ازەربايجان، وزبەكستان جانە تۇركيا مينيسترلەرى قابىلداعان انكارا دەكلاراتسياسىندا ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن قولداۋ، اۋماق تۇتاستىعى جانە شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعى قۋاتتالدى.
قاڭتاردىڭ 29-ىندا تۇركيا، ازەربايجان جانە وزبەكستاننىڭ ساۋدا، ەكونوميكا، كولىك جانە سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ انكارادا وتكەن ەكىنشى ۇشجاقتى كەزدەسۋىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بىرلەسكەن انكارا دەكلاراتسياسى جاريالاندى.
ورتالىق ازيا – كاۆكاز – تۇركيا ءترانزيتى
كەزدەسۋگە تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حاكان فيدان، وزبەكستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى باحتيار سايدوۆ جانە ازەربايجاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دجەيحۋن بايراموۆ قاتىستى. ۇشجاقتى كەزدەسۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جاريالانعان بىرلەسكەن دەكلاراتسيا ماتىنىندە تۇركيا، ازەربايجان جانە وزبەكستان اراسىنداعى «بەرىك ستراتەگيالىق ارىپتەستىك» «ءوزارا قۇرمەت»، «سەنىم»، «ورتاق مۇددە» جانە «تاريحي-مادەني بايلانىستار» نەگىزىندە قالىپتاسقانى اتاپ وتىلگەن. سونداي-اق، كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلار مەن ونىڭ ەگجەي-تەگجەيى تۋرالى اقپارات بەرىلگەن.
دەكلاراتسيادا ەلدەردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ەگەمەندىگىن، اۋماقتىق تۇتاستىعىن جانە شەكارالارىنىڭ مىزعىماستىعىن بەرىك قولدايتىنى راستالادى. سونىمەن قاتار، ولاردىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ) جارعىسىنىڭ جالپىعا تانىلعان قاعيداتتارى مەن حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىن ۇستاناتىنى اتاپ وتىلگەن. قۇجاتتا ساۋدا، ينۆەستيتسيا، ونەركاسىپ، ەنەرگەتيكا، كولىك جانە لوگيستيكا، تسيفرلاندىرۋ جانە بايلانىس سالالارىندا بىرلەسكەن جوبالاردى دامىتۋ مەن ىلگەرىلەتۋدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانى مويىندالادى. بۇل باعىتتارداعى قارىم-قاتىناستاردى ودان ءارى تەرەڭدەتۋگە ىقپال ەتكەن 2022 جىلعى 2 تامىزدا وزبەكستان استاناسى تاشكەنتتە وتكەن العاشقى كەزدەسۋدىڭ ناتيجەلەرى قۇپتالدى. ءۇش ەلدىڭ شەكاراسى ارقىلى وتەتىن ورتا ءدالىزدىڭ ماڭىزدىلىعى راستالىپ، ونىڭ تۇركيا، ازەربايجان جانە وزبەكستاننىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋداعى ءرولى ەرەكشە اتاپ وتىلگەن.
رەسەيسىز تاسىمال جولى جانە قاۋىپسىزدىك
دەكلاراتسيادا ەۋروپا-كاۆكاز-ازيا (تراسەكا) كولىك ءدالىزىن دامىتۋ مەن نىعايتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە ايتىلىپ، وسى ءدالىزدىڭ جۇمىسىن قازىرگى جاعدايلارعا ساي ءتيىمدى ەتۋ، ونى جەتىلدىرۋ جولدارىن قاراستىرۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار، تۇركيا، ازەربايجان جانە وزبەكستان اراسىنداعى حالىقارالىق كولىك دالىزدەرىن دامىتۋ بويىنشا ارىپتەستىكتى ودان ءارى نىعايتۋ كەرەكتىگى ءسوز بولعان. بۇل ىنتىماقتاستىقتىڭ باستى ماقساتى – ءۇش ەلدىڭ جوعارى ترانزيتتىك الەۋەتىن تولىق پايدالانۋ، ورتاق مۇددەلەردى كۇشەيتۋ جانە ءوزارا ءتيىمدى بايلانىستاردى دامىتۋ. دەكلاراتسيادا ايماقتىق جانە حالىقارالىق ماڭىزى بار وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا دەگەن بەرىك ۇستانىم راستالىپ، مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن كەز كەلگەن ارەكەتتەرگە قارسى بىرلەسكەن ءىس-قيمىلدى قولداۋ اتاپ وتىلگەن.
ءۇش ەل ءبىر-ءبىرىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان شەكارالارىنا قۇرمەتپەن قارايتىنىن مالىمدەدى. ولار ەكونوميكا، ساۋدا، ينۆەستيتسيا جانە ترانزيتتىك تاسىمال سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى بارىنشا دامىتۋ ءۇشىن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ نيەتتەرىن ءبىلدىردى. دەكلاراتسيادا ءۇش ەل كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا، تسيفرلاندىرۋدى ىلگەرىلەتۋگە جانە ورتا ءدالىز ارقىلى ساۋدانى جەڭىلدەتۋگە بىرلەسىپ كۇش سالاتىن ورتاق ۇستانىم بەلگىلەنگەن. ورتالىق ءدالىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاڭا ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ماڭىزدى ەكەنى ايتىلدى. اسىرەسە، كولىك، شەكارا بەكەتتەرىن جەتىلدىرۋ جانە كەدەندىك راسىمدەردى تسيفرلاندىرۋ باعىتتارىنا باسىمدىق بەرىلمەك. وسىعان بايلانىستى باكۋ حالىقارالىق تەڭىز ساۋدا پورتى مەن باكۋ-تبيليسي-كارس تەمىرجولىن دامىتۋعا تولىق قولداۋ كورسەتىلەدى.
تۇركى ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرۋ
دەكلاراتسيادا 2024 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قۇرىلعان لوگيستيكالىق ورتالىقتار مەن جۇك تاسىمالداۋشىلار قاۋىمداستىعىنا قولداۋ ءبىلدىرىلدى. بۇل قاۋىمداستىق كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا، مەملەكەتتىك جانە جەكە سەكتورلارمەن بىرلەسىپ ينۆەستيتسيا تارتۋعا، سونداي-اق جۇك تاسىمالداۋدى جىلدام، تۇراقتى جانە ارزان ەتۋگە كومەكتەسەدى. سونداي-اق، 2024 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى كولىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ءۇشىن تمۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ كولىك قاۋىمداستىقتارى باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى مەحانيزمى قۇرىلعانى اتاپ ءوتىلدى.
دەكلاراتسيادا كولىك سالاسىنداعى ارىپتەستىكتى دامىتۋعا، وڭىرلىك بايلانىستاردى نىعايتۋعا جانە تۇراقتى كولىك جۇيەلەرىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ارەكەت جوسپارىنىڭ قابىلدانۋى قۇپتالدى. تاراپتار تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىندا كولىك قۇجاتتارىن تسيفرلاندىرۋ ءۇشىن بۇۇ-نىڭ ەۋروپالىق ەكونوميكالىق كوميسسياسى (ەەك بۇۇ) اياسىندا eCMR جۇيەسىن ەنگىزۋ جۇمىستارىنىڭ باستالۋىنا قولداۋ ءبىلدىردى. ولار ەلەكتروندى رۇقسات جۇيەسىنىڭ كولىك سالاسىن تسيفرلاندىرۋعا جانە قاعاز قۇجاتتاردىڭ جوعالۋى نەمەسە دۇرىس پايدالانىلماۋىنان تۋىندايتىن قيىندىقتاردى شەشۋگە كومەكتەسەتىنىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق، تۇركيا – ازەربايجان جانە تۇركيا – وزبەكستان اراسىندا سىناق رەجيمىندە ىسكە قوسىلعان ەلەكتروندى رۇقسات جۇيەسىن قولدادى.
تاراپتار وزبەكستاننىڭ جۇكتەرىن ورتالىق ءدالىز ارقىلى تاسىمالداۋدى جەڭىلدەتۋگە قاجەتتى كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەندەرىن ءبىلدىردى. سونىمەن قاتار، كولىك، بايلانىس جانە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ بويىنشا ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا جانە تەمىرجول، اۆتوموبيل جولدارى، لوگيستيكالىق ورتالىقتار مەن اۋەجايلاردى جوبالاۋ، سالۋ جانە پايدالانۋ تاجىريبەسىمەن الماسۋعا ۋاعدالاستى.
قاتىسۋشى ەلدەر ازەربايجاننىڭ قاراباق جانە شىعىس زانگەزۋر وڭىرلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە دامىتۋعا ينفراقۇرىلىمعا ينۆەستيتسيا سالۋ، زاماناۋي قوعامدىق قىزمەتتەردى ەنگىزۋ جانە «اقىلدى قالا» شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى كومەك كورسەتپەك. بۇل قادام ايماقتاعى مينالاردى زالالسىزداندىرۋعا جانە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قاۋىپسىز ءارى لايىقتى تۇردە ءوز جەرلەرىنە ورالۋىنا ىقپال ەتەدى.
قاراباقتى تۇلەتۋگە تالپىنىس
تاراپتار قاراباق جانە شىعىس زانگەزۋر ايماقتارىنا ينۆەستيتسيا سالۋعا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىردى. ولار تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى (تمۇ) اياسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جوعارى باعالاپ، كوپجاقتى ارىپتەستىكتى نىعايتاتىن ءتورت قۇجاتتىڭ قابىلدانىپ، ىسكە اسىرىلۋىن قولدادى. قاتىسۋشى ەلدەر «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى جەڭىلدەتىلگەن كەدەندىك ءدالىز قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم»، «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ساۋدا راسىمدەرىن جەڭىلدەتۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق قۇجاتى» جانە «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى تسيفرلىق ەكونوميكا سالاسىنداعى ارىپتەستىك تۋرالى كەلىسىم» سياقتى قۇجاتتاردىڭ قابىلدانۋىن قۇپتادى. بۇل قۇجاتتار تمۇ اياسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا جانە قۇقىقتىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا باعىتتالعان. قاتىسۋشىلار بىرلەسكەن ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ قازىرگى مەحانيزمدەرى ءتۇرلى سالالارداعى، اسىرەسە ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋداعى ماڭىزدى ءرولىن اتاپ ءوتىپ، مۇنداي تۇراقتى كەزدەسۋلەردىڭ تيىمدىلىگىن راستادى. 2024 جىلعى 18 مامىردا قۇرىلعان تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىنىڭ تولىققاندى ىسكە قوسىلۋى ونەركاسىپ، كولىك، اۋىل شارۋاشىلىعى، تسيفرلىق تەحنولوگيالار جانە تۋريزم سياقتى ءوزارا مۇددەلى سالالارداعى ساۋدا، ينفراقۇرىلىم جانە دامۋ جوبالارىن ايتارلىقتاي جانداندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى.
دەكلاراتسيادا قۇرىلىس، ساتىپ الۋ جانە ولارعا قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ءۇشىن قاجەتتى قادامدار جاساۋعا دەگەن ۇمتىلىس ءبىلدىرىلىپ، ساۋدا، ونەركاسىپ جانە ەكونوميكا سالالارىنداعى قاتىناستاردىڭ ماڭىزدىلىعى اتاپ وتىلگەن.
ساۋدانى قىزدىرۋ
انكارا دەكلاراتسياسىندا جەكەمەنشىك سەكتورلار اراسىنداعى ءوزارا ينۆەستيتسيالاردى ىنتالاندىرۋعا، كاسىپكەرلەر، ساۋدا-ونەركاسىپ پالاتالارى مەن بيزنەس قاۋىمداستىقتارى اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستى كەڭەيتۋگە، يمپورت پەن ەكسپورت مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەۋگە دايىندىق ءبىلدىرىلدى. جابدىقتاۋ تىزبەگىنە قاتىسۋشىلار مەن بيزنەس وكىلدەرى اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى اتاپ ءوتىلىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر اراسىنداعى ۇيلەستىرۋدى جاقسارتۋ جانە سىرتقى ساۋدا وپەراتسيالارىن جەڭىلدەتۋ قاجەتتىلىگى كورسەتىلگەن.
دەكلاراتسيادا ساۋدانى جەدەلدەتۋ شارالارىن قابىلداۋدىڭ ماڭىزدىلىعى دا باسا ايتىلىپ، بۇل ۇدەرىستىڭ 2022 جىلعى 11 قاراشادا سامارقاندا وتكەن تمۇ-نىڭ 9-شى سامميتىندە قابىلدانعان ساۋدا راسىمدەرىن جەڭىلدەتۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق قۇجاتقا سايكەس جۇرگىزىلۋى قاجەتتىلىگى كورسەتىلدى. سونداي-اق، تمۇ ساۋدا راسىمدەرىن جەڭىلدەتۋ كوميتەتىنىڭ 2025 جىلعا ارنالعان ءىس-قيمىل جوسپارى قۇپتالدى. دەكلاراتسيادا ونەركاسىپ، يننوۆاتسيا جانە تسيفرلىق دامۋ، تسيفرلىق ساۋدا جانە كەدەندىك راسىمدەردى تسيفرلاندىرۋ سالالارىندا پراكتيكالىق ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋگە دەگەن ۇمتىلىس اتاپ وتىلگەن. ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى، اۋىل شارۋاشىلىعى، تاماق ونەركاسىبى جانە وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەر بويىنشا تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتاپ كورسەتىلگەن.
ايماق جانە اۋعانستان
سونىمەن قاتار، ايماقتىق ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارا وتىرىپ، بۇل سالادا كەڭىرەك ىنتىماقتاستىق ورناتۋ مۇمكىندىكتەرىن تالقىلاۋعا نيەت ءبىلدىرىلدى.
بۇۇ-نىڭ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى نەگىزدەمەلىك كونۆەنتسياسى تاراپتارىنىڭ 29-شى كونفەرەنتسياسىندا (COP29) باكۋدە قابىلدانعان شەشىمدەر كليماتتىق ماسەلەلەردى تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىمەن ۇيلەستىرۋگە باعىتتالعان «ارەكەت كۇن ءتارتىبىنىڭ» اۋقىمدى باستامالارىنا سايكەس كەلەتىنى» اتاپ ءوتىلدى. COP29 كليمات، يننوۆاتسيا، جاسىل ەكونوميكا جانە ساۋدا بويىنشا سەرىكتەستىك قۇرۋ تۋرالى دەكلاراتسيالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايتىلدى. جيىنعا قاتىسۋشىلار ازەربايجاندا وتكەن بۇۇ COP29 كونفەرەنتسياسىنىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋعا ادالدىقتارىن ءبىلدىردى.
اۋعانستانداعى بەيبىتشىلىك، تۇراقتىلىق، وركەندەۋ، قاۋىپسىزدىك جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورلارى بولىپ تابىلاتىنى جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ اۋعان حالقىنا ۇزدىكسىز گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ جونىندەگى كۇش-جىگەرىن جالعاستىرۋ قاجەتتىلىگى اتاپ ءوتىلدى. دەكلاراتسيادا تمۇ-نىڭ 2024 جىلعى 6 قاراشادا بىشكەكتە وتكەن تمۇ مەملەكەت باسشىلارى كەڭەسىنىڭ 11-ءشى وتىرىسىنا سايكەس قۇرىلعان ورتاق ۇستانىمىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىنە سەنىم ءبىلدىرىلدى.
دەكلاراتسيادا ترانساۋعان تەمىرجول جوباسىنىڭ ماڭىزدىلىعى دا ءسوز بولدى. بۇل جوبا ايماقارالىق كولىك جانە ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتىپ، ساۋدا اعىندارىن ارتتىرىپ، ايماقتار اراسىنداعى ەكونوميكالىق قاتىناستار ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر تۋعىزادى.
مازاسى قاشقان گازا جانە پالەستينا
انكارا دەكلاراتسياسىندا گازا ايماعىندا اتىستى توقتاتۋ تۋرالى جاريالانىم قۇپتالىپ، بارلىق تاراپتار ونى قاتاڭ ساقتاۋعا شاقىرىلدى. بۇل شابۋىلدار مەن زۇلىمدىقتاردىڭ توقتاتىلۋىنا جانە پالەستينالىقتاردىڭ گۋمانيتارلىق كومەككە كەدەرگىسىز قول جەتكىزۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. يزرايل مەن پالەستينا اراسىنداعى قاقتىعىستى ءادىل جانە تۇراقتى تۇردە ەكى مەملەكەت نەگىزىندە رەتتەۋ قاجەتتىلىگى اتاپ ءوتىلدى. بۇل 1967 جىلى شىعىس يەرۋساليمدە استاناسى بار تاۋەلسىز، ەگەمەن جانە گەوگرافيالىق تۇردە بىرىكتىرىلگەن پالەستينا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىن قامتيدى.
دەكلاراتسيادا پالەستينا مەملەكەتىنىڭ بۇۇ-عا مۇشە بولۋعا قۇقىعى بار ەكەندىگى كورسەتىلگەن 2024 جىلعى 10 مامىرداعى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ رەزوليۋتسياسى قۇپتالدى.
تاراپتار عالامدىق جانە ايماقتىق تۇراقتىلىق، بەيبىتشىلىك جانە وركەندەۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋعا، سونداي-اق حالىقارالىق ۇيىمدار مەن كوپجاقتى پلاتفورمالاردا (بۇۇ، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى، ەقىۇ، يىۇ، ەىۇ) ءوزارا قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن ماسەلەلەر بويىنشا ۇيلەستىرىلگەن ارەكەت ەتۋگە كەلىسىم بەردى. ولار حالىقارالىق ۇيىمداردا ءوز ۇسىنىستارى مەن باستامالارىنا بىرلەسىپ قولداۋ كورسەتپەك.
ازەربايجان مەن وزبەكستان تاراپتارى تۇركياعا كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن العىس ءبىلدىرىپ، 3-ءشى ۇشجاقتى كەزدەسۋدى ازەربايجاندا وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
وسى شارا اياسىندا تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعان وزبەكستان جانە ازەربايجان مينيسترلەرىن جابىق جاعدايدا قابىلداعان. بۇل كەزدەسۋگە ازەربايجاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى دجەيحۋن بايراموۆ، وزبەكستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى باحتيار سايدوۆ، ازەربايجاننىڭ ەكونوميكا ءمينيسترى ميكايل دجابباروۆ، وزبەكستاننىڭ ينۆەستيتسيالار، ونەركاسىپ جانە ساۋدا ءمينيسترى لازيز قۇدراتوۆ، وزبەكستاننىڭ كولىك ءمينيسترى يلحام ماحكاموۆ جانە ازەربايجاننىڭ تسيفرلىق دامۋ جانە كولىك ءمينيسترى راشاد نابيەۆ قاتىستى.
سونداي-اق، جيىندا تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حاكان فيدان، ساۋدا ءمينيسترى ومەر بولات، كولىك جانە ينفراقۇرىلىم ءمينيسترى ابدۋلكادير ۋرالوعلۋ مەن پرەزيدەنتتىڭ سىرتقى ساياسات جانە قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى اكيف چاعاتاي كىلىچ بولدى.
كەزدەسۋ بارىسىندا ەكىجاقتى جانە ۇشجاقتى ىنتىماقتاستىق، ساۋدا، كولىك جانە ينۆەستيتسيا سالالارىنداعى سەرىكتەستىكتى دامىتۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى.
