14‑ناۋرىز «كورىسۋ» كۇنى دەپ اتالىپ، ول كۇنى الىس‑جاقىن اعايىن‑تۋىس، دوس‑جاران، ارىپتەستەر جانە ت.ت. بىر‑بىرىمەن كورىسىپ، بىر‑بىرىمەن شۇرقىراسىپ تابىسىپ جاتتى... بۇل كۇن ەل بىرلىگىن جاڭارتقان كۇن بولدى.
كەلەسى – 15‑ناۋرىز بەلگىلەنگەن «ناۋرىز كۇنتىزبەسى» بويىنشا «قايىرىمدىلىق كۇنى» دەپ اتالىپ، بۇل كۇنى مۇقتاج جاندارعا جاپپاي قايىرىمدىلىق كورسەتۋ ورىن الۋى ءتيىس. وسى كۇنگە وراي، فيلوسوفتار ءابدىراشيت باكىرۇلى مەن بەرىك اتاشتىڭ «قايىرىمدىلىق تۋرالى» ويلارىن ورتاعا سالامىز.
ءابدىراشيت باكىرۇلى:
قايىرىمدىلىق – جالپى ءتىلدى‑تىلسىز تىرىشىلىك اتاۋلىعا ءتان قاسيەت. ونىڭ ءتۇپ نەگىزىندە تىرشىلىككە ءتان بيولوگيالىق زاڭدىلىقتار جاتادى: مىسالى، وسىمدىك الەمىنىڭ ءوزى ۇرىعىن شاشاردا وزگە قۇبىلىستاردان «قايىرىمدىلىق» بولۋىن كۇتەدى. ول – تۇقىمدى ۇشىرىپ شاشاتىن جەلدەن كەلەر قايىرىم، نە تۇقىمدى شوقىپ جەپ، وزگە ايماققا تاراتۋشى قۇستان نە مالدان كەلەر قايىرىم، اققان سۋدان كەلەر قايىرىم... ياعني، تابيعات نەعۇرلىم ءتۇرلى بولعان سايىن، ونىڭ تۇرلەرىنىڭ بىر‑بىرىنە دەگەن «كومەكگى» نە «سەپتىگى» دە سونشالىقتى كوپ – تابيعات ءتۇرى ءوزارا «قايىرىمسىز» ءومىر سۇرە المايدى.
ال، سانالى تىرشىلىك يەسى بولىپ سانالاتىن ادامنىڭ دا قايىرىمدىلىق ينستينكتىنىڭ ءتۇپ نەگىزى وسى – بيولوگيالىق‑تابيعي «ءومىر ءسۇرۋ ينستيكتىنەن» باستالىپ، ونىڭ سانالى ومىرىمەن ۇشتاسادى. ول اۋەلى «ۇرپاقتى جالعاستىرۋ» كەزەڭىنەن باستالىپ، كەيىن – قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىندە جالعاسادى. وسى دەڭگەيدە قايىرىمدىلىق – قوعامدىق قارىم‑قاتىناس جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتىنە اينالىپ، مورالدىك جانە ەتيكالىق قاتەگوريالار رەتىندە ادام ساناسىندا ورنىعادى، ارەكەت ەتۋ پرينتسيپتەرىنە اينالادى.
بەرىك اتاش:
ءسىز قايىرىمدىلىقتىڭ تابيعي، كسومولوگيالىق، ونتولوگيالىق جاعىنا توقتالعان ەكەنسىز، مەن وندا الەۋمەتتىك قايىرىمدىلىقتارعا شولۋ جاساپ وتەيىن.
قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن زەرتتەۋشى فيلوسوفتاردىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ەتيكوتسەنتريزمگە نەگىزدەلگەندىگىن ايتادى. ياعني، حالقىمىزدىڭ رۋحانياتى تاريحىنىڭ ءون بويىندا ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار باسىمدىققا يە ەكەنىنە ەرەكشە توقتالادى.
اسىرەسە، جەتىم-جەسىرگە قايىرىمدىلىق جاساۋ نەمەسە ارقيلى اپپاتتارعا، سوعىس زاردابىنا بايلانىستى بەرىلەتىن قايتارىمسىز كومەكتەردىڭ بارلىعىن قايىرىمدىلىقتار دەپ اتاساق، ونىڭ ءوزى حالقىمىزدىڭ ءومىر سالتىندا سان قيلى بولىپ كەلەدى.
ماسەلەن:
- الەۋمەتتىك ءومىر سالتىندا رۋلىق تانىم، رۋلىق-قانداستىق، تامىر-تۋىستىق نەگىزدە ءبىر اۋىل نەمەسە قاۋىم بولىپ تۇتاسادى. ارينە، ءبىز ونىڭ قازىرگى جاعىمسىز جاعىنا عانا نازار اۋدارىپ، ونى «رۋشىلدىق» دەپ كىنا ارتامىز دا، شىندىعىندا ونىڭ جاعىمدى، يگىلىكتى، وڭدى جاقتارىنىڭ كەيبىرىنە نازار اۋدارمايمىز.
- ول كەزدەگى «رۋلىق قاۋىم»، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، وزىندىك ءبىر «كورپوراتيۆتىك رۋح» تۇتاستىعىن قۇراعان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ماسەلەن، سول رۋداعى كەدەيلەر، جەسىرلەر، مالى جۇتقا ۇشىراعاندار، سوعىستا اسىراۋشىسىنان ايرىلعاندار ت.ب. ماتەريالدىق جاعدايىنا تۇتاس رۋ مۇشەلەرى جاۋاپتى بولعان. ول جاۋاپكەرشىلىكتى رۋ اقساقالدارى ۇيىمداستىرىپ، جاعدايى تومەن ادامدارعا بارلىق رۋ مۇشەلەرىنىڭ، اسىرەسە، داۋلەتتىلەردىڭ جاردەمدەسۋىن قاداعالاعان، ونى باسقارعان.
- ويتكەنى، بەلگىلى ءبىر رۋدىڭ وكىلى «جوقشىلىقتا» ءومىر سۇرەر بولسا، ول ‑ رۋعا سىن بولعان، بارلىق رۋ مۇشەلەرىنىڭ نامىسىنا تيەتىن بولعان.
- قازىرگى تاڭدا دا قينالعان جاندار اقپاراتتىق جەلىلەر ارقىلى بۇكىل قازاقستاننان كومەك سۇرايدى، ول كەزدە كومەك سۇراماسا دا، «كورپوراتيۆتىك رۋلىق رۋح» جانعا جانى اشىعاندىقتان، ءوز بەتىنشە كومەكتەسەتىن بولعان.
سو كەزدەن-اق، قازاق حالقىندا قايىرىمدىلىق «ارنايى ءىس-شارا» دەپ رەسمي تۇردە ۇيىمداستىرىلعانىمەن ‑ ول وزدىگىنەن بارشاعا تۇسىنىكتى بولىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، ينستيتۋتسيونالدانعان داستۇرىمىزگە اينالعان. ولار: اسار، ۇمە، ەنشى، سىباعا ت.ب. مىسالى، اڭشى مول ولجاعا كەنەلىپ، قايتىپ كەلە جاتقان كەزدە، كەزدەسكەن جولاۋشىعا، ول اسا ءبىر كەدەي بولماسا دا، «ولجا» دەپ ۇلەس قالدىرىپ كەتەتىن ءداستۇر بولعان. العان دا، بەرگەن دە ونى «ءتاڭىر ەنشىسى» دەپ تۇسىنگەن.
ايدالاداعى مال ىزدەگەن نەمەسە باسقا دا ءبىر ماقساتتارمەن ساپارعا شىققان جولاۋشى جولشىباي كەزدەسكەن ۇيگە توقتاۋى ءتيىس ەكەندىگى ءوز الدىنا، ءۇي يەسى دە ونى «قۇدايى قوناق كەلدى» دەپ قۇشاق جايا قارسى الىپ، تاماقتاندىرىپ، اتىن تىنىقتىرىپ، ازىق بەرىپ، قاجەت بولسا ۇيىنە تۇنەتىپ تە جىبەرگەن. كەيىننەن، مۇمكىن ودان دا بۇرىن، وسى ءداستۇر حان جارلىقتارىمەن ارنايى بەكىتىلگەن ەكەن.
قازاقتا «جەتىم كورسەڭ جەبەي ءجۇر» دەگەن ناقىل ءسوز ۇرپاقتان-ۇرپاققا تاراپ، مورالدىك كودەكس رەتىندە بەكىتىلگەن. بۇل تەك قايىرىمدىلىقتى قاجەت ەتىپ سۇراعان جاعدايدا عانا ەمەس، ونى كورگەندى ادامدار وزدىگىنەن-اق ءتۇسىنۋى ءتيىس قايىرىمدىلىق نورمالارى ەدى دەسە بولادى. حالقىمىز تابيعاتتاعى، قوعامداعى قورعانسىزداردىڭ بارلىعىنا (قۇمىرسقا، جانۋارلاردىڭ ۇرپاقتارى ت.ب.) دەرلىك ءزابىر كورسەتپەۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىكپەن: «وبال»، «نالاسىنا قالۋ» ت.ب. دەپ، قايىرىمدى‑مەيىرىمدى ادامگەرشىلىك قاعيداتتار قۇرىلىمدانعان.
بىراق حالقىمىز «نالاسىنا قالۋ»، «وبالى ءتيۋدى» تۋرا ماعىناداعى فيزيكالىق، نە، پسيحولوگيالىق ەمەس، ودان جوعارى ‑ الدەقانداي ءبىر تىلسىم ەنەرگيالار ارقىلى «ءزابىر كورسەتۋ» ادامعا كەسىر بولىپ جابىسادى دەپ ويلاعان. ويتكەنى، ول تەربەلىس زاڭىنا ساي، قايتا ورالىپ، ءوزىڭدى باقىتسىزدىقتارعا ۇشىراتادى دەپ سەنگەن.
ول زامانداردا، جالپى، قايىرىمدىلىقتاردىڭ بارلىعى قازىرگى كۇندەگىدەي «كوپشىلىككە جار سالۋمەن» ەمەس، جابىق كۇيدە «رۋحاني جان دۇنيەنىڭ تازارتۋ» تۇرىندە تۇسىنىلگەن.
ال قايىرىمدىلىققا جانى ءۇيىر ادامداردى «جومارت» دەگەن اتاۋمەن مارتەبەلەگەن. ارينە، وكىنىشتىسى، قازىرگى تاڭدا بۇنىڭ كوبى ۇمىت بولىپ بارادى. قوعام دا ونى ساقتاي بەرمەيدى.
ءتۇيىن:
بۇگىنگى تاڭداعى ۇلتتىق تاربيەنى كۇشەيتۋ، «ادال ازامات» قالىپتاستىرۋ ت.ب. جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە، ونىڭ قاعيدالارىن الىستان ىزدەمەي-اق، قانىمىزعا سىڭگەن وسى ارحەتيپتىك باستاۋلاردان العان دۇرىس. ءبىزدىڭ باسقا كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ەتيكاسىنان نەمەسە ءدىني مورالدارىنان الدەقايدا ورەسى بيىك تۇرعان وسى «قازاقى ەتيكا» ۇستانىمدارى – ءالى دە حالقىمىزعا قىزمەت ەتە بەرەدى.
بەرىك اتاش، ءال‑فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى;
ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست
