىڭداپ وسەدى. سول كەزدە حالاجان دەگەن اپا دا التايدىڭ اكەسى ومار جايلى:
- ومار بولىس - ەلگە قونىس،
مۇقىش بولىس - كەلەدى ورىس، - دەپ، جىر ايتىپ وتىرادى ەكەن. بالكىم، بىرەۋدەن ەستىگەنى شىعار. قارلىعاش اپايدىڭ ەستىپ بىلۋىنشە، مۇقىش پەن ومار جاقسى بولماي، مۇقىش تۇرمەگە جابىلعان ەكەن. سوندا ومار:
التاي، تارباعاتاي ەكى-اۋ بيىك،
جاتىر عوي ورتاسىندا نايمان ۇيىپ،
نايماننىڭ ءبىر بالاسى بي بورانباي،
ارۋاعى كەتكەنى مە ءبىر ويانباي، - دەيدى ەكەن. مەنىڭ اتام كارىپجاننىڭ اعاسى احمەتجان سول بولىس مۇقىش قۋانوۆتىڭ ستارشىنى بولعان ەكەن. بىراق، مۇقىش جايلى دالەلدى جامان ءسوز ەستىمەدىك.
قىرىق جىلداي ۇستازدىق ەتىپ، ۇزدىكتەر قاتارىندا مەملەكەتتىك ماراپاتقا يە بولعان قارلىعاش اپاي ءجۇبايى - ۋاقاەۆ شاكەننەن ەرتەرەك ايىرىلدى. ال، قالامگەر اعاسى قابدىراشيتتىڭ رۋحىنا تاياۋ جىلدارى قۇران وقىتتى. بيىل اپايىمىز كىسى توقسانعا كەلسە، جالعىز اعاسى قابدىراشيتتىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولىپ وتىر. ول كىسى ەسكەرۋسىز قالىپ بارا جاتقان اعاسى جايلى مەنىڭ وقۋشى كەزىمدە ايتىپ جۇرەتىنى ەسىمدە. ەشتەن كەش جاقسى دەگەندەي، ودان بەرى 40 جىلدان اسسا دا قولدا بار مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا كىرىستىم. ۋاقىتىنان كەشىككەن شىعارماشىلىقتى بۇل داۋىردەن ساياسي سايكەستىك تاۋىپ، جاريالاتۋ دا وڭاي ەمەس. بىراق، بيىك پاراساتى، تۇسىنەر تۇيسىگى بار ورتا بولسا، بار دەرەكتەردىڭ تاريح رەتىندە دە جەردە قالمايتىنىنا سەنىمدىمىن.
امانعازى كارىپجاناۋلەتى
