14‑naýryz «Kórisý» kúni dep atalyp, ol kúni alys‑jaqyn aǵaıyn‑týys, dos‑jaran, áriptester jáne t.t. bir‑birimen kórisip, bir‑birimen shurqyrasyp tabysyp jatty... Bul kún El birligin jańartqan kún boldy.
Kelesi – 15‑naýryz belgilengen «Naýryz kúntizbesi» boıynsha «Qaıyrymdylyq kúni» dep atalyp, bul kúni muqtaj jandarǵa jappaı qaıyrymdylyq kórsetý oryn alýy tıis. Osy kúnge oraı, fılosoftar Ábdirashıt Bákiruly men Berik Atashtyń «Qaıyrymdylyq týraly» oılaryn ortaǵa salamyz.
Ábdirashıt Bákiruly:
Qaıyrymdylyq – jalpy tildi‑tilsiz tirishilik ataýlyǵa tán qasıet. Onyń túp negizinde tirshilikke tán bıologııalyq zańdylyqtar jatady: mysaly, ósimdik áleminiń ózi uryǵyn shasharda ózge qubylystardan «qaıyrymdylyq» bolýyn kútedi. Ol – tuqymdy ushyryp shashatyn jelden keler qaıyrym, ne tuqymdy shoqyp jep, ózge aımaqqa taratýshy qustan ne maldan keler qaıyrym, aqqan sýdan keler qaıyrym... Iaǵnı, tabıǵat neǵurlym túrli bolǵan saıyn, onyń túrleriniń bir‑birine degen «kómekgi» ne «septigi» de sonshalyqty kóp – tabıǵat túri ózara «qaıyrymsyz» ómir súre almaıdy.
Al, sanaly tirshilik ıesi bolyp sanalatyn Adamnyń da qaıyrymdylyq ınstınktiniń túp negizi osy – bıologııalyq‑tabıǵı «ómir súrý ınstıktinen» bastalyp, onyń sanaly ómirimen ushtasady. Ol áýeli «urpaqty jalǵastyrý» kezeńinen bastalyp, keıin – qaýymdasyp ómir súrý deńgeıinde jalǵasady. Osy deńgeıde Qaıyrymdylyq – qoǵamdyq qarym‑qatynas júıesiniń mańyzdy elementine aınalyp, moraldik jáne etıkalyq qategorııalar retinde adam sanasynda ornyǵady, áreket etý prınıpterine aınalady.
Berik Atash:
Siz qaıyrymdylyqtyń tabıǵı, ksomologııalyq, ontologııalyq jaǵyna toqtalǵan ekensiz, men onda áleýmettik qaıyrymdylyqtarǵa sholý jasap óteıin.
Qazaq halqynyń dúnıetanymyn zertteýshi fılosoftardyń kópshiligi, onyń etıkoentrızmge negizdelgendigin aıtady. Iaǵnı, halqymyzdyń rýhanııaty tarıhynyń ón boıynda adamgershilik qundylyqtar basymdyqqa ıe ekenine erekshe toqtalady.
Ásirese, jetim-jesirge qaıyrymdylyq jasaý nemese árqıly appattarǵa, soǵys zardabyna baılanysty beriletin qaıtarymsyz kómekterdiń barlyǵyn qaıyrymdylyqtar dep atasaq, onyń ózi halqymyzdyń ómir saltynda san qıly bolyp keledi.
Máselen:
- Áleýmettik ómir saltynda rýlyq tanym, rýlyq-qandastyq, tamyr-týystyq negizde bir aýyl nemese qaýym bolyp tutasady. Árıne, biz onyń qazirgi jaǵymsyz jaǵyna ǵana nazar aýdaryp, ony «rýshyldyq» dep kina artamyz da, shyndyǵynda onyń jaǵymdy, ıgilikti, ońdy jaqtarynyń keıbirine nazar aýdarmaımyz.
- Ol kezdegi «rýlyq qaýym», qazirgi tilmen aıtqanda, ózindik bir «Korporatıvtik Rýh» tutastyǵyn quraǵan dep aıtýymyzǵa bolady. Máselen, sol rýdaǵy kedeıler, jesirler, maly jutqa ushyraǵandar, soǵysta asyraýshysynan aırylǵandar t.b. materıaldyq jaǵdaıyna tutas rý músheleri jaýapty bolǵan. Ol jaýapkershilikti rý aqsaqaldary uıymdastyryp, jaǵdaıy tómen adamdarǵa barlyq rý músheleriniń, ásirese, dáýlettilerdiń járdemdesýin qadaǵalaǵan, ony basqarǵan.
- Óıtkeni, belgili bir rýdyń ókili «joqshylyqta» ómir súrer bolsa, ol ‑ rýǵa Syn bolǵan, barlyq rý músheleriniń namysyna tıetin bolǵan.
- Qazirgi tańda da qınalǵan jandar aqparattyq jeliler arqyly búkil Qazaqstannan kómek suraıdy, ol kezde kómek suramasa da, «korporatıvtik rýlyq rýh» janǵa jany ashyǵandyqtan, óz betinshe kómektesetin bolǵan.
So kezden-aq, qazaq halqynda qaıyrymdylyq «arnaıy is-shara» dep resmı túrde uıymdastyrylǵanymen ‑ ol ózdiginen barshaǵa túsinikti bolyp, urpaqtan urpaqqa aýysyp, ınstıtýıonaldanǵan dástúrimizge aınalǵan. Olar: asar, úme, enshi, sybaǵa t.b. Mysaly, ańshy mol oljaǵa kenelip, qaıtyp kele jatqan kezde, kezdesken jolaýshyǵa, ol asa bir kedeı bolmasa da, «olja» dep úles qaldyryp ketetin dástúr bolǵan. Alǵan da, bergen de ony «Táńir enshisi» dep túsingen.
Aıdaladaǵy mal izdegen nemese basqa da bir maqsattarmen saparǵa shyqqan jolaýshy jolshybaı kezdesken úıge toqtaýy tıis ekendigi óz aldyna, úı ıesi de ony «qudaıy qonaq keldi» dep qushaq jaıa qarsy alyp, tamaqtandyryp, atyn tynyqtyryp, azyq berip, qajet bolsa úıine túnetip te jibergen. Keıinnen, múmkin odan da buryn, osy dástúr han jarlyqtarymen arnaıy bekitilgen eken.
Qazaqta «Jetim kórseń jebeı júr» degen naqyl sóz urpaqtan-urpaqqa tarap, moraldik kodeks retinde bekitilgen. Bul tek qaıyrymdylyqty qajet etip suraǵan jaǵdaıda ǵana emes, ony kórgendi adamdar ózdiginen-aq túsinýi tıis qaıyrymdylyq normalary edi dese bolady. Halqymyz tabıǵattaǵy, qoǵamdaǵy qorǵansyzdardyń barlyǵyna (qumyrsqa, janýarlardyń urpaqtary t.b.) derlik zábir kórsetpeý kerek degen túsinikpen: «obal», «nalasyna qalý» t.b. dep, qaıyrymdy‑meıirimdi adamgershilik qaǵıdattar qurylymdanǵan.
Biraq halqymyz «nalasyna qalý», «obaly tııýdi» týra maǵynadaǵy fızıkalyq, ne, psıhologııalyq emes, odan joǵary ‑ áldeqandaı bir tylsym energııalar arqyly «zábir kórsetý» adamǵa kesir bolyp jabysady dep oılaǵan. Óıtkeni, ol terbelis zańyna saı, qaıta oralyp, ózińdi baqytsyzdyqtarǵa ushyratady dep sengen.
Ol zamandarda, jalpy, qaıyrymdylyqtardyń barlyǵy qazirgi kúndegideı «kópshilikke jar salýmen» emes, jabyq kúıde «rýhanı jan dúnıeniń tazartý» túrinde túsinilgen.
Al qaıyrymdylyqqa jany úıir adamdardy «jomart» degen ataýmen mártebelegen. Árıne, ókinishtisi, qazirgi tańda bunyń kóbi umyt bolyp barady. Qoǵam da ony saqtaı bermeıdi.
Túıin:
Búgingi tańdaǵy ulttyq tárbıeni kúsheıtý, «adal azamat» qalyptastyrý t.b. júzege asyrý kezinde, onyń qaǵıdalaryn alystan izdemeı-aq, qanymyzǵa sińgen osy arhetıptik bastaýlardan alǵan durys. Bizdiń basqa kóptegen halyqtardyń etıkasynan nemese dinı moraldarynan áldeqaıda óresi bıik turǵan osy «Qazaqy etıka» ustanymdary – áli de halqymyzǵa qyzmet ete beredi.
Berik Atash, Ál‑Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń
Fılosofııa kafedrasynyń aǵa oqytýshysy;
Ábdirashıt Bákiruly, fılosof‑pýblııst
