10 قازان كۇنى تۇركىمەنستان استاناسى اشحاباد تورىندە ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايۇلىنا ارنالعان ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ونى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن تۇركىمەنستان حالك ماسلاحاتىنىڭ توراعاسى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ سالتاناتتى تۇردە اشتى.
قازاق باسشىسى "اباي – الەمدىك اۋقىمداعى الىپ تۇلعا. ونىڭ شىعارمالارى بۇكىل ادامزاتتىڭ اسىل مۇراسىنا اينالدى", - دەدى. ال تۇرىكمەنستان حالك ماسلاحاتىنىڭ توراعاسى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ تاريحي جانە مادەني ومىرىندە جارقىن ءىز قالدىرعان بەلگىلى تۇلعالار مۇراسىن ساقتاۋدىڭ جانە ونى بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋدىڭ ءمانى زور ەكەنىنە توقتالدى.
اباي ەسىمى جارتى الەمگە تانىلعان. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ۇلى اقىنعا ارنالعان كوشەلەر مەن ەسكەرتكىشتەر بار. سولارعا كوز جۇگىرتىپ وتەلىك.
«كوشەسىندە ابايدىڭ»
قازاقتىڭ باس اقىنى اتانعان اباي قۇنانبايۇلىنا ارناپ العاش كوشە اشقان ەل - ۋكراينا. 1988 جىلدان بەرى كيەۆتە حاكىمنىڭ كوشەسى بار. اقىن اتىنداعى كوشە سونداي-اق ۋكراينانىڭ كراماتورسك، دنەپروپەتروۆسك قالالارىندا دا كەزدەسەدى.
1995 جىلى 15 اقپاندا الەمنىڭ ورتالىعى سانالاتىن لوندون قالاسىندا روللان سەيسەمباەۆتىڭ باستاماسىمەن اباي ءۇيى اشىلدى. ال كايردە اباي اتىنداعى كوشە 1998 جىلى پايدا بولسا، بەرليندە 2000 جىلى 18 اقپان كۇنى اباي-شتراسسە اشىلعان. سونىمەن بىرگە تاشكەنت، بىشكەك قالالارىندا دا، ءتىپتى ءۇندىستاننىڭ استاناسى نيۋ دەليدە دە اباي قۇنانباەۆ اتىنداعى كوشە بار.
نارازىلىق نىشانىنا اينالعان اباي
2006 جىلى رەسەي استاناسى ماسكەۋدە قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ ماڭىندا، «چيستىە پرۋدى» بۋلۆارىندا اباي ەسكەرتكىشى اشىلدى.
سول جىلى قازاقستاننىڭ سول ۋاقىتتاعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قازاقستاندا پۋشكين جىلى جانە رەسەيدە اباي جىلىن جاريالاعان ەدى. ناتيجەسىندە ەكى اقىنعا استانا مەن ماسكەۋدە ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ماسكەۋدەگى ەسكەرتكىشتى قازاقستاندىق تاراپ قارجىلاندىرعان. قۇنى - 162 ميلليون تەڭگە. قولادان سالىنعان ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورلارى - ءمۇسىنشى مارات اينەكوۆ، ديزاينەر تيمۋر سۋلەيمەنوۆ، سۋرەتشى ەدۋارد دروبيتسكي، ساۋلەتشى ۆياچەسلاۆ رومانەنكو.
ماسكەۋدەگى اباي ەسكەرتكىشى 2012 جىلى رەسەيدەگى قارسىلىق قوزعالىسىنىڭ دا نىشانىنا اينالدى. سول كەزدە كوزدە ناۆالنىي، ۋدالتسوۆ باستاعان رەسەي بەلسەندلەرى بىرنەشە مارتە وسى ەسكەرتكىشتىڭ جانىندا پۋتين رەجيمىنە قارسى جيىندار وتكىزگەن. اباي ولەڭدەرىن وقىعان. سول كەزدە ساياسي جۇيەنى سىناعان اباي ولەڭدەرىنىڭ ورىسشا اۋدارما جيناعى دا شىققان.
بۇرىشقا ىسىرىلعان ءمۇسىن
2007 جىلى قازان ايىندا يران يسلام رەسپۋبليكاسى تەگەران قالاسىندا اباي ءمۇسىنىن اشتى. ءمۇسىن يران ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ كىرەبەرىس اللەياسىندا ورناتىلعان.
تەگەرانداعى ابايدىڭ ءمۇسىنىن ورناتاتىن بۇل ورىن كەزدەيسوق تاڭدالماعان. يراننىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسى قازاقستانمەن بەرىك مادەني بايلانىستار ورناتقان. سول كەزدە قازاقستان ۇلتتىق عىلىمي كىتاپحاناسى مەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەلەگاتسياسى يراندا بولىپ، وسى ەلدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ قۇرىلىمىمەن جانە قىزمەتىمەن تانىسىپ قايتقان. ساپار بارىسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ قورىنا يران كىتاپحاناسىندا ساقتالىپ جاتقان قولجازبالار ءتىزىمى تارتۋ ەتىلگەن.
ءمۇسىننىڭ سالتاناتتى اشىلۋ راسىمىنە نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىسقان ەكەن. بىراق كەيىن وسى ءمۇسىننىڭ كىتاپحانانىڭ ءبىر بۇرىشىنا ىعىستىرىلعانى جايىندا ايتىلادى.
باكۋدەگى اباي ورتالىقتارى
2011 جىلى مامىرىندا ءازىربايجاننىڭ باكۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اباي قۇنانبايۇلى اتىنداعى ورتالىق اشىلىپ، سول جەرگە ۇلى ويشىلدىڭ ءبيۋستى قويىلعان.
ال جەلتوقسان ايىندا باكۋدە اباي قۇنانباەۆتىڭ اتىمەن اتالعان كوشەنىڭ سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى.
2020 جىلدىڭ اقپانىندا دا باكۋدە اباي ورتالىعى اشىلدى. وسىعان وراي، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى ارنايى كىتاپ كورمەسىن ۇيىمداستىرىپ، 50-دەن استام باسىلىمدى ورتالىققا تارتۋ ەتكەن. سونداي-اق ءازىربايجان عىلىم اكادەمياسى نيزامي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى تۋران تەيمۋردىڭ «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنىنىڭ كوركەمدىك ماسەلەلەرى» اتتى مونوگرافياسىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. بۇل-مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ءازىربايجان تىلىندەگى العاشقى عىلىمي ەڭبەك بولاتىن.
تاشكەنت تورىندە
ال وزبەكستان تورىندە اباي ەسكەرتكىشى 2013 جىلى اشىلدى. ەڭسەلى ەسكەرتكىش تاشكەنتتە قر ەلشىلىگىنىڭ الدىندا ورناتىلعان. ونىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن مارقۇم يسلام كاريموۆ قاتىسقان.
اباي ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورلارى بەلگىلى قازاق ءمۇسىنشىسى نۇرلان دالباي جانە ساۋلەتشى راسۋل ساتىبالديەۆ. اۆتورلار اقىن بەينەسى ارقىلى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ دارحان كوڭىلى مەن ۇلى ويشىلدىڭ دانا تۇلعاسىن سومداعان. ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى - 9,2 مەتر.
قىتاي اۆتورىنىڭ قولىنان شىققان بەينە
قىتايدا 2014 جىلى بەيجىڭدەگى "تسزينتاي" كوركەم مۋزەيىندە اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى قويىلدى. اشىلۋ سالتاناتىنا سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ ارنايى بارعان ەدى. ءمۇسىننىڭ اۆتورى - يۋان سيكۋن.
10 جىل بۇرىن. ماجارستانعا جەتكەن اباي
ءدال سول 2014 جىلى اباي ەسكەرتكىشى ۆەنگريا استاناسى بۋداپەشت قالاسىندا دا ورناتىلدى.
اشىلۋ سالتاناتىنا ەلىمىزدىڭ سول كەزدەگى پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ قاتىستى. قازاقستاندىق جاس تالانتتار ءراسىم كەزىندە ابايدىڭ اندەرىن ۆەنگر تىلىندە ورىنداپ بەرگەن.
اباي قۇنانبايۇلىنا ارنالعان ءمۇسىن قولادان جاسالعان، ونىڭ بيىكتىگى -1070 مم، ەنى - 900 مم.
پەرعاۋىندار ەلىندەگى ءمۇسىن
ابايدىڭ ءبيۋستى 2016 جىلى مىسىردىڭ كاير قالاسىنداعى ورتالىق ساياباقتارىنىڭ بىرىندە ورناتىلعان.
بيۋستكە قاراجاتتى مىسىرلىق مەتسەنات حۋسەين ءال-شافي شىعارعان. ال ءمۇسىن اۆتورى مىسىردىڭ تانىمال ءمۇسىنشىسى ۋساما ءال-سەرۋي. ونىڭ مۇسىندەرى ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، قازان جانە تاشكەنتتە ورناتىلعان ەكەن.
اشىلۋ سالتاناتىندا ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرى اراب تىلىنە تارجىمالانعان كىتاپتار تاراتىلعان.
سول كەزدە كاير قالاسىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى مىسىر استاناسىندا ابايعا ەسكەرتكىش قويۋ - مەگاپوليستىڭ ماڭىزدى وقيعاسى ەكەنىن جانە قازاق پەن مىسىر حالىقتارىنىڭ رۋحاني ءارى مادەني جاقىندىعىن كورسەتەتىنىن اتاپ وتكەن.
تاۋەلسىزدىك مەرەيتويى سايىن – ءبىر ەسكەرتكىش
فرانتسيانىڭ ەكى قالاسىندا ويشىلدىڭ ەسكەرتكىشى بار. ءبىرى - رەنن قالاسىندا 2016 جىلى ورناتىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا سول كەزدەگى الماتى اكىمى باۋىرجان بايبەك پەن قالا مەرى رەننا ناتالي اپپەرە قاتىسقان بولاتىن.
بۇل ءمۇسىن – فرانتسيا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا، الماتىنىڭ 1000 جىلدىق مەرەيتويىنا جاساعان سىيلىعى.
ەكىنشى 2021جىلى فرانتسيا استاناسى پاريج قالاسىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا اشىلدى.
ۇيىمداستىرۋشىسى – قر فرانتسياداعى ەلشىلىگى، بيۋست دەمەۋشىلىك قاراجات ەسەبىنەن اشىلعان.
انكاراداعى اباي
2020 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ابايدىڭ تۋعانىنا 175 جىل جانە ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولۋىنا وراي تۇركيانىڭ انكارا قالاسى گولباشى اۋدانىندا «اباي جانە فارابي» جانە «ۇستازدىڭ ورالۋى» كىتاپتارىنىڭ تۇرىك تىلىندەگى اۋدارمالارىنىڭ تۇساۋكەسەرى جانە «اباي داڭعىلى» مەن «اباي ەسكەرتكىشى» اشىلۋ سالتاناتتارى ءوتتى. ماڭىزدى ءىس-شارالار تۇركياداعى ەلشىلىگى انكارا گولباشى اكىمدىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ ۇيىمداستىرعان.
سونىمەن قاتار، سول ۋاقىتتا اباي قۇنانبايۇلى اتىنداعى ساياباق جانە يسكيليپ عالىمدارى مۇراجايىندا ارنايى اباي بولمەسى اشىلعان.
سونىمەن قاتار، 2021 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ىستانبۇل قالاسى زەيتىنبۋرنۋ اۋدانىندا اباي داڭعىلى جانە ەسكەرتكىشى سالتاناتتى تۇردە اشىلدى،
ەسكەرتكىش اۆتورى - قازاقستاندىق ءمۇسىنشى مۇرات مانسۇروۆ
حاركوۆتەگى «ءومىر اعاشى»
2021 جىلدىڭ قازانىندا ۋكراينانىڭ حاركوۆ قالاسىنا ۇلى اقىن ابايدىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. «ويشىلدار اللەياسىنا» تريپتيح رەتىندە ورناتىلعان بۇل ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى – ۋكراينانىڭ حالىق سۋرەتشىسى سەيفۋتدين گۋربانوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، تۋىندىسى «ءومىر اعاشى» دەپ اتالادى ەكەن. تريپتيحتە ابايمەن بىرگە ۋكراينانىڭ حالىق اقىنى گريگوري سكوۆورود پەن ازەربايجان اعارتۋشىسى، فيلوسوف مىرزا فاتالي احۋندوۆ بەينەلەنگەن.
ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى – 4 مەتر، ال اللەيا اۋدانى – 2 543 شارشى مەتر. ءبىر ەرەكشەلىگى، بۇل ساياباقتىڭ ءوزى حاركوۆتىڭ تۇمسا تابيعاتىنداعى تانىمال دەمالىس ايماعىندا ورنالاسقان.
ەلشىلەرگە ارنالعان ەسكەرتكىش
2021 جىلدىڭ قازانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گەرمانياداعى ەلشىلىگىنىڭ اۋلاسىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى اشىلدى. بۇل جوبا قر-دىڭ شۆەيتسارياداعى ەلشىلىگىمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرىلدى.
بۇل جۇمىستىڭ اۆتورى – «الەم حالىقتارىنىڭ ونەرى» حالىقارالىق اسسوتسياتسياسىنىڭ لاۋرەاتى بولات مەكەباەۆ.
فوتوسى
بىشكەكتەگى اباي بايكە
2022 جىلى قىرعىزستاندا ابايدىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى اشىلدى. ءمۇسىن بىشكەكتەگى «تەاتر» گۇلزارىنىڭ ورتالىق اللەياسىنا قويىلعان. اشىلۋ سالتاناتىنا قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن سادىر جاپاروۆ قاتىسىپ، سول كۇندى قازاق پەن قىرعىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ەرەكشە كۇن دەپ باعالاعان.
گامارجوبا، اباي اتا!
2022 جىلى گرۋزيانىڭ تبيليسي قالاسىندا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ءارى ويشىلى اباي قۇنانبايۇلىنا ەسكەرتكىش اشىلدى. گرۋزين ءمۇسىنشىسى جاساعان ەسكەرتكىش قالانىڭ باس الاڭدارىنىڭ بىرىنە ورناتىلدى. اشىلۋ سالتاناتىنا قازاقستاننىڭ يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترى قايىربەك وسكەنباەۆ پەن گرۋزيانىڭ ەكونوميكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى گەننادي ارۆەلادزە قاتىستى. قاتىسۋشىلار اتاپ وتكەندەي، قازاقتىڭ ويشىل-اعارتۋشىسىنىڭ بەينەسى 2 ەلدىڭ اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستى ءاردايىم ەسكە تۇسىرەدى. ونىمەن قوسا، ەسكەرتكىش بوي كوتەرگەن داڭعىلعا دا ابايدىڭ ەسىمى بەرىلدى.
دۋشانبەدەگى اباي دادا
بيىل تامىزدا تاجىكستان استاناسى دۋشانبە قالاسىندا ابايعا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى. ۇلى ويشىلدىڭ ءبيۋستى قالانىڭ ورتالىعىندا فيرداۋسي ساياباعىندا ورنالاسقان. ءمۇسىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاجىك ەلىنە ساپارى اياسىندا بوي كوتەردى.
ءبيۋستتىڭ بيىكتىگى 3 مەترگە جۋىقتايدى. تۋىندىنىڭ اۆتورى – ءمۇسىنشى حۋشۆاحت ساديەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، ول اۋەلى ابايدىڭ ومىرىمەن جانە شىعارماشىلىعىمەن تەرەڭ تانىسقان.
“ۇلى اقىننىڭ قانشالىقتى بيىك تۇلعا ەكەنىن تانىعان سايىن موينىمداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ دە اۋىرلاي تۇسكەنىن بايقادىم”، - دەيدى ءمۇسىنشى.
ال ابايدىڭ تۋعان ەلىندە اقىنعا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا بوي كوتەرە باستادى. العاشقىسى – 1960 جىلى الماتى قالاسىندا اشىلعان ەسكەرتكىش. ءمۇسىنشى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ جاساعان ەسكەرتكىش قولادان قۇيىلىپ، تۇعىرى قىزىل گرانيتتەن قالاندى. ەسكەرتكىشتىڭ الدىڭعى بەتىندە «قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباەۆ (1845 — 1904)» دەپ جازىلعان. باسىندا تاقيا، ۇستىندە شاپان، سول قولىندا كىتاپ بار. ءمۇسىنشى حاكىمجان ناۋرىزباەۆتىڭ ەسكەرتكىش جۇمىستارىنا كىرىسپەس بۇرىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كەڭەسىمەن اباي ەلى شىڭعىستاۋعا بارىپ، اقىننىڭ مىنەز-قۇلقى، بەت-الپەتى تۋرالى ماعلۇمات جيناعانى ايتىلادى.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
