Ázerbaıjan, Ózbekstan jáne Túrkııa mınıstrleri qabyldaǵan Ankara deklaraııasynda elderdiń táýelsizdigin qoldaý, aýmaq tutastyǵy jáne shekaralardyń myzǵymastyǵy qýattaldy.
Qańtardyń 29-ynda Túrkııa, Ázerbaıjan jáne Ózbekstannyń saýda, ekonomıka, kólik jáne syrtqy ister mınıstrleriniń Ankarada ótken ekinshi úshjaqty kezdesýiniń qorytyndysy boıynsha birlesken Ankara deklaraııasy jarııalandy.
ORTALYQ AZIIa – KAVKAZ – TÚRKIIa TRANZITI
Kezdesýge Túrkııanyń syrtqy ister mınıstri Hakan Fıdan, Ózbekstannyń syrtqy ister mınıstri Bahtııar Saıdov jáne Ázerbaıjannyń syrtqy ister mınıstri Djeıhýn Baıramov qatysty. Úshjaqty kezdesýdiń qorytyndysy boıynsha jarııalanǵan birlesken deklaraııa mátininde Túrkııa, Ázerbaıjan jáne Ózbekstan arasyndaǵy «berik strategııalyq áriptestik» «ózara qurmet», «senim», «ortaq múdde» jáne «tarıhı-mádenı baılanystar» negizinde qalyptasqany atap ótilgen. Sondaı-aq, kezdesýge qatysýshylar men onyń egjeı-tegjeıi týraly aqparat berilgen.
Deklaraııada elderdiń bir-biriniń egemendigin, aýmaqtyq tutastyǵyn jáne shekaralarynyń myzǵymastyǵyn berik qoldaıtyny rastalady. Sonymen qatar, olardyń Birikken Ulttar Uıymy (BUU) Jarǵysynyń jalpyǵa tanylǵan qaǵıdattary men halyqaralyq quqyq normalaryn ustanatyny atap ótilgen. Qujatta saýda, ınvestıııa, ónerkásip, energetıka, kólik jáne logıstıka, ıfrlandyrý jáne baılanys salalarynda birlesken jobalardy damytý men ilgeriletýdiń ósip kele jatqany moıyndalady. Bul baǵyttardaǵy qarym-qatynastardy odan ári tereńdetýge yqpal etken 2022 jylǵy 2 tamyzda Ózbekstan astanasy Tashkentte ótken alǵashqy kezdesýdiń nátıjeleri quptaldy. Úsh eldiń shekarasy arqyly ótetin Orta dálizdiń mańyzdylyǵy rastalyp, onyń Túrkııa, Ázerbaıjan jáne Ózbekstannyń tranzıttik áleýetin arttyrýdaǵy róli erekshe atap ótilgen.
RESEISIZ TASYMAL JOLY JÁNE QAÝIPSIZDIK
Deklaraııada Eýropa-Kavkaz-Azııa (TRASEKA) kólik dálizin damytý men nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵy erekshe aıtylyp, osy dálizdiń jumysyn qazirgi jaǵdaılarǵa saı tıimdi etý, ony jetildirý joldaryn qarastyrý qajettigi kórsetilgen. Sonymen qatar, Túrkııa, Ázerbaıjan jáne Ózbekstan arasyndaǵy halyqaralyq kólik dálizderin damytý boıynsha áriptestikti odan ári nyǵaıtý kerektigi sóz bolǵan. Bul yntymaqtastyqtyń basty maqsaty – úsh eldiń joǵary tranzıttik áleýetin tolyq paıdalaný, ortaq múddelerdi kúsheıtý jáne ózara tıimdi baılanystardy damytý. Deklaraııada aımaqtyq jáne halyqaralyq mańyzy bar ózekti máseleler boıynsha yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa degen berik ustanym rastalyp, memleketterdiń egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵyna qaýip tóndiretin kez kelgen áreketterge qarsy birlesken is-qımyldy qoldaý atap ótilgen.
Úsh el bir-biriniń halyqaralyq deńgeıde moıyndalǵan shekaralaryna qurmetpen qaraıtynyn málimdedi. Olar ekonomıka, saýda, ınvestıııa jáne tranzıttik tasymal salalarynda yntymaqtastyqty barynsha damytý úshin birlesip jumys isteý nıetterin bildirdi. Deklaraııada úsh el kólik ınfraqurylymyn damytýǵa, ıfrlandyrýdy ilgeriletýge jáne Orta dáliz arqyly saýdany jeńildetýge birlesip kúsh salatyn ortaq ustanym belgilengen. Ortalyq dálizdiń múmkindikterin arttyrý úshin jańa ınfraqurylymdyq jobalardy júzege asyrý mańyzdy ekeni aıtyldy. Ásirese, kólik, shekara beketterin jetildirý jáne kedendik rásimderdi ıfrlandyrý baǵyttaryna basymdyq berilmek. Osyǵan baılanysty Baký halyqaralyq teńiz saýda porty men Baký-Tbılısı-Kars temirjolyn damytýǵa tolyq qoldaý kórsetiledi.
TÚRKI YNTYMAQTASTYǴYN ARTTYRÝ
Deklaraııada 2024 jyldyń maýsym aıynda qurylǵan logıstıkalyq ortalyqtar men júk tasymaldaýshylar qaýymdastyǵyna qoldaý bildirildi. Bul qaýymdastyq kólik ınfraqurylymyn damytýǵa, memlekettik jáne jeke sektorlarmen birlesip ınvestıııa tartýǵa, sondaı-aq júk tasymaldaýdy jyldam, turaqty jáne arzan etýge kómektesedi. Sondaı-aq, 2024 jyldyń naýryzynda Túrki memleketteri arasyndaǵy kólik salasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtý úshin TMU-ǵa múshe elderdiń kólik qaýymdastyqtary basshylarynyń kezdesýi mehanızmi qurylǵany atap ótildi.
Deklaraııada kólik salasyndaǵy áriptestikti damytýǵa, óńirlik baılanystardy nyǵaıtýǵa jáne turaqty kólik júıelerin qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan Áreket josparynyń qabyldanýy quptaldy. Taraptar Túrki memleketteri arasynda kólik qujattaryn ıfrlandyrý úshin BUU-nyń Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasy (EEK BUU) aıasynda eCMR júıesin engizý jumystarynyń bastalýyna qoldaý bildirdi. Olar elektrondy ruqsat júıesiniń kólik salasyn ıfrlandyrýǵa jáne qaǵaz qujattardyń joǵalýy nemese durys paıdalanylmaýynan týyndaıtyn qıyndyqtardy sheshýge kómektesetinin atap ótti. Sondaı-aq, Túrkııa – Ázerbaıjan jáne Túrkııa – Ózbekstan arasynda synaq rejıminde iske qosylǵan elektrondy ruqsat júıesin qoldady.
Taraptar Ózbekstannyń júkterin Ortalyq dáliz arqyly tasymaldaýdy jeńildetýge qajetti kómek kórsetýge daıyn ekenderin bildirdi. Sonymen qatar, kólik, baılanys jáne ınfraqurylymdy damytý boıynsha yntymaqtastyq ornatýǵa jáne temirjol, avtomobıl joldary, logıstıkalyq ortalyqtar men áýejaılardy jobalaý, salý jáne paıdalaný tájirıbesimen almasýǵa ýaǵdalasty.
Qatysýshy elder Ázerbaıjannyń Qarabaq jáne Shyǵys Zangezýr óńirlerin qalpyna keltirý jáne damytýǵa ınfraqurylymǵa ınvestıııa salý, zamanaýı qoǵamdyq qyzmetterdi engizý jáne «aqyldy qala» sheshimderin júzege asyrý arqyly kómek kórsetpek. Bul qadam aımaqtaǵy mınalardy zalalsyzdandyrýǵa jáne jergilikti turǵyndardyń qaýipsiz ári laıyqty túrde óz jerlerine oralýyna yqpal etedi.
QARABAQTY TÚLETÝGE TALPYNYS
Taraptar Qarabaq jáne Shyǵys Zangezýr aımaqtaryna ınvestıııa salýǵa qyzyǵýshylyq bildirdi. Olar Túrki memleketteri uıymy (TMU) aıasyndaǵy yntymaqtastyqty joǵary baǵalap, kópjaqty áriptestikti nyǵaıtatyn tórt qujattyń qabyldanyp, iske asyrylýyn qoldady. Qatysýshy elder «Túrki memleketteri uıymyna múshe memleketterdiń úkimetteri arasyndaǵy jeńildetilgen kedendik dáliz qurý týraly kelisim», «Túrki memleketteri uıymynyń saýda rásimderin jeńildetý jónindegi strategııalyq qujaty» jáne «Túrki memleketteri uıymyna múshe memleketterdiń úkimetteri arasyndaǵy ıfrlyq ekonomıka salasyndaǵy áriptestik týraly kelisim» sııaqty qujattardyń qabyldanýyn quptady. Bul qujattar TMU aıasynda saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa jáne quqyqtyq ınfraqurylymdy damytýǵa baǵyttalǵan. Qatysýshylar Birlesken ekonomıkalyq komıssııanyń qazirgi mehanızmderi túrli salalardaǵy, ásirese saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastardy damytýdaǵy mańyzdy rólin atap ótip, mundaı turaqty kezdesýlerdiń tıimdiligin rastady. 2024 jylǵy 18 mamyrda qurylǵan Túrki ınvestıııalyq qorynyń tolyqqandy iske qosylýy ónerkásip, kólik, aýyl sharýashylyǵy, ıfrlyq tehnologııalar jáne týrızm sııaqty ózara múddeli salalardaǵy saýda, ınfraqurylym jáne damý jobalaryn aıtarlyqtaı jandandyrýǵa múmkindik beretinine senim bildirdi.
Deklaraııada qurylys, satyp alý jáne olarǵa qatysty máseleler boıynsha yntymaqtastyqty nyǵaıtý úshin qajetti qadamdar jasaýǵa degen umtylys bildirilip, saýda, ónerkásip jáne ekonomıka salalaryndaǵy qatynastardyń mańyzdylyǵy atap ótilgen.
SAÝDANY QYZDYRÝ
Ankara deklaraııasynda jekemenshik sektorlar arasyndaǵy ózara ınvestıııalardy yntalandyrýǵa, kásipkerler, saýda-ónerkásip palatalary men bıznes qaýymdastyqtary arasyndaǵy tikeleı baılanysty keńeıtýge, ımport pen eksport múmkindikterin zertteýge daıyndyq bildirildi. Jabdyqtaý tizbegine qatysýshylar men bıznes ókilderi arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵy atap ótilip, memlekettik mekemeler arasyndaǵy úılestirýdi jaqsartý jáne syrtqy saýda operaııalaryn jeńildetý qajettiligi kórsetilgen.
Deklaraııada saýdany jedeldetý sharalaryn qabyldaýdyń mańyzdylyǵy da basa aıtylyp, bul úderistiń 2022 jylǵy 11 qarashada Samarqanda ótken TMU-nyń 9-shy sammıtinde qabyldanǵan Saýda rásimderin jeńildetý jónindegi strategııalyq qujatqa sáıkes júrgizilýi qajettiligi kórsetildi. Sondaı-aq, TMU Saýda rásimderin jeńildetý komıtetiniń 2025 jylǵa arnalǵan is-qımyl jospary quptaldy. Deklaraııada ónerkásip, ınnovaııa jáne ıfrlyq damý, ıfrlyq saýda jáne kedendik rásimderdi ıfrlandyrý salalarynda praktıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetýge degen umtylys atap ótilgen. Azyq-túlik qaýipsizdigi, aýyl sharýashylyǵy, tamaq ónerkásibi jáne osy baǵyttaǵy zertteýler men ázirlemeler boıynsha tehnıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵy erekshe atap kórsetilgen.
AIMAQ JÁNE AÝǴANSTAN
Sonymen qatar, aımaqtyq energetıkalyq qaýipsizdikti kúsheıtý maqsatynda jańartylatyn energııa kózderine erekshe nazar aýdara otyryp, bul salada keńirek yntymaqtastyq ornatý múmkindikterin talqylaýǵa nıet bildirildi.
BUU-nyń klımattyń ózgerýi jónindegi negizdemelik konvenııasy taraptarynyń 29-shy konferenııasynda (COP29) Bakýde qabyldanǵan sheshimder klımattyq máselelerdi turaqty damý maqsattarymen úılestirýge baǵyttalǵan «Áreket kún tártibiniń» aýqymdy bastamalaryna sáıkes keletini» atap ótildi. COP29 klımat, ınnovaııa, jasyl ekonomıka jáne saýda boıynsha seriktestik qurý týraly deklaraııalardy júzege asyrýdyń mańyzdylyǵy aıtyldy. Jıynǵa qatysýshylar Ázerbaıjanda ótken BUU COP29 konferenııasynyń sheshimderin oryndaýǵa adaldyqtaryn bildirdi.
Aýǵanstandaǵy beıbitshilik, turaqtylyq, órkendeý, qaýipsizdik jáne áleýmettik-ekonomıkalyq damý Ortalyq Azııadaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etýdiń mańyzdy faktorlary bolyp tabylatyny jáne halyqaralyq qaýymdastyqtyń Aýǵan halqyna úzdiksiz gýmanıtarlyq kómek kórsetý jónindegi kúsh-jigerin jalǵastyrý qajettiligi atap ótildi. Deklaraııada TMU-nyń 2024 jylǵy 6 qarashada Bishkekte ótken TMU Memleket basshylary keńesiniń 11-shi otyrysyna sáıkes qurylǵan ortaq ustanymyn qalyptastyrýǵa septigin tıgizetinine senim bildirildi.
Deklaraııada Transaýǵan temirjol jobasynyń mańyzdylyǵy da sóz boldy. Bul joba aımaqaralyq kólik jáne ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtyp, saýda aǵyndaryn arttyryp, aımaqtar arasyndaǵy ekonomıkalyq qatynastar úshin jańa múmkindikter týǵyzady.
MAZASY QAShQAN GAZA JÁNE PALESTINA
Ankara deklaraııasynda Gaza aımaǵynda atysty toqtatý týraly jarııalanym quptalyp, barlyq taraptar ony qatań saqtaýǵa shaqyryldy. Bul shabýyldar men zulymdyqtardyń toqtatylýyna jáne palestınalyqtardyń gýmanıtarlyq kómekke kedergisiz qol jetkizýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Izraıl men Palestına arasyndaǵy qaqtyǵysty ádil jáne turaqty túrde eki memleket negizinde retteý qajettiligi atap ótildi. Bul 1967 jyly Shyǵys Ierýsalımde astanasy bar táýelsiz, egemen jáne geografııalyq túrde biriktirilgen Palestına memleketiniń qurylýyn qamtıdy.
Deklaraııada Palestına memleketiniń BUU-ǵa múshe bolýǵa quqyǵy bar ekendigi kórsetilgen 2024 jylǵy 10 mamyrdaǵy BUU Bas Assambleıasynyń rezolıýııasy quptaldy.
Taraptar ǵalamdyq jáne aımaqtyq turaqtylyq, beıbitshilik jáne órkendeýdi qamtamasyz etý maqsatynda birlesip jumys jasaýǵa, sondaı-aq halyqaralyq uıymdar men kópjaqty platformalarda (BUU, Túrki memleketteri uıymy, EQYU, IYU, EYU) ózara qyzyǵýshylyq týdyratyn máseleler boıynsha úılestirilgen áreket etýge kelisim berdi. Olar halyqaralyq uıymdarda óz usynystary men bastamalaryna birlesip qoldaý kórsetpek.
Ázerbaıjan men Ózbekstan taraptary Túrkııaǵa kezdesý uıymdastyrǵany úshin alǵys bildirip, 3-shi úshjaqty kezdesýdi Ázerbaıjanda ótkizý týraly sheshim qabyldady.
Osy shara aıasynda Túrkııa prezıdenti Erdoǵan Ózbekstan jáne Ázerbaıjan mınıstrlerin jabyq jaǵdaıda qabyldaǵan. Bul kezdesýge Ázerbaıjannyń syrtqy ister mınıstri Djeıhýn Baıramov, Ózbekstannyń syrtqy ister mınıstri Bahtııar Saıdov, Ázerbaıjannyń ekonomıka mınıstri Mıkaıl Djabbarov, Ózbekstannyń ınvestıııalar, ónerkásip jáne saýda mınıstri Lazız Qudratov, Ózbekstannyń kólik mınıstri Ilham Mahkamov jáne Ázerbaıjannyń ıfrlyq damý jáne kólik mınıstri Rashad Nabıev qatysty.
Sondaı-aq, jıynda Túrkııanyń syrtqy ister mınıstri Hakan Fıdan, saýda mınıstri Ómer Bolat, kólik jáne ınfraqurylym mınıstri Abdýlkadır Ýraloǵlý men prezıdenttiń syrtqy saıasat jáne qaýipsizdik jónindegi keńesshisi Akıf Chaǵataı Kylych boldy.
Kezdesý barysynda ekijaqty jáne úshjaqty yntymaqtastyq, saýda, kólik jáne ınvestıııa salalaryndaǵy seriktestikti damytý máseleleri talqylandy.
