Ūranşyl däuır şektemegende...
Aqyn, jurnalist Qabdyraşit Şoqaev jaily syr
Keŋestık jüie kemeldengen saiyn «rettep» bıtpegen repressiia relısı estiiarlarymyzdy eşalonymen ekı dünie arasynda şaiqalaqtatqan şaq. Iаǧni, būl - näubet pen soǧys arasyndaǧy Stalinnıŋ qantalaǧan közındegı qyp-qyzyl ürei halyqty qyzyl imperiianyŋ qatygez, ūranşyl äskeri tärtıbımen jürgıze bastaǧan kezeŋ. Beine bır aldaǧy soǧysqa barmasyna qoimaityn daiyndyq siiaqty. Bügın de tarihi tūlǧalar qataryna qosyp jürgen ziialylardyŋ da, basqa qalamgerlerdıŋ de qyzyl şeŋberden asyp, tarih taŋdanar ıs tyndyrǧanyn eşbır baspasöz aiǧaqtai almaidy. Erkın söileudıŋ künı kemı ol kezdegıden 15-20 būryn-aq ötken siiaqty. Är däuırdıŋ aşylyp sairaityn, sairamaityn kezeŋderı bolady. Osyny tüsınbeitın şalaǧailardyŋ «Būrynǧylar küresker edı, qazırgıler – qorqaq» deitındei paiymdary da tanymǧa syia bermeidı. Jergılıktı aqparat ta ortalyq baspasözdıŋ köleŋkesınde kün keştı. Desek te, keşegı Sädu Maşaqov, Qaltai Mūhamethanovtar bastaǧan alqaly toptyŋ ordasyna ainalǧan Semei oblystyq «Ekpındı» gazetı aimaq tynysyna da arqau bolǧan edı. Būl gazettıŋ latyn, kirill jazularymen basylǧan 1939-41 jylǧy basylymdaryn mūraǧattan alyp, bırneşe märte şolyp şyqtym. Özım aqyn bolǧasyn közım äuelı öleŋge tüsedı. Q.Satybaldin, Q.Äbdıqadyrov, N.Baimūratov, S.Älımbetov, K.Orazalin, A.Toqmaǧanbetov, N.Baiǧanin, J.Tılek, Q.Bekqojin, Q.Amanjolov, D.Äbılev, B.Qūrbetov, E.Äukebaev, taǧy basqa jergılıktı aqyndardyŋ da jyrlary arakıdık toptap jariialanǧan. Olardyŋ basym bölıgı stalindık, sosialistık qoǧamdy, orys revoliuiionerlerın, keiın soǧysty, taǧy-taǧylardy taqyrypqa özek etken. Al, qazaq müddesı, tıptı qyzyl qoǧamǧa ter tökken ūlt eŋbekkerlerı jaily öleŋ bolsa, neken-saiaq bolar. 1936 jylǧy kemeldengen sosializm tūsynda şyqqan jaŋa konstitusiiany sol gazette Jambyl da («Altyn zaŋ»), Ä.Nūrşaiyqov ta («Jaŋa zaŋ») tebırene jyrlaǧan. Ärine būlardy jyrlatqan mansap ta, jaǧympazdyq emes, qaşan da şyrǧalaŋy bıtpeitın qoǧamǧa jaŋa bır ädıl özgerıstıŋ qajettıgı. Osy oraida sol gazette jūmys ıstep jarqyldap jürgen jastardyŋ bırı – Q.Şoqaev ta (1920-1941) eske tüsedı. Onyŋ osy zaŋǧa qatysty 1939 jylǧy gazetke şyqqan «Quanyşty kün!» degen şaǧyn äŋgımesınen üzındı keltıreiık.
«... Nūrlannyŋ üiınde jastar tolyp otyr eken. Ortadan oryn berdı. Oiyn bastaluǧa ainaldy. Ana tūryp:
- Oiyn stalindık konstitusiiany oqumen aşylsyn, - dedı. Bärımız de qabyl alystyq. Nūrlan ananyŋ qyzyl matamen oraǧan kıtabyn alyp oqydy. Zaŋnyŋ ärbır sözı kökırekke nūr qūiyp, ūly baqyttyŋ, asqan şattyqtyŋ ystyq lebı denege oinap kettı.
- Endı öleŋ aitylsyn, - dedı, taǧy ana. Kezek maǧan tidı. Nūrlan gitardy şertıp-şertıp jıberıp edı, şattyqtyŋ şaryqtaǧan ünı estıldı. Mende qosylyp:
- Altyn zaŋ anasy
Bılım men eŋbektıŋ.
Ainymas jürekpen
Süigenı sen köptıŋ.
Baqytty, şattyqty
Köŋılge sen ektıŋ..., – dedım. Oiyn aiaqtaldy. Ana tūryp:
- Jasasyn baqyt zaŋyn jasauşy ūly Stalin! - dedı....» Ol kezdegı kommunistık qūldyq sana ädılet pen şyndyqty jäne halyqtyŋ qūqyn taptyq qoǧam tūrǧysynan nasihattap, otarlyq saiasatty sanadan şyǧaruǧa tyrysty. Halyq pen memlekettıŋ äl auqatyn ekonomikany köteru, kommunistık «parasatqa» tärbieleu tūrǧysynan ǧana tüsındırdı. Ūlttyq müddenı aitu kertartpa ūltşyldyq körınısıne ainalyp, qiianat qaqpanyna tüsırdı. Sondyqtan, onsyz da näubette tarydai şaşylǧan az halyq qarsy söilep, qasıret kömeiıne tüse bergennen görı bolaşaq el men jer iesı - ūrpaqty da saqtaudy da oilap, ekınşıden aŋqau eldıŋ aldynda ädılet maskasyn kigen idealogiiany da qūptady. Qaşan da jaŋa yqpal aldy-artyn tanyp bolmaǧan jastardy jaulaityny dausyz. Bozbala Qabdyraşit te sol sapta edı. Keiınnen Stalindık syilyqtyŋ atyn Memlekettık syilyq dep özgertkendei sol kezdegı ädebiet, mädeniet arystarynyŋ bükıl şyǧarmaşylyǧyn Stalinnıŋ atynan tazartty. Bıraq, sol arystarymyz öz şyǧarmaşylyǧymen abyroiyna daq tüspegen alyptar qatarynda qaldy. Olar siiaqty däuır özgerısıne qarai şyǧarmany da özgertuge ömırden qyrşyn ketken talanttardyŋ taǧdyry mümkındık bermedı. Maŋdailarynda būiyrǧan uaqyt «barymen bazar» dep tūiyqtaldy. Bıraq olar özderın sendırgen qoǧamdyq ūstanym şeŋberınde adal nietten tuǧan şyǧarmaşylyqpen ainalysty.
Mysaly, «Halyq ünın qosqan kün»degen öleŋınde:
.....Bügındı aitsam qalyqtap,
Köŋıl küiın şertedı.
Quanyş kerıp keudeŋdı,
Deneŋdı jürek ertedı.
Bügın desem şattyqpen
Jürek jiı soǧady.
Tättı jyryn şalqytyp,
Aspanǧa aqyn şyǧady,
Bügın desem şattyqtyŋ
Tolqyny oinap jüzıme.
Körınedı bırlıktıŋ
Ūly şyŋy közıme.
Öitkenı, bügın elımnıŋ
Aimalap kündı dabyly,
Jer jüzın jaryq etken kün,
Tüsıp altyn saǧymy.
Öitkenı, bügın bar halyq
Quanyşpen qosyp ün,
Küigızıp dūşpan jüregın,
Tasynqan köŋılın dosynyŋ..., - dep, sailau nauqanyn öz tanym qūdıretımen ekpındete jyrlaidy. Kezınde «Ybyraimysyŋ? Ybyraimyn!» siiaqty dialogqa qūrylǧan tuyndylar B.Mailin yqpalymen keiıngılerge de är qily formatpen jalǧasty. Būl taqyrypty «Eldıŋ erın sailaiyq» degen jyr joldarynda da:
... - Jür, balam jinalysqa baryp
Deputat ūsynaiyq, - dedı anam.
- Kımdı ūsynamyz?
Qandai erdı? – dedım, anamdy söiletpek bolyp.
- Oilan, joldas, şölderde
Taŋdaiy qatyp şöldegen,
Azattyq üşın, el üşın
Maidanda qylyş sermegen,
Qiiada ūşyp, qiialap,
Būlt jaryp, kökke örlegen,
Eldıŋ erın sailaiyq!
- Tek Azamat soǧysynyŋ erın ǧana ma?... – oqiǧa jartylai äŋgımege ūqsas jalǧasa beredı. Ol kezde basqa soǧys älı bolǧan joq. Sol däuırdıŋ Jambyl, Nūrpeiıs siiaqty aqyn-jyraularyna tän ortaq saryn osy joldarda da baiqalady. Mūnda körkemdık bolǧanymen nauqandyq nasihatqa qūrylǧan mazmūn jaǧy üstem tūrady. Sondai-aq, Erbolat pen Güljan degen jastar arasyndaǧy sūqbatqa qūrylǧan «Jürek syry» atty şaǧyn äŋgımesı de osy taqyrypty jalǧastyrady. Būl tuyndylarǧa qarap, Qabdyraşit «qyzyl şeŋgeldıŋ şyrmauynan şyǧa almai kettı-au!» deitın ökınış tumaǧany abzal.
Al, tömendegı «Ana äldiı»( «Ekpındı» gazetı, №158. 11.07.1940 jyl) degen öleŋınde äsıre ūranşyldyqtan görı tabiǧi näzık ajyramas sezım, otanşyl patriottyq tärbie basym.
«...Ūiyqta, janym, böpem,
Tynyq, säulem, demıŋdı al,
Aimalasyn besıgıŋdı
Süisın senı, kümıs ai,
Ūiyqta, janym, künge tösep,
Kelbetıŋdı nūr şaşqan.
Sen balasy Ūly Otannyŋ
Būl jahannan baǧy asqan.
Eseiersıŋ, er jetersıŋ,
Armiiaǧa barasyŋ
Ūly Otandy küzetuge
Putevkany alarsyŋ
Oǧan deiın ösıreiın
Taibuyryldai arǧymaq
Erlıgıŋe, qairatyŋa
Bolsyn serık, atyŋ şaq» - deidı. Äitse de, qasıret qūdıretımen qaryştap alǧa jyljyǧan keŋestık halyq şaruşylyǧyn:
«... Şöl dalaǧa tür berdı, zavod saldy,
Qoinyn aşyp dalanyŋ kenın aldy.
Elıme tehnikaly maşin bergen
Sen edıŋ öndırıstıŋ komandarmy» («Sergo ısı igı»), - dep, jeke adamdardyŋ beinesı arqyly beru sol kezde dästürge ainalǧan. Sondai-aq aqyndarda uaqyt yrqyna baǧynbai, jürek ämırımen poeziia, öner padişasyna, muzaǧa nemese tylsym düniege tazalyq tūrǧysynan bas idıretın erekşe qasiet te bolady. Ony tek sezım düniesımen astasqan, adamzat aqyndarynyŋ ortaq ūstanymynan da aŋǧaramyz.
Q. Şoqaev 1920 jyly qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysy Tarbaǧatai audany Egınbūlaq auylynda tuǧan. Onyŋ Şoqai atanǧan äkesı Seldırbai Aqqazy baidyŋ malyn baqqan. Qoi qyrqady. Är ıske tiianaqtylyqpen qarap, tıptı «aǧaiyndar özara renjısıp jazym bolmasyn» dep, pyşyqtardy da tyǧyp qoiady eken. Ol äuelde Qūdyştyŋ ūly Aisäulenı bala qylyp asyrap alady. Qoiyna kömektesıp jürgen Aisäulenı körıp jüretın keŋes belsendılerı Şoqai malai ūstap otyr dep körsetedı. Sosyn Aisäulenı üiıne qaitarady. Qazırgı Şona-Şorman qystaǧynda malda jürıp, özıne de azyn-aulaq jaǧdai jasaǧan Şoqai söitıp, kulak atanady. Älgı Aisäulenıŋ jas ketken äkesı Qūdyş ta malmen ainalysqan. Aisäule – salmaqty, juastau bolsa da audanda ozat stahanovşy, ärı baluan atanyp, soŋynan bıreudıŋ ornyna soǧysqa alynyp, habarsyz ketken menıŋ tuǧan naǧaşy atam. Ol jaily Qabdyraşit:
- Qairan, Aisanyŋ eŋbegı-ai şaşylyp jatqan! – deidı eken, «juastau äielı sol eŋbektı oqsata almaidy» degendı megzep. Şoqaidy kulak dep, qaralap, Bar malyn tartyp alady. Sodan ony üş jylǧa sottap, Zaisan türmesıne qamalady. Sonda türmege kelıp kırgen Şoqai:
- Assalaumagaleikum, abaqty,
Kötere gör qabaqty, - deptı. Sosyn Şoqai özın özı aqtau üşın, tergeudı qaita jürgızdırtedı. Ol kezde etık tapşylyǧynan malşylar aiaǧyna at tūiaǧynan taǧa jasap taŋyp alady. Sonda komissiiaǧa üiınen 32 etık, 40 tūiaq körsetıp, öz malyn özı baqqandyǧyn däleldegen. Söitıp, ekı aidan soŋ türmeden şyǧady. Şoqai keiın 19.11.1962 jyly qaitys bolǧan. Ol kezde «kulaktyŋ balasy» dep Qabdyraşittı de mektepke almaidy. Sosyn Nūǧyman degen aǧaiyny hat tanytady. Qabdyraşittıŋ äke-şeşesı de hat tanymaityn körınedı. Nūǧyman oqyǧan, közı aşyq, jaǧdaiy bar, aǧaiynǧa qamqor adam bolǧan. Bır jaǧy sauda jasaidy. Şoqaidyŋ äielı Märidı özıne «apai» dep, jaqyn tartyp jüretın Qabdolla degen audan ortalyǧy Qyzyltas auyldyq keŋesınıŋ hatşysy bar edı. Nūǧyman soǧan aryz jazyp, äkesı kulak emes ekendıgı däleldegesın Qabdyraşittı jetı jyldyq mektepke kırgızedı. Sol Qabdoldamen bır tuǧan Batqolda sol auyldyq keŋestıŋ keiıngı hatşysy - Seiıttıŋ äkesı. Qabdyraşit Qyzylkesıkte internatta tūrady. Onda S.Toǧyzbaevtyŋ şeşesı Şynar balalarǧa tamaq jasaidy. Sol jetı jyldyq mekteptı bıtırgesın bır qūnajyndy Aiagözge satyp, 8-şı synypty Sergioplde tamamdaidy. Sol kezde ol öz ortasyna alǧaşqy tuyndylarymen tanylyp, talanty är qyrynan aşyla bastaidy. Qabdyraşittıŋ būl qasietınen habardar bolǧan Qūlbaev Jaqypbek degen bedeldı azamat Semeidıŋ Lenin köşesındegı öz üiıne şaqyrtyp, «Ekpındı» gazetıne jūmysqa ornalastyrady. Mūndai märtebelı qyzmetke jastyq jalynymen jantalasa kırısken ol äuelı resmi nauqandyq jūmystarǧa jegıledı. 1938 jyly üşınşı besjyldyqtyŋ üşınşı jylyndaǧy Memlekettık zaiomnyŋ şyǧuyna arnalǧan oblystyq oqu bölımı qyzmetkerlerınıŋ mitingısı jaily «Bırlıktıŋ beinesı» degen sandyq körsetkışke toly şaǧyn maqalasyn jariialaidy. Ärine, keŋestık mitingıler keiıngıdei qorqynyşty emes, bilıktıŋ arnaiy josparymen jasalyp, beibıt nasihat türınde ötedı. VK(b)P tarihyn dūrys oqyta almai jatqan Ejov kolhozy komsomol ūiymy jönındegı «Jūmysy aqsaǧan ūiym», taǧy da osy saryndas «Quanyşty kün», «Jürek syry» siiaqty habar, şaǧyn maqalalaryn üzdıksız jariialai bastady. Iskerlıgıne köŋılı tolǧan redaksiia basşylyǧy ony Kökpektı, Aqsuat audandary boiyşa menşıktı tılşı etıp taǧaiyndaidy. Gazet arqyly jurnalistık şeberlıgın şyŋdap qana qoimai, qolǧa tigen batys-şyǧys ädebietterımen de tanysa bastaidy. Ädebietke degen äuestık onyŋ boida bar talantyn barynşa şyŋdap, jaŋa öleŋder, şaǧyn derektı äŋgımeler jazuyna yqpal etedı. Mysaly, Q.Şoqaevtyŋ «Lermontovqa» degen öleŋınde biık parasattan qoldau tapqan, barşany eleŋ etkızgen aqyn tragediiasy özınşe suretteledı.
... Şyndyq pen ädıldıkke bolǧan joqşy,
Jel qanat, almas tūiaq, bolat topşy,
Ainymas adamşylyq mahabbatpen
Tuysyp, bauyrlas bop süigen köptı.
Patşanyŋ küigızıp eŋ kigen täjın,
Tılıŋmen najaǧaidai taptap şoqty.
Qalamy kökte jatqan jūldyz edı,
Sözı körkem, teŋızde qūndyz edı.
Öleŋıŋ okeanda parus bolyp,
Qorǧanbai-aq tolqynda jüzıp edı.
Qaulaǧan ärbır sözıŋ jalyn edı,
Zalymdy jalyn sözıŋ şalyp edı.
Bolattyŋ ūşqynyndai asyl oiyŋ
Öşpestei örşelenıp janyp edı.
Kavkazdyŋ saiynda aqqan būlaǧyndai
El jūtyp, meiırlenıp qanyp edı.
Pantandai kökke şaşyp poeziia,
Asau terek suyndai aǧyp edı.
Şyǧystyŋ qūralai köz sūluyna
Palmany şolpy qylyp taǧyp edı.
Tūmanmen köterılıp salǧan änı,
Bal bolyp düniege tamyp edı.
Tot baspas şyŋǧa bıtken teŋız tasy,
Qūs şyqpas, kündı süigen biık basy.
Halyq ūly, eldıŋ dosy danyşpannyŋ
Mäŋgılık el aldynda sürer aty... – Osydan 81 jyl būryn jazylǧan būl öleŋnıŋ tehnikasyn zamanaui sarapqa saludyŋ qajetı joq. Menıŋşe, tarihty saqtau üşın öŋdeuge de bolmaidy. Bızge qajetı älem ädebietı qamtyǧan özektı taqyryptan ainalyp ötpei, özındık pıkır bıldırıp, ün qosuynda. Bız bıletın Lermontov qūbylmaly qoǧamnyŋ ǧana emes, taǧdyrdyŋ aidauymen är kontinenttıŋ qūbylmaly aua raiynan da özıne syrqat tauyp aldy. Sol qūbylmaly qoǧam aldy-artyn tanyp bolmaǧan, bıtırgen arnauly oquy da joq Qabdyraşit siiaqty jastardyŋ tanym düniesıne de yqpal etedı. Redaksiia da jalyndy jastyǧyn köldeneŋ tartyp, qalaǧa da tūraqtatpai, auyl-auyldyŋ nauqandyq tynys-tırşılıgın uaqytynda baiandap tūrudy jüktedı. Tamaq, kiım, jol auyrtpalyǧyna moiymai alǧan mındetın keşıktırmei oryndap otyrdy. Öitkenı, qyzyl idealogiianyŋ patriottyq tärbiesı äskeri tärtıpke bara-bar edı. Aiazǧa da, boranǧa da qaramai, eŋbek adamdarymen syr bölısıp jürıp, özıne suyq tigızıp, auruǧa da şaldyqty. Sol syrqattan Qabdyraşittıŋ jasy qyrşyn ketken Lermontovtyŋ jasyna da jetpedı. Iаǧni, Semeige jetkende ökpe auruyna şaldyǧyp, jūmysty jalǧastyru mümkındıgı şekteldı. Sosyn mūǧalım bolyp jūmys ısteitın B.Qūdaşev degen jaqyn syilasy Aqkümıs degen äielımen bırge jolǧa şyǧyp, Qabdyraşittı poezben äuelı Aiagözge, sosyn at arbamen 150 şaqyrymdaǧy auylyna jetkızedı. Sodan jailauǧa da keledı. Bır auyryp, bır jadyrap, del-sal küide jüredı. Balanyŋ syrqaty äkesınıŋ de köŋıl-küiın alai-dülei aua-raiyndai myŋ qūbyltady. Jany küizelgen äke Qabdyraşittı jas balaşa aldyna alyp qūşaqtap otyryp alypty. Būǧan taŋdanǧan Qanipa degen jeŋgesı «kışkentai bala siiaqty äkeŋnıŋ aldyna «otyryp» qoima» dep äzıldeptı. Şoqaidyŋ kezınde kulaktai qūdıretı bolsa da keŋestık alasapyran baspanaǧa da jarytpai qysy-jazy kiız üide tūrady.. Sol kezderde Äbdıldä üiın berıptı. Äbdıldä - ekınşı dünie jüzılık soǧystyŋ qūbany. Keiın elımızdıŋ tūŋǧyş parlament Töraǧasy bolǧan Serıkbolsyn Äbdıldinnıŋ äkesı. Elı – Bura. Ru sūramaityn keŋes kezınde azǧana bura ruyn aitpai, myrzas auylyndaǧy myrzastardy «öz myrzasym» dep jüre beredı eken. Aşylyp, rudy aitu keiın jandandy.
Aqyry qanşa kütım, em jasalsa da maŋdaiǧa syimai ketken Qabdıraşit sol üiden 1941 jyly 3-şı nauryzda 21 jasqa da tolmai baqilyq saparǧa attandy. Şoqai Şöket, Kökek, Qarlyǧaş degen qyzdardyŋ arasyndaǧy jalǧyz ūldan aiyrylyp, köp qaiǧyrady. Salima, Nūraş bastaǧan tuystary sabyrǧa şaqyryp, basu aitady. Sonda «Batasy ūlyna timedı-au!» dep şeşesı enesıne ūrsady eken.
Bastaǧy qaiǧyny bır sätke seiıltıp, şyǧarmaşylyǧyn jinastyryp, jaryqqa şyǧuyna kömekteser degen ümıtpen äuelde özıne ruhani aǧa bolǧan Jaqypbek Qūlbaevqa jıberedı. Odan ūzaq uaqyt habar bolmaǧasyn anyq-qanyǧyn Şaizat degen änşıden sūratady. Nätijesınde «Jaqypbektıŋ äielı baiqamai, ot tamyzuǧa jaǧyp jıberıptı» degen jauap alady. Ol kezden Semeiden gastrolge älgı Şaizat Bahtinova, Äbılqasym Jaŋbyrbaev, t.b. öner qairatkerlerı kelıp, Şoqaidyŋ üiınen däm tatady eken. Ärine, qoǧamdyq formaiiiamen qatar közqaras ta özgeredı. Uaqytynda jariialanbaǧan dünie saiasi syr-sipaty jaǧynan būl künde mülde qabyldanbaityny anyq. Jariialanbaǧan şyǧarmalarynyŋ arasynda «Lenin taŋy atty» jäne «Külıp tuǧan kün» atty pesalary da bar eken. Alǧaş pesada Keŋes ükımetınıŋ ornauy jäne sol däuırdıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy qoǧamdyq ahual söz bolady. Qabdyraşit būl pesany Mūhtar Äuezovqa aparsa, dramaǧa kırgızgen bır öleŋdı avtordyŋ jazǧanyna kümän tudyryp:
- Mūndai öleŋ jazu mümkın emes, būl orys aqyndarynan audarylǧan audarma, - deptı. Al, «Külıp tuǧan kün» degen pesasy sovet-fin soǧysyndaǧy Keŋester Odaǧynyŋ jeŋısıne arnalypty. «Lenin taŋy atty» pesasyn aragıdık auylda sahnalap, jūrt köŋılınen şyqqan eken. Sol kezdegı Qamabai, Balaubai, Bätes degen jerlesterı rolderde oinap, Qarlyǧaş degen on jasar qaryndasy sahna syrtynda şyǧarmany oqyp, sufler mındetın atqarady. Ony Tälımjan degen auyl aqsaqaly köterıp, keide ertıp jüredı eken. Qarlyǧaş apai bastauyş mekteptı Egındıbūlaqtan tamamdap, on jyldyqty Aqsuattan bıtıredı. Tälımjan – qoǧam qairatkerı S.Äbdıldinnıŋ öz atasy Älımjannyŋ ınısı. «Ekpındı» gazetınen Qabdyraşitke qatysty material qarap otyrǧanda sol Älımjan Ästaevqa qatysty derektı de közım şalyp qaldy. Soǧystyŋ alǧaşqy jylynda onyŋ kündız jylqy baǧyp, tünde şöp tasyp, josparyn 150 paiyzǧa oryndap jürgen qart stahanovşy ekenı aitylady. Onyŋ atasy Ästai – menıŋöz babam Täkıbaidyŋ syilasy bolypty. Jäne auylymyz jaily K.Bakin, V.Şarapiev, H.Şarapiev, taǧy-taǧylardyŋ derekterın körıp, közaiym boldym. Älımjannyŋ kenje ınısı Dolda Qabdıraşittıŋ nemere aǧasy Mūhatpen bırge äuelı Aqsuatta, sosyn Kökjyra auylyna sauda jasap, kelgende bandylardyŋ qolynan qaza tabady. Olardy ızdegen Älımjan qūmalaq aşyp «Zaulap ketıp barady-ai, zaulap...» deidı eken, egılıp. Ūzaq jyl keŋşardyŋ bas esepşısı bolǧan soǧys ardagerı, sol Doldanyŋ ūly Ysqaq Qabdyraşitpen bır synypta oqyǧan, özım talai söilesken äŋgımeşıl adam edı. Al, Qabekeŋe hat tanytyp, köp kömektesken Nūǧyman qoimaşy bolyp jürıp, 3-aq kilogram tūqymdyq bidai kem şyqqany üşın üş jylǧa sottalady. Aqyry türmeden qaşyp, kenje ınısı Ysqaq ekeuı Qytai asyp ketedı. Qabdyraşit Nükeŋdı köke, Ysqaqty kenje aǧa deitın. Nūǧymannyŋ elde qalǧan Nürke degen aiaǧy auyr äielın onyŋ öz qalauymen Qytaiǧa ötu üşın Şoqai Ürjar jaqtaǧy şekaralaq beketke jetkızıp salady. Sonda Şoqai kelınımen qoştasyp, tūryp:
- Endı ne qiiamette, ne qiia bette kezdesermız, - deidı eken. Nürke bır ūlyn Şoqaidıkıne qaldyryp, ol jastai marqūm bolady. Qytaidaǧy küieuı Nūǧmandy ızdep tapqasyn Nürke ekeuı berekelı ǧūmyr keşıp, köp balaly otbasy bolady. Balalary kıleŋ ūldar eken.
Qabdıraşit tırısınde aqyn ǧana emes, aq köŋıl azamat retınde de közge tüsedı. Jūmahan degen qūrbysyn tūtastai kiındırıp, «endı būl kiımdı kütıp ki!» deidı. Sonda Jükeŋ:
- Bır künde qara taiaq bolyp şyǧa keldık dep, özıne özı taŋdansa, Qabdıraşit:
- Qairan kiım-ai saǧan qor bolǧan! - dep äzıldeidı eken. Men körgen Jūmahan aǧa Altai aqynnyŋ üiınde jüretın. Qabdyraşit te sondai ortada jürıp, öleŋ, jyr, qissa tyŋdap ösedı. Sol kezde Halajan degen apa da Altaidyŋ äkesı Omar jaily:
- Omar bolys - elge qonys,
Mūqyş bolys - keledı orys, - dep, jyr aityp otyrady eken. Bälkım, bıreuden estıgenı şyǧar. Qarlyǧaş apaidyŋ estıp bıluınşe, Mūqyş pen Omar jaqsy bolmai, Mūqyş türmege jabylǧan eken. Sonda Omar:
Altai, Tarbaǧatai ekı-au biık,
Jatyr ǧoi ortasynda naiman ūiyp,
Naimannyŋ bır balasy bi Boranbai,
Äruaǧy ketkenı me bır oianbai, - deidı eken. Menıŋ atam Kärıpjannyŋ aǧasy Ahmetjan sol bolys Mūqyş Quanovtyŋ starşyny bolǧan eken. Bıraq, Mūqyş jaily däleldı jaman söz estımedık.
Qyryq jyldai ūstazdyq etıp, üzdıkter qatarynda memlekettık marapatqa ie bolǧan Qarlyǧaş apai jübaiy - Uaqaev Şäkennen erterek aiyryldy. Al, qalamger aǧasy Qabdyraşittıŋ ruhyna taiau jyldary qūran oqytty. Biyl apaiymyz kısı toqsanǧa kelse, jalǧyz aǧasy Qabdyraşittıŋ tuǧanyna jüz jyl tolyp otyr. Ol kısı eskerusız qalyp bara jatqan aǧasy jaily menıŋ oquşy kezımde aityp jüretını esımde. Eşten keş jaqsy degendei, odan berı 40 jyldan assa da qolda bar mümkındıktı paidalanuǧa kırıstım. Uaqytynan keşıkken şyǧarmaşylyqty būl däuırden saiasi säikestık tauyp, jariialatu da oŋai emes. Bıraq, biık parasaty, tüsıner tüisıgı bar orta bolsa, bar derekterdıŋ tarih retınde de jerde qalmaitynyna senımdımın.
Q. Şoqaev 1920 jyly qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysy Tarbaǧatai audany Egınbūlaq auylynda tuǧan. Onyŋ Şoqai atanǧan äkesı Seldırbai Aqqazy baidyŋ malyn baqqan. Qoi qyrqady. Är ıske tiianaqtylyqpen qarap, tıptı «aǧaiyndar özara renjısıp jazym bolmasyn» dep, pyşyqtardy da tyǧyp qoiady eken. Ol äuelde Qūdyştyŋ ūly Aisäulenı bala qylyp asyrap alady. Qoiyna kömektesıp jürgen Aisäulenı körıp jüretın keŋes belsendılerı Şoqai malai ūstap otyr dep körsetedı. Sosyn Aisäulenı üiıne qaitarady. Qazırgı Şona-Şorman qystaǧynda malda jürıp, özıne de azyn-aulaq jaǧdai jasaǧan Şoqai söitıp, kulak atanady. Älgı Aisäulenıŋ jas ketken äkesı Qūdyş ta malmen ainalysqan. Aisäule – salmaqty, juastau bolsa da audanda ozat stahanovşy, ärı baluan atanyp, soŋynan bıreudıŋ ornyna soǧysqa alynyp, habarsyz ketken menıŋ tuǧan naǧaşy atam. Ol jaily Qabdyraşit:
- Qairan, Aisanyŋ eŋbegı-ai şaşylyp jatqan! – deidı eken, «juastau äielı sol eŋbektı oqsata almaidy» degendı megzep. Şoqaidy kulak dep, qaralap, Bar malyn tartyp alady. Sodan ony üş jylǧa sottap, Zaisan türmesıne qamalady. Sonda türmege kelıp kırgen Şoqai:
- Assalaumagaleikum, abaqty,
Kötere gör qabaqty, - deptı. Sosyn Şoqai özın özı aqtau üşın, tergeudı qaita jürgızdırtedı. Ol kezde etık tapşylyǧynan malşylar aiaǧyna at tūiaǧynan taǧa jasap taŋyp alady. Sonda komissiiaǧa üiınen 32 etık, 40 tūiaq körsetıp, öz malyn özı baqqandyǧyn däleldegen. Söitıp, ekı aidan soŋ türmeden şyǧady. Şoqai keiın 19.11.1962 jyly qaitys bolǧan. Ol kezde «kulaktyŋ balasy» dep Qabdyraşittı de mektepke almaidy. Sosyn Nūǧyman degen aǧaiyny hat tanytady. Qabdyraşittıŋ äke-şeşesı de hat tanymaityn körınedı. Nūǧyman oqyǧan, közı aşyq, jaǧdaiy bar, aǧaiynǧa qamqor adam bolǧan. Bır jaǧy sauda jasaidy. Şoqaidyŋ äielı Märidı özıne «apai» dep, jaqyn tartyp jüretın Qabdolla degen audan ortalyǧy Qyzyltas auyldyq keŋesınıŋ hatşysy bar edı. Nūǧyman soǧan aryz jazyp, äkesı kulak emes ekendıgı däleldegesın Qabdyraşittı jetı jyldyq mektepke kırgızedı. Sol Qabdoldamen bır tuǧan Batqolda sol auyldyq keŋestıŋ keiıngı hatşysy - Seiıttıŋ äkesı. Qabdyraşit Qyzylkesıkte internatta tūrady. Onda S.Toǧyzbaevtyŋ şeşesı Şynar balalarǧa tamaq jasaidy. Sol jetı jyldyq mekteptı bıtırgesın bır qūnajyndy Aiagözge satyp, 8-şı synypty Sergioplde tamamdaidy. Sol kezde ol öz ortasyna alǧaşqy tuyndylarymen tanylyp, talanty är qyrynan aşyla bastaidy. Qabdyraşittıŋ būl qasietınen habardar bolǧan Qūlbaev Jaqypbek degen bedeldı azamat Semeidıŋ Lenin köşesındegı öz üiıne şaqyrtyp, «Ekpındı» gazetıne jūmysqa ornalastyrady. Mūndai märtebelı qyzmetke jastyq jalynymen jantalasa kırısken ol äuelı resmi nauqandyq jūmystarǧa jegıledı. 1938 jyly üşınşı besjyldyqtyŋ üşınşı jylyndaǧy Memlekettık zaiomnyŋ şyǧuyna arnalǧan oblystyq oqu bölımı qyzmetkerlerınıŋ mitingısı jaily «Bırlıktıŋ beinesı» degen sandyq körsetkışke toly şaǧyn maqalasyn jariialaidy. Ärine, keŋestık mitingıler keiıngıdei qorqynyşty emes, bilıktıŋ arnaiy josparymen jasalyp, beibıt nasihat türınde ötedı. VK(b)P tarihyn dūrys oqyta almai jatqan Ejov kolhozy komsomol ūiymy jönındegı «Jūmysy aqsaǧan ūiym», taǧy da osy saryndas «Quanyşty kün», «Jürek syry» siiaqty habar, şaǧyn maqalalaryn üzdıksız jariialai bastady. Iskerlıgıne köŋılı tolǧan redaksiia basşylyǧy ony Kökpektı, Aqsuat audandary boiyşa menşıktı tılşı etıp taǧaiyndaidy. Gazet arqyly jurnalistık şeberlıgın şyŋdap qana qoimai, qolǧa tigen batys-şyǧys ädebietterımen de tanysa bastaidy. Ädebietke degen äuestık onyŋ boida bar talantyn barynşa şyŋdap, jaŋa öleŋder, şaǧyn derektı äŋgımeler jazuyna yqpal etedı. Mysaly, Q.Şoqaevtyŋ «Lermontovqa» degen öleŋınde biık parasattan qoldau tapqan, barşany eleŋ etkızgen aqyn tragediiasy özınşe suretteledı.
... Şyndyq pen ädıldıkke bolǧan joqşy,
Jel qanat, almas tūiaq, bolat topşy,
Ainymas adamşylyq mahabbatpen
Tuysyp, bauyrlas bop süigen köptı.
Patşanyŋ küigızıp eŋ kigen täjın,
Tılıŋmen najaǧaidai taptap şoqty.
Qalamy kökte jatqan jūldyz edı,
Sözı körkem, teŋızde qūndyz edı.
Öleŋıŋ okeanda parus bolyp,
Qorǧanbai-aq tolqynda jüzıp edı.
Qaulaǧan ärbır sözıŋ jalyn edı,
Zalymdy jalyn sözıŋ şalyp edı.
Bolattyŋ ūşqynyndai asyl oiyŋ
Öşpestei örşelenıp janyp edı.
Kavkazdyŋ saiynda aqqan būlaǧyndai
El jūtyp, meiırlenıp qanyp edı.
Pantandai kökke şaşyp poeziia,
Asau terek suyndai aǧyp edı.
Şyǧystyŋ qūralai köz sūluyna
Palmany şolpy qylyp taǧyp edı.
Tūmanmen köterılıp salǧan änı,
Bal bolyp düniege tamyp edı.
Tot baspas şyŋǧa bıtken teŋız tasy,
Qūs şyqpas, kündı süigen biık basy.
Halyq ūly, eldıŋ dosy danyşpannyŋ
Mäŋgılık el aldynda sürer aty... – Osydan 81 jyl būryn jazylǧan būl öleŋnıŋ tehnikasyn zamanaui sarapqa saludyŋ qajetı joq. Menıŋşe, tarihty saqtau üşın öŋdeuge de bolmaidy. Bızge qajetı älem ädebietı qamtyǧan özektı taqyryptan ainalyp ötpei, özındık pıkır bıldırıp, ün qosuynda. Bız bıletın Lermontov qūbylmaly qoǧamnyŋ ǧana emes, taǧdyrdyŋ aidauymen är kontinenttıŋ qūbylmaly aua raiynan da özıne syrqat tauyp aldy. Sol qūbylmaly qoǧam aldy-artyn tanyp bolmaǧan, bıtırgen arnauly oquy da joq Qabdyraşit siiaqty jastardyŋ tanym düniesıne de yqpal etedı. Redaksiia da jalyndy jastyǧyn köldeneŋ tartyp, qalaǧa da tūraqtatpai, auyl-auyldyŋ nauqandyq tynys-tırşılıgın uaqytynda baiandap tūrudy jüktedı. Tamaq, kiım, jol auyrtpalyǧyna moiymai alǧan mındetın keşıktırmei oryndap otyrdy. Öitkenı, qyzyl idealogiianyŋ patriottyq tärbiesı äskeri tärtıpke bara-bar edı. Aiazǧa da, boranǧa da qaramai, eŋbek adamdarymen syr bölısıp jürıp, özıne suyq tigızıp, auruǧa da şaldyqty. Sol syrqattan Qabdyraşittıŋ jasy qyrşyn ketken Lermontovtyŋ jasyna da jetpedı. Iаǧni, Semeige jetkende ökpe auruyna şaldyǧyp, jūmysty jalǧastyru mümkındıgı şekteldı. Sosyn mūǧalım bolyp jūmys ısteitın B.Qūdaşev degen jaqyn syilasy Aqkümıs degen äielımen bırge jolǧa şyǧyp, Qabdyraşittı poezben äuelı Aiagözge, sosyn at arbamen 150 şaqyrymdaǧy auylyna jetkızedı. Sodan jailauǧa da keledı. Bır auyryp, bır jadyrap, del-sal küide jüredı. Balanyŋ syrqaty äkesınıŋ de köŋıl-küiın alai-dülei aua-raiyndai myŋ qūbyltady. Jany küizelgen äke Qabdyraşittı jas balaşa aldyna alyp qūşaqtap otyryp alypty. Būǧan taŋdanǧan Qanipa degen jeŋgesı «kışkentai bala siiaqty äkeŋnıŋ aldyna «otyryp» qoima» dep äzıldeptı. Şoqaidyŋ kezınde kulaktai qūdıretı bolsa da keŋestık alasapyran baspanaǧa da jarytpai qysy-jazy kiız üide tūrady.. Sol kezderde Äbdıldä üiın berıptı. Äbdıldä - ekınşı dünie jüzılık soǧystyŋ qūbany. Keiın elımızdıŋ tūŋǧyş parlament Töraǧasy bolǧan Serıkbolsyn Äbdıldinnıŋ äkesı. Elı – Bura. Ru sūramaityn keŋes kezınde azǧana bura ruyn aitpai, myrzas auylyndaǧy myrzastardy «öz myrzasym» dep jüre beredı eken. Aşylyp, rudy aitu keiın jandandy.
Aqyry qanşa kütım, em jasalsa da maŋdaiǧa syimai ketken Qabdıraşit sol üiden 1941 jyly 3-şı nauryzda 21 jasqa da tolmai baqilyq saparǧa attandy. Şoqai Şöket, Kökek, Qarlyǧaş degen qyzdardyŋ arasyndaǧy jalǧyz ūldan aiyrylyp, köp qaiǧyrady. Salima, Nūraş bastaǧan tuystary sabyrǧa şaqyryp, basu aitady. Sonda «Batasy ūlyna timedı-au!» dep şeşesı enesıne ūrsady eken.
Bastaǧy qaiǧyny bır sätke seiıltıp, şyǧarmaşylyǧyn jinastyryp, jaryqqa şyǧuyna kömekteser degen ümıtpen äuelde özıne ruhani aǧa bolǧan Jaqypbek Qūlbaevqa jıberedı. Odan ūzaq uaqyt habar bolmaǧasyn anyq-qanyǧyn Şaizat degen änşıden sūratady. Nätijesınde «Jaqypbektıŋ äielı baiqamai, ot tamyzuǧa jaǧyp jıberıptı» degen jauap alady. Ol kezden Semeiden gastrolge älgı Şaizat Bahtinova, Äbılqasym Jaŋbyrbaev, t.b. öner qairatkerlerı kelıp, Şoqaidyŋ üiınen däm tatady eken. Ärine, qoǧamdyq formaiiiamen qatar közqaras ta özgeredı. Uaqytynda jariialanbaǧan dünie saiasi syr-sipaty jaǧynan būl künde mülde qabyldanbaityny anyq. Jariialanbaǧan şyǧarmalarynyŋ arasynda «Lenin taŋy atty» jäne «Külıp tuǧan kün» atty pesalary da bar eken. Alǧaş pesada Keŋes ükımetınıŋ ornauy jäne sol däuırdıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy qoǧamdyq ahual söz bolady. Qabdyraşit būl pesany Mūhtar Äuezovqa aparsa, dramaǧa kırgızgen bır öleŋdı avtordyŋ jazǧanyna kümän tudyryp:
- Mūndai öleŋ jazu mümkın emes, būl orys aqyndarynan audarylǧan audarma, - deptı. Al, «Külıp tuǧan kün» degen pesasy sovet-fin soǧysyndaǧy Keŋester Odaǧynyŋ jeŋısıne arnalypty. «Lenin taŋy atty» pesasyn aragıdık auylda sahnalap, jūrt köŋılınen şyqqan eken. Sol kezdegı Qamabai, Balaubai, Bätes degen jerlesterı rolderde oinap, Qarlyǧaş degen on jasar qaryndasy sahna syrtynda şyǧarmany oqyp, sufler mındetın atqarady. Ony Tälımjan degen auyl aqsaqaly köterıp, keide ertıp jüredı eken. Qarlyǧaş apai bastauyş mekteptı Egındıbūlaqtan tamamdap, on jyldyqty Aqsuattan bıtıredı. Tälımjan – qoǧam qairatkerı S.Äbdıldinnıŋ öz atasy Älımjannyŋ ınısı. «Ekpındı» gazetınen Qabdyraşitke qatysty material qarap otyrǧanda sol Älımjan Ästaevqa qatysty derektı de közım şalyp qaldy. Soǧystyŋ alǧaşqy jylynda onyŋ kündız jylqy baǧyp, tünde şöp tasyp, josparyn 150 paiyzǧa oryndap jürgen qart stahanovşy ekenı aitylady. Onyŋ atasy Ästai – menıŋöz babam Täkıbaidyŋ syilasy bolypty. Jäne auylymyz jaily K.Bakin, V.Şarapiev, H.Şarapiev, taǧy-taǧylardyŋ derekterın körıp, közaiym boldym. Älımjannyŋ kenje ınısı Dolda Qabdıraşittıŋ nemere aǧasy Mūhatpen bırge äuelı Aqsuatta, sosyn Kökjyra auylyna sauda jasap, kelgende bandylardyŋ qolynan qaza tabady. Olardy ızdegen Älımjan qūmalaq aşyp «Zaulap ketıp barady-ai, zaulap...» deidı eken, egılıp. Ūzaq jyl keŋşardyŋ bas esepşısı bolǧan soǧys ardagerı, sol Doldanyŋ ūly Ysqaq Qabdyraşitpen bır synypta oqyǧan, özım talai söilesken äŋgımeşıl adam edı. Al, Qabekeŋe hat tanytyp, köp kömektesken Nūǧyman qoimaşy bolyp jürıp, 3-aq kilogram tūqymdyq bidai kem şyqqany üşın üş jylǧa sottalady. Aqyry türmeden qaşyp, kenje ınısı Ysqaq ekeuı Qytai asyp ketedı. Qabdyraşit Nükeŋdı köke, Ysqaqty kenje aǧa deitın. Nūǧymannyŋ elde qalǧan Nürke degen aiaǧy auyr äielın onyŋ öz qalauymen Qytaiǧa ötu üşın Şoqai Ürjar jaqtaǧy şekaralaq beketke jetkızıp salady. Sonda Şoqai kelınımen qoştasyp, tūryp:
- Endı ne qiiamette, ne qiia bette kezdesermız, - deidı eken. Nürke bır ūlyn Şoqaidıkıne qaldyryp, ol jastai marqūm bolady. Qytaidaǧy küieuı Nūǧmandy ızdep tapqasyn Nürke ekeuı berekelı ǧūmyr keşıp, köp balaly otbasy bolady. Balalary kıleŋ ūldar eken.
Qabdıraşit tırısınde aqyn ǧana emes, aq köŋıl azamat retınde de közge tüsedı. Jūmahan degen qūrbysyn tūtastai kiındırıp, «endı būl kiımdı kütıp ki!» deidı. Sonda Jükeŋ:
- Bır künde qara taiaq bolyp şyǧa keldık dep, özıne özı taŋdansa, Qabdıraşit:
- Qairan kiım-ai saǧan qor bolǧan! - dep äzıldeidı eken. Men körgen Jūmahan aǧa Altai aqynnyŋ üiınde jüretın. Qabdyraşit te sondai ortada jürıp, öleŋ, jyr, qissa tyŋdap ösedı. Sol kezde Halajan degen apa da Altaidyŋ äkesı Omar jaily:
- Omar bolys - elge qonys,
Mūqyş bolys - keledı orys, - dep, jyr aityp otyrady eken. Bälkım, bıreuden estıgenı şyǧar. Qarlyǧaş apaidyŋ estıp bıluınşe, Mūqyş pen Omar jaqsy bolmai, Mūqyş türmege jabylǧan eken. Sonda Omar:
Altai, Tarbaǧatai ekı-au biık,
Jatyr ǧoi ortasynda naiman ūiyp,
Naimannyŋ bır balasy bi Boranbai,
Äruaǧy ketkenı me bır oianbai, - deidı eken. Menıŋ atam Kärıpjannyŋ aǧasy Ahmetjan sol bolys Mūqyş Quanovtyŋ starşyny bolǧan eken. Bıraq, Mūqyş jaily däleldı jaman söz estımedık.
Qyryq jyldai ūstazdyq etıp, üzdıkter qatarynda memlekettık marapatqa ie bolǧan Qarlyǧaş apai jübaiy - Uaqaev Şäkennen erterek aiyryldy. Al, qalamger aǧasy Qabdyraşittıŋ ruhyna taiau jyldary qūran oqytty. Biyl apaiymyz kısı toqsanǧa kelse, jalǧyz aǧasy Qabdyraşittıŋ tuǧanyna jüz jyl tolyp otyr. Ol kısı eskerusız qalyp bara jatqan aǧasy jaily menıŋ oquşy kezımde aityp jüretını esımde. Eşten keş jaqsy degendei, odan berı 40 jyldan assa da qolda bar mümkındıktı paidalanuǧa kırıstım. Uaqytynan keşıkken şyǧarmaşylyqty būl däuırden saiasi säikestık tauyp, jariialatu da oŋai emes. Bıraq, biık parasaty, tüsıner tüisıgı bar orta bolsa, bar derekterdıŋ tarih retınde de jerde qalmaitynyna senımdımın.
Amanǧazy Kärıpjanäuletı
Ūqsas jaŋalyqtar
