Uranshyl dáýir shektemegende...
Aqyn, jýrnalıst Qabdyrashıt Shoqaev jaıly syr
Keńestik júıe kemeldengen saıyn «rettep» bitpegen repressııa relisi estııarlarymyzdy eshalonymen eki dúnıe arasynda shaıqalaqtatqan shaq. Iaǵnı, bul - náýbet pen soǵys arasyndaǵy Stalınniń qantalaǵan kózindegi qyp-qyzyl úreı halyqty qyzyl ımperııanyń qatygez, uranshyl áskerı tártibimen júrgize bastaǵan kezeń. Beıne bir aldaǵy soǵysqa barmasyna qoımaıtyn daıyndyq sııaqty. Búgin de tarıhı tulǵalar qataryna qosyp júrgen zııalylardyń da, basqa qalamgerlerdiń de qyzyl sheńberden asyp, tarıh tańdanar is tyndyrǵanyn eshbir baspasóz aıǵaqtaı almaıdy. Erkin sóıleýdiń kúni kemi ol kezdegiden 15-20 buryn-aq ótken sııaqty. Ár dáýirdiń ashylyp saıraıtyn, saıramaıtyn kezeńderi bolady. Osyny túsinbeıtin shalaǵaılardyń «Burynǵylar kúresker edi, qazirgiler – qorqaq» deıtindeı paıymdary da tanymǵa syıa bermeıdi. Jergilikti aqparat ta ortalyq baspasózdiń kóleńkesinde kún keshti. Desek te, keshegi Sádý Mashaqov, Qaltaı Muhamethanovtar bastaǵan alqaly toptyń ordasyna aınalǵan Semeı oblystyq «Ekpindi» gazeti aımaq tynysyna da arqaý bolǵan edi. Bul gazettiń latyn, kırıll jazýlarymen basylǵan 1939-41 jylǵy basylymdaryn muraǵattan alyp, birneshe márte sholyp shyqtym. Ózim aqyn bolǵasyn kózim áýeli óleńge túsedi. Q.Satybaldın, Q.Ábdiqadyrov, N.Baımuratov, S.Álimbetov, K.Orazalın, A.Toqmaǵanbetov, N.Baıǵanın, J.Tilek, Q.Bekqojın, Q.Amanjolov, D.Ábilev, B.Qurbetov, E.Áýkebaev, taǵy basqa jergilikti aqyndardyń da jyrlary arakidik toptap jarııalanǵan. Olardyń basym bóligi stalındik, soıalıstik qoǵamdy, orys revolıýııonerlerin, keıin soǵysty, taǵy-taǵylardy taqyrypqa ózek etken. Al, qazaq múddesi, tipti qyzyl qoǵamǵa ter tókken ult eńbekkerleri jaıly óleń bolsa, neken-saıaq bolar. 1936 jylǵy kemeldengen soıalızm tusynda shyqqan jańa konstıtýııany sol gazette Jambyl da («Altyn zań»), Á.Nurshaıyqov ta («Jańa zań») tebirene jyrlaǵan. Árıne bulardy jyrlatqan mansap ta, jaǵympazdyq emes, qashan da shyrǵalańy bitpeıtin qoǵamǵa jańa bir ádil ózgeristiń qajettigi. Osy oraıda sol gazette jumys istep jarqyldap júrgen jastardyń biri – Q.Shoqaev ta (1920-1941) eske túsedi. Onyń osy zańǵa qatysty 1939 jylǵy gazetke shyqqan «Qýanyshty kún!» degen shaǵyn áńgimesinen úzindi keltireıik.
«... Nurlannyń úıinde jastar tolyp otyr eken. Ortadan oryn berdi. Oıyn bastalýǵa aınaldy. Ana turyp:
- Oıyn stalındik konstıtýııany oqýmen ashylsyn, - dedi. Bárimiz de qabyl alystyq. Nurlan ananyń qyzyl matamen oraǵan kitabyn alyp oqydy. Zańnyń árbir sózi kókirekke nur quıyp, uly baqyttyń, asqan shattyqtyń ystyq lebi denege oınap ketti.
- Endi óleń aıtylsyn, - dedi, taǵy ana. Kezek maǵan tıdi. Nurlan gıtardy shertip-shertip jiberip edi, shattyqtyń sharyqtaǵan úni estildi. Mende qosylyp:
- Altyn zań anasy
Bilim men eńbektiń.
Aınymas júrekpen
Súıgeni sen kóptiń.
Baqytty, shattyqty
Kóńilge sen ektiń..., – dedim. Oıyn aıaqtaldy. Ana turyp:
- Jasasyn baqyt zańyn jasaýshy uly Stalın! - dedi....» Ol kezdegi kommýnıstik quldyq sana ádilet pen shyndyqty jáne halyqtyń quqyn taptyq qoǵam turǵysynan nasıhattap, otarlyq saıasatty sanadan shyǵarýǵa tyrysty. Halyq pen memlekettiń ál aýqatyn ekonomıkany kóterý, kommýnıstik «parasatqa» tárbıeleý turǵysynan ǵana túsindirdi. Ulttyq múddeni aıtý kertartpa ultshyldyq kórinisine aınalyp, qııanat qaqpanyna túsirdi. Sondyqtan, onsyz da náýbette tarydaı shashylǵan az halyq qarsy sóılep, qasiret kómeıine túse bergennen góri bolashaq el men jer ıesi - urpaqty da saqtaýdy da oılap, ekinshiden ańqaý eldiń aldynda ádilet maskasyn kıgen ıdealogııany da quptady. Qashan da jańa yqpal aldy-artyn tanyp bolmaǵan jastardy jaýlaıtyny daýsyz. Bozbala Qabdyrashıt te sol sapta edi. Keıinnen Stalındik syılyqtyń atyn Memlekettik syılyq dep ózgertkendeı sol kezdegi ádebıet, mádenıet arystarynyń búkil shyǵarmashylyǵyn Stalınniń atynan tazartty. Biraq, sol arystarymyz óz shyǵarmashylyǵymen abyroıyna daq túspegen alyptar qatarynda qaldy. Olar sııaqty dáýir ózgerisine qaraı shyǵarmany da ózgertýge ómirden qyrshyn ketken talanttardyń taǵdyry múmkindik bermedi. Mańdaılarynda buıyrǵan ýaqyt «barymen bazar» dep tuıyqtaldy. Biraq olar ózderin sendirgen qoǵamdyq ustanym sheńberinde adal nıetten týǵan shyǵarmashylyqpen aınalysty.
Mysaly, «Halyq únin qosqan kún»degen óleńinde:
.....Búgindi aıtsam qalyqtap,
Kóńil kúıin shertedi.
Qýanysh kerip keýdeńdi,
Deneńdi júrek ertedi.
Búgin desem shattyqpen
Júrek jıi soǵady.
Tátti jyryn shalqytyp,
Aspanǵa aqyn shyǵady,
Búgin desem shattyqtyń
Tolqyny oınap júzime.
Kórinedi birliktiń
Uly shyńy kózime.
Óıtkeni, búgin elimniń
Aımalap kúndi dabyly,
Jer júzin jaryq etken kún,
Túsip altyn saǵymy.
Óıtkeni, búgin bar halyq
Qýanyshpen qosyp ún,
Kúıgizip dushpan júregin,
Tasynqan kóńilin dosynyń..., - dep, saılaý naýqanyn óz tanym qudiretimen ekpindete jyrlaıdy. Kezinde «Ybyraımysyń? Ybyraımyn!» sııaqty dıalogqa qurylǵan týyndylar B.Maılın yqpalymen keıingilerge de ár qıly formatpen jalǵasty. Bul taqyrypty «Eldiń erin saılaıyq» degen jyr joldarynda da:
... - Júr, balam jınalysqa baryp
Depýtat usynaıyq, - dedi anam.
- Kimdi usynamyz?
Qandaı erdi? – dedim, anamdy sóıletpek bolyp.
- Oılan, joldas, shólderde
Tańdaıy qatyp shóldegen,
Azattyq úshin, el úshin
Maıdanda qylysh sermegen,
Qııada ushyp, qııalap,
Bult jaryp, kókke órlegen,
Eldiń erin saılaıyq!
- Tek Azamat soǵysynyń erin ǵana ma?... – oqıǵa jartylaı áńgimege uqsas jalǵasa beredi. Ol kezde basqa soǵys áli bolǵan joq. Sol dáýirdiń Jambyl, Nurpeıis sııaqty aqyn-jyraýlaryna tán ortaq saryn osy joldarda da baıqalady. Munda kórkemdik bolǵanymen naýqandyq nasıhatqa qurylǵan mazmun jaǵy ústem turady. Sondaı-aq, Erbolat pen Gúljan degen jastar arasyndaǵy suqbatqa qurylǵan «Júrek syry» atty shaǵyn áńgimesi de osy taqyrypty jalǵastyrady. Bul týyndylarǵa qarap, Qabdyrashıt «qyzyl sheńgeldiń shyrmaýynan shyǵa almaı ketti-aý!» deıtin ókinish týmaǵany abzal.
Al, tómendegi «Ana áldıi»( «Ekpindi» gazeti, №158. 11.07.1940 jyl) degen óleńinde ásire uranshyldyqtan góri tabıǵı názik ajyramas sezim, otanshyl patrıottyq tárbıe basym.
«...Uıyqta, janym, bópem,
Tynyq, sáýlem, demińdi al,
Aımalasyn besigińdi
Súısin seni, kúmis aı,
Uıyqta, janym, kúnge tósep,
Kelbetińdi nur shashqan.
Sen balasy Uly Otannyń
Bul jahannan baǵy asqan.
Eseıersiń, er jetersiń,
Armııaǵa barasyń
Uly Otandy kúzetýge
Pýtevkany alarsyń
Oǵan deıin ósireıin
Taıbýyryldaı arǵymaq
Erligińe, qaıratyńa
Bolsyn serik, atyń shaq» - deıdi. Áıtse de, qasiret qudiretimen qaryshtap alǵa jyljyǵan keńestik halyq sharýshylyǵyn:
«... Shól dalaǵa túr berdi, zavod saldy,
Qoınyn ashyp dalanyń kenin aldy.
Elime tehnıkaly mashın bergen
Sen ediń óndiristiń komandarmy» («Sergo isi ıgi»), - dep, jeke adamdardyń beınesi arqyly berý sol kezde dástúrge aınalǵan. Sondaı-aq aqyndarda ýaqyt yrqyna baǵynbaı, júrek ámirimen poezııa, óner padıshasyna, mýzaǵa nemese tylsym dúnıege tazalyq turǵysynan bas ıdiretin erekshe qasıet te bolady. Ony tek sezim dúnıesimen astasqan, adamzat aqyndarynyń ortaq ustanymynan da ańǵaramyz.
Q. Shoqaev 1920 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy Tarbaǵataı aýdany Eginbulaq aýylynda týǵan. Onyń Shoqaı atanǵan ákesi Seldirbaı Aqqazy baıdyń malyn baqqan. Qoı qyrqady. Ár iske tııanaqtylyqpen qarap, tipti «aǵaıyndar ózara renjisip jazym bolmasyn» dep, pyshyqtardy da tyǵyp qoıady eken. Ol áýelde Qudyshtyń uly Aısáýleni bala qylyp asyrap alady. Qoıyna kómektesip júrgen Aısáýleni kórip júretin keńes belsendileri Shoqaı malaı ustap otyr dep kórsetedi. Sosyn Aısáýleni úıine qaıtarady. Qazirgi Shona-Shorman qystaǵynda malda júrip, ózine de azyn-aýlaq jaǵdaı jasaǵan Shoqaı sóıtip, kýlak atanady. Álgi Aısáýleniń jas ketken ákesi Qudysh ta malmen aınalysqan. Aısáýle – salmaqty, jýastaý bolsa da aýdanda ozat stahanovshy, ári balýan atanyp, sońynan bireýdiń ornyna soǵysqa alynyp, habarsyz ketken meniń týǵan naǵashy atam. Ol jaıly Qabdyrashıt:
- Qaıran, Aısanyń eńbegi-aı shashylyp jatqan! – deıdi eken, «jýastaý áıeli sol eńbekti oqsata almaıdy» degendi megzep. Shoqaıdy kýlak dep, qaralap, Bar malyn tartyp alady. Sodan ony úsh jylǵa sottap, Zaısan túrmesine qamalady. Sonda túrmege kelip kirgen Shoqaı:
- Assalaýmagaleıkým, abaqty,
Kótere gór qabaqty, - depti. Sosyn Shoqaı ózin ózi aqtaý úshin, tergeýdi qaıta júrgizdirtedi. Ol kezde etik tapshylyǵynan malshylar aıaǵyna at tuıaǵynan taǵa jasap tańyp alady. Sonda komıssııaǵa úıinen 32 etik, 40 tuıaq kórsetip, óz malyn ózi baqqandyǵyn dáleldegen. Sóıtip, eki aıdan soń túrmeden shyǵady. Shoqaı keıin 19.11.1962 jyly qaıtys bolǵan. Ol kezde «kýlaktyń balasy» dep Qabdyrashıtti de mektepke almaıdy. Sosyn Nuǵyman degen aǵaıyny hat tanytady. Qabdyrashıttiń áke-sheshesi de hat tanymaıtyn kórinedi. Nuǵyman oqyǵan, kózi ashyq, jaǵdaıy bar, aǵaıynǵa qamqor adam bolǵan. Bir jaǵy saýda jasaıdy. Shoqaıdyń áıeli Márıdi ózine «apaı» dep, jaqyn tartyp júretin Qabdolla degen aýdan ortalyǵy Qyzyltas aýyldyq keńesiniń hatshysy bar edi. Nuǵyman soǵan aryz jazyp, ákesi kýlak emes ekendigi dáleldegesin Qabdyrashıtti jeti jyldyq mektepke kirgizedi. Sol Qabdoldamen bir týǵan Batqolda sol aýyldyq keńestiń keıingi hatshysy - Seıittiń ákesi. Qabdyrashıt Qyzylkesikte ınternatta turady. Onda S.Toǵyzbaevtyń sheshesi Shynar balalarǵa tamaq jasaıdy. Sol jeti jyldyq mektepti bitirgesin bir qunajyndy Aıagózge satyp, 8-shi synypty Sergıoplde tamamdaıdy. Sol kezde ol óz ortasyna alǵashqy týyndylarymen tanylyp, talanty ár qyrynan ashyla bastaıdy. Qabdyrashıttiń bul qasıetinen habardar bolǵan Qulbaev Jaqypbek degen bedeldi azamat Semeıdiń Lenın kóshesindegi óz úıine shaqyrtyp, «Ekpindi» gazetine jumysqa ornalastyrady. Mundaı mártebeli qyzmetke jastyq jalynymen jantalasa kirisken ol áýeli resmı naýqandyq jumystarǵa jegiledi. 1938 jyly úshinshi besjyldyqtyń úshinshi jylyndaǵy Memlekettik zaıomnyń shyǵýyna arnalǵan oblystyq oqý bólimi qyzmetkerleriniń mıtıngisi jaıly «Birliktiń beınesi» degen sandyq kórsetkishke toly shaǵyn maqalasyn jarııalaıdy. Árıne, keńestik mıtıngiler keıingideı qorqynyshty emes, bıliktiń arnaıy josparymen jasalyp, beıbit nasıhat túrinde ótedi. VK(b)P tarıhyn durys oqyta almaı jatqan Ejov kolhozy komsomol uıymy jónindegi «Jumysy aqsaǵan uıym», taǵy da osy saryndas «Qýanyshty kún», «Júrek syry» sııaqty habar, shaǵyn maqalalaryn úzdiksiz jarııalaı bastady. Iskerligine kóńili tolǵan redakııa basshylyǵy ony Kókpekti, Aqsýat aýdandary boıysha menshikti tilshi etip taǵaıyndaıdy. Gazet arqyly jýrnalıstik sheberligin shyńdap qana qoımaı, qolǵa tıgen batys-shyǵys ádebıetterimen de tanysa bastaıdy. Ádebıetke degen áýestik onyń boıda bar talantyn barynsha shyńdap, jańa óleńder, shaǵyn derekti áńgimeler jazýyna yqpal etedi. Mysaly, Q.Shoqaevtyń «Lermontovqa» degen óleńinde bıik parasattan qoldaý tapqan, barshany eleń etkizgen aqyn tragedııasy ózinshe sýretteledi.
... Shyndyq pen ádildikke bolǵan joqshy,
Jel qanat, almas tuıaq, bolat topshy,
Aınymas adamshylyq mahabbatpen
Týysyp, baýyrlas bop súıgen kópti.
Patshanyń kúıgizip eń kıgen tájin,
Tilińmen najaǵaıdaı taptap shoqty.
Qalamy kókte jatqan juldyz edi,
Sózi kórkem, teńizde qundyz edi.
Óleńiń okeanda parýs bolyp,
Qorǵanbaı-aq tolqynda júzip edi.
Qaýlaǵan árbir sóziń jalyn edi,
Zalymdy jalyn sóziń shalyp edi.
Bolattyń ushqynyndaı asyl oıyń
Óshpesteı órshelenip janyp edi.
Kavkazdyń saıynda aqqan bulaǵyndaı
El jutyp, meıirlenip qanyp edi.
Pantandaı kókke shashyp poezııa,
Asaý terek sýyndaı aǵyp edi.
Shyǵystyń quralaı kóz sulýyna
Palmany sholpy qylyp taǵyp edi.
Tumanmen kóterilip salǵan áni,
Bal bolyp dúnıege tamyp edi.
Tot baspas shyńǵa bitken teńiz tasy,
Qus shyqpas, kúndi súıgen bıik basy.
Halyq uly, eldiń dosy danyshpannyń
Máńgilik el aldynda súrer aty... – Osydan 81 jyl buryn jazylǵan bul óleńniń tehnıkasyn zamanaýı sarapqa salýdyń qajeti joq. Menińshe, tarıhty saqtaý úshin óńdeýge de bolmaıdy. Bizge qajeti álem ádebıeti qamtyǵan ózekti taqyryptan aınalyp ótpeı, ózindik pikir bildirip, ún qosýynda. Biz biletin Lermontov qubylmaly qoǵamnyń ǵana emes, taǵdyrdyń aıdaýymen ár kontınenttiń qubylmaly aýa raıynan da ózine syrqat taýyp aldy. Sol qubylmaly qoǵam aldy-artyn tanyp bolmaǵan, bitirgen arnaýly oqýy da joq Qabdyrashıt sııaqty jastardyń tanym dúnıesine de yqpal etedi. Redakııa da jalyndy jastyǵyn kóldeneń tartyp, qalaǵa da turaqtatpaı, aýyl-aýyldyń naýqandyq tynys-tirshiligin ýaqytynda baıandap turýdy júktedi. Tamaq, kıim, jol aýyrtpalyǵyna moıymaı alǵan mindetin keshiktirmeı oryndap otyrdy. Óıtkeni, qyzyl ıdealogııanyń patrıottyq tárbıesi áskerı tártipke bara-bar edi. Aıazǵa da, boranǵa da qaramaı, eńbek adamdarymen syr bólisip júrip, ózine sýyq tıgizip, aýrýǵa da shaldyqty. Sol syrqattan Qabdyrashıttiń jasy qyrshyn ketken Lermontovtyń jasyna da jetpedi. Iaǵnı, Semeıge jetkende ókpe aýrýyna shaldyǵyp, jumysty jalǵastyrý múmkindigi shekteldi. Sosyn muǵalim bolyp jumys isteıtin B.Qudashev degen jaqyn syılasy Aqkúmis degen áıelimen birge jolǵa shyǵyp, Qabdyrashıtti poezben áýeli Aıagózge, sosyn at arbamen 150 shaqyrymdaǵy aýylyna jetkizedi. Sodan jaılaýǵa da keledi. Bir aýyryp, bir jadyrap, del-sal kúıde júredi. Balanyń syrqaty ákesiniń de kóńil-kúıin alaı-dúleı aýa-raıyndaı myń qubyltady. Jany kúızelgen áke Qabdyrashıtti jas balasha aldyna alyp qushaqtap otyryp alypty. Buǵan tańdanǵan Qanıpa degen jeńgesi «kishkentaı bala sııaqty ákeńniń aldyna «otyryp» qoıma» dep ázildepti. Shoqaıdyń kezinde kýlaktaı qudireti bolsa da keńestik alasapyran baspanaǵa da jarytpaı qysy-jazy kıiz úıde turady.. Sol kezderde Ábdildá úıin beripti. Ábdildá - ekinshi dúnıe júzilik soǵystyń qubany. Keıin elimizdiń tuńǵysh parlament Tóraǵasy bolǵan Serikbolsyn Ábdildınniń ákesi. Eli – Býra. Rý suramaıtyn keńes kezinde azǵana býra rýyn aıtpaı, myrzas aýylyndaǵy myrzastardy «óz myrzasym» dep júre beredi eken. Ashylyp, rýdy aıtý keıin jandandy.
Aqyry qansha kútim, em jasalsa da mańdaıǵa syımaı ketken Qabdirashıt sol úıden 1941 jyly 3-shi naýryzda 21 jasqa da tolmaı baqılyq saparǵa attandy. Shoqaı Shóket, Kókek, Qarlyǵash degen qyzdardyń arasyndaǵy jalǵyz uldan aıyrylyp, kóp qaıǵyrady. Salıma, Nurash bastaǵan týystary sabyrǵa shaqyryp, basý aıtady. Sonda «Batasy ulyna tımedi-aý!» dep sheshesi enesine ursady eken.
Bastaǵy qaıǵyny bir sátke seıiltip, shyǵarmashylyǵyn jınastyryp, jaryqqa shyǵýyna kómekteser degen úmitpen áýelde ózine rýhanı aǵa bolǵan Jaqypbek Qulbaevqa jiberedi. Odan uzaq ýaqyt habar bolmaǵasyn anyq-qanyǵyn Shaızat degen ánshiden suratady. Nátıjesinde «Jaqypbektiń áıeli baıqamaı, ot tamyzýǵa jaǵyp jiberipti» degen jaýap alady. Ol kezden Semeıden gastrolge álgi Shaızat Bahtınova, Ábilqasym Jańbyrbaev, t.b. óner qaıratkerleri kelip, Shoqaıdyń úıinen dám tatady eken. Árıne, qoǵamdyq formaıııamen qatar kózqaras ta ózgeredi. Ýaqytynda jarııalanbaǵan dúnıe saıası syr-sıpaty jaǵynan bul kúnde múlde qabyldanbaıtyny anyq. Jarııalanbaǵan shyǵarmalarynyń arasynda «Lenın tańy atty» jáne «Kúlip týǵan kún» atty pesalary da bar eken. Alǵash pesada Keńes úkimetiniń ornaýy jáne sol dáýirdiń alǵashqy jyldaryndaǵy qoǵamdyq ahýal sóz bolady. Qabdyrashıt bul pesany Muhtar Áýezovqa aparsa, dramaǵa kirgizgen bir óleńdi avtordyń jazǵanyna kúmán týdyryp:
- Mundaı óleń jazý múmkin emes, bul orys aqyndarynan aýdarylǵan aýdarma, - depti. Al, «Kúlip týǵan kún» degen pesasy sovet-fın soǵysyndaǵy Keńester Odaǵynyń jeńisine arnalypty. «Lenın tańy atty» pesasyn aragidik aýylda sahnalap, jurt kóńilinen shyqqan eken. Sol kezdegi Qamabaı, Balaýbaı, Bátes degen jerlesteri rolderde oınap, Qarlyǵash degen on jasar qaryndasy sahna syrtynda shyǵarmany oqyp, sýfler mindetin atqarady. Ony Tálimjan degen aýyl aqsaqaly kóterip, keıde ertip júredi eken. Qarlyǵash apaı bastaýysh mektepti Egindibulaqtan tamamdap, on jyldyqty Aqsýattan bitiredi. Tálimjan – qoǵam qaıratkeri S.Ábdildınniń óz atasy Álimjannyń inisi. «Ekpindi» gazetinen Qabdyrashıtke qatysty materıal qarap otyrǵanda sol Álimjan Ástaevqa qatysty derekti de kózim shalyp qaldy. Soǵystyń alǵashqy jylynda onyń kúndiz jylqy baǵyp, túnde shóp tasyp, josparyn 150 paıyzǵa oryndap júrgen qart stahanovshy ekeni aıtylady. Onyń atasy Ástaı – menińóz babam Tákibaıdyń syılasy bolypty. Jáne aýylymyz jaıly K.Bakın, V.Sharapıev, H.Sharapıev, taǵy-taǵylardyń derekterin kórip, kózaıym boldym. Álimjannyń kenje inisi Dolda Qabdirashıttiń nemere aǵasy Muhatpen birge áýeli Aqsýatta, sosyn Kókjyra aýylyna saýda jasap, kelgende bandylardyń qolynan qaza tabady. Olardy izdegen Álimjan qumalaq ashyp «Zaýlap ketip barady-aı, zaýlap...» deıdi eken, egilip. Uzaq jyl keńshardyń bas esepshisi bolǵan soǵys ardageri, sol Doldanyń uly Ysqaq Qabdyrashıtpen bir synypta oqyǵan, ózim talaı sóılesken áńgimeshil adam edi. Al, Qabekeńe hat tanytyp, kóp kómektesken Nuǵyman qoımashy bolyp júrip, 3-aq kılogram tuqymdyq bıdaı kem shyqqany úshin úsh jylǵa sottalady. Aqyry túrmeden qashyp, kenje inisi Ysqaq ekeýi Qytaı asyp ketedi. Qabdyrashıt Núkeńdi kóke, Ysqaqty kenje aǵa deıtin. Nuǵymannyń elde qalǵan Núrke degen aıaǵy aýyr áıelin onyń óz qalaýymen Qytaıǵa ótý úshin Shoqaı Úrjar jaqtaǵy shekaralaq beketke jetkizip salady. Sonda Shoqaı kelinimen qoshtasyp, turyp:
- Endi ne qııamette, ne qııa bette kezdesermiz, - deıdi eken. Núrke bir ulyn Shoqaıdikine qaldyryp, ol jastaı marqum bolady. Qytaıdaǵy kúıeýi Nuǵmandy izdep tapqasyn Núrke ekeýi berekeli ǵumyr keship, kóp balaly otbasy bolady. Balalary kileń uldar eken.
Qabdirashıt tirisinde aqyn ǵana emes, aq kóńil azamat retinde de kózge túsedi. Jumahan degen qurbysyn tutastaı kıindirip, «endi bul kıimdi kútip kı!» deıdi. Sonda Júkeń:
- Bir kúnde qara taıaq bolyp shyǵa keldik dep, ózine ózi tańdansa, Qabdirashıt:
- Qaıran kıim-aı saǵan qor bolǵan! - dep ázildeıdi eken. Men kórgen Jumahan aǵa Altaı aqynnyń úıinde júretin. Qabdyrashıt te sondaı ortada júrip, óleń, jyr, qıssa tyńdap ósedi. Sol kezde Halajan degen apa da Altaıdyń ákesi Omar jaıly:
- Omar bolys - elge qonys,
Muqysh bolys - keledi orys, - dep, jyr aıtyp otyrady eken. Bálkim, bireýden estigeni shyǵar. Qarlyǵash apaıdyń estip bilýinshe, Muqysh pen Omar jaqsy bolmaı, Muqysh túrmege jabylǵan eken. Sonda Omar:
Altaı, Tarbaǵataı eki-aý bıik,
Jatyr ǵoı ortasynda naıman uıyp,
Naımannyń bir balasy bı Boranbaı,
Árýaǵy ketkeni me bir oıanbaı, - deıdi eken. Meniń atam Káripjannyń aǵasy Ahmetjan sol bolys Muqysh Qýanovtyń starshyny bolǵan eken. Biraq, Muqysh jaıly dáleldi jaman sóz estimedik.
Qyryq jyldaı ustazdyq etip, úzdikter qatarynda memlekettik marapatqa ıe bolǵan Qarlyǵash apaı júbaıy - Ýaqaev Shákennen erterek aıyryldy. Al, qalamger aǵasy Qabdyrashıttiń rýhyna taıaý jyldary quran oqytty. Bıyl apaıymyz kisi toqsanǵa kelse, jalǵyz aǵasy Qabdyrashıttiń týǵanyna júz jyl tolyp otyr. Ol kisi eskerýsiz qalyp bara jatqan aǵasy jaıly meniń oqýshy kezimde aıtyp júretini esimde. Eshten kesh jaqsy degendeı, odan beri 40 jyldan assa da qolda bar múmkindikti paıdalanýǵa kiristim. Ýaqytynan keshikken shyǵarmashylyqty bul dáýirden saıası sáıkestik taýyp, jarııalatý da ońaı emes. Biraq, bıik parasaty, túsiner túısigi bar orta bolsa, bar derekterdiń tarıh retinde de jerde qalmaıtynyna senimdimin.
Amanǵazy Káripjanáýleti
