مۇحتار ماعاۋين. ۇلى ۇستازىم بەيسەنباي كەنجەباەۆ

بۇگىن، قازاننىڭ 4-ىندە ادەبيەتتانۋشى عالىم بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولدى. سوعان وراي عالىمنىڭ شاكىرتى، جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ 2020 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا شىققان ارناۋلى ەستەلىگىن جۋرنالدىڭ سايتتىڭ نۇسقاسىنان الىپ، قايتارا جاريالاعاندى ءجون كوردىك.

انىعىن ايتۋ كەرەك، «ەستەلىكتەر كىتابىندا» بەيسەكەم – اياۋلى ۇستاز، قامقور اكە، زەردەلى، ۇلتشىل عالىم بەيسەنباي كەنجەباەۆ تۋرالى ارنايى جازۋ قاراستىرىلماعان، بۇرناعى «مەن» عۇمىرباياندىق ديلوگياسى، ونىڭ ىشىندە «قيا جولدار» مەمۋارلىق رومانىندا مولىنان جانە باجايلاپ ايتىلعان سەبەپتى. الايدا، ءبىرتۇتاس اعىم ەمەس، جەكەلەگەن تۇلعالار توڭىرەگىندە قۇرىلعان ەرەكشە ەڭبەكتىڭ ەكى تومىن ءتامامداپ، باسپاعا وتكىزگەننەن سوڭ، جالعاس ءۇشىنشى پارا – ۇزاق زامان، قانشاما جان قامتىلعان كولەمدى مەمۋار مازمۇندىق، مەجەلى شەڭبەرىنە جەتۋ ءۇشىن، بەيسەكەمدى قاتارعا قوسۋ قاجەتىنە دەن قويدىم. شىنىندا دا. باتامەن عانا ەمەس، ناقتى ءىسى، دەمەۋ، قولداۋ، رياسىز كومەك ارقىلى سۇيەمەل جاساعان، كەرەك دەسەڭىز، اسقاقتاتا كوتەرگەن الدىڭعى اعالار جانە دۇنيەدەن ەرتەرەك كەتكەن، زامانىندا تىلەكتەس، تۇرعىلاس بولعان، ءتىپتى، ارقيلى جاعداي اسەرىمەن تىم قاتتى قابىسا الماساق تا، قاتار جاساسقان، زامانداس تاعى ءبىرتالاي ەلەۋلى تۇلعالار ەسكەرىلگەن، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل دا ءبىرتۇتاس عۇمىربايان سانالۋعا ءتيىس اۋقىمدى ەڭبەكتە بەيسەكەمنىڭ مۇلدە اتالماي قالۋى – ۇڭىرەيگەن ولقىلىق بولىپ شىعادى ەكەن. ءيا. بۇرنادا ءبىراز جازدىق، جەتكىزە بايىپتاعان سياقتىمىز. ەندى ءوزىمىزدى ءوزىمىز قايتالاپ جاتساق نەسى بار. جاڭا شىعارما تابيعاتىنان تۋىندايتىن، كەزەكتى ءبىر جاعدايات. تەك بۇل جولى كوبىرەك كەتتىك دەمەسەك. بىراق «مەن» – ءوز الدىنا، ال مىناۋ «ەستەلىكتەر كىتابى» – وتكەندى جاڭعىرتسا دا، دەربەس نەگىزى بار، باسقاشا تۇرعىداعى باسقا ءبىر تولعام.

سونىمەن، قيماس بەيسەكەم – ۇلى ۇستازىم بەيسەنباي كەنجەباەۆ تۋرالى تولىمدى، جيناقتى ەستەلىك.

1

جاسىم جيىرما ەكىدە، 1962 جىل، قارا كۇز. مەن اسپيرانتپىن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا فاكۋلتەتى، قازاق ادەبيەتى كافەدراسى.

ۋنيۆەرسيتەتتى وسى جازدا عانا بىتىرگەم. مەنى ەكىنشى كۋرستان باستاپ قاداعالاعان ۇلى ۇستازىم پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى ءبىلىم مينيسترىنە دەيىن بارىپ ءجۇرىپ، مەن ءۇشىن ءبىر ورىندى ارەڭ سۇراپ الىپ ەدى. الدىن-الا بار جاعدايدى ءبىلىپ، ۇلكەن قام جاسادى. قابىلداۋ ەمتيحانىندا شەت ءتىل – ەۋروپالىق: اعىلشىن، نەمىس، ياكي فرانتسۋز عانا بولۋعا ءتيىس ەكەن. ال ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتە بۇلاردىڭ ەشقايسىسىن وقىعامىز جوق، اراب تىلىنەن عانا قارا تانىدىق. بەيسەكەڭ رەسپۋبليكالىق مينيسترلىككە بارىپ، ەشتەڭە شىعارا المادى، ماسكەۋگە جازۋ كەرەك كورىنەدى. سولاي دا سولاي، اراب ءتىلىن وقىعان، اراب ءتىلى بولاشاق زەرتتەۋ تاقىرىبى ءۇشىن دە كەرەك، اسپيرانتۋراعا قابىلداۋ ەمتيحانى رەتىندە رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىز دەگەن رەسمي قاعاز ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ قولى قويىلىپ، ماسكەۋگە كەتتى. وعان ەكى ايدان استام ۋاقىت جاۋاپ كەلمەگەن سوڭ، قايىرا جولداندى. مۇنىڭ ءبارى – مەنەن ايىرىلسا، قازاق عىلىمى قاۋساپ قالاتىنداي، بار ىجداعات، جىگەرىمەن قاتتى كىرىسكەن بەيسەكەمنىڭ ارەكەتى. مەن ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەر-بىتىرمەستەن باستالعان ءىس. اقىرى، قىركۇيەكتىڭ سوڭىنا تامان، اسپيرانتۋرانىڭ قابىلداۋ ەمتيحانى قارساڭىندا رۇقسات كەلدى. ورىن بىرەۋ – مەنىكى، تالاپكەر كوپ بولىپ شىقتى، سايدىڭ تاسىنداي تاعى جەتى جىگىت قۇجات تاپسىرىپتى. بىزبەن بىرگە بىتىرگەن بالالار اراسىندا دا ۇمىتكەر – جەتەۋ ەدى. جەتى جىگىت ۇزدىك ديپلوممەن بىتىرگەن. سولاردىڭ قاي-قايسى دا عىلىمنىڭ ۇلكەن جۇگىن كوتەرەر ازامات بولىپ شىعار ەدى. بىراق شارۋاشىلىق قانا ەمەس، بار تىرشىلىك كەسىمدى جوسپارعا باعىندىرىل­عان، وتكەن جىلى اسپيرانتۋراعا ءۇش ورىن بەرىلىپتى، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بەيسەكەڭ بولاشاقتان قاۋىپتەنىپ، ءۇش بالانى دا كەلەر جىلى الامىن دەپ، قابىل كورمەگەن، ناتيجەسىندە مۇلدە قۇرالاقان قالا جازدادى. ەندى، ءتورت جىل كۇتىپ، تاڭداپ الىپ قالعان مەنىڭ ورنىما مۇنداي تالاس تۋىپ وتىر. سىرتتا، كولدەنەڭدە نە اڭگىمە بولدى – بىلمەيمىن، بەيسەكەڭ توسىن قولقا مەن وكپە، سالماقتىڭ ەش­قايسىسىنا يلىكپەسە كەرەك، ارنايى رەفەراتتان تىس ءۇش سىناق­ – ماماندىق، شەت ءتىلى، قوعامتانۋ بويىنشا ەمتيحان ناتيجەسىندە مەن، – شىنتۋايتى سول، سۇيەمەل دە بار، – ەڭ جوعارعى ۇپاي جيناپ، اسپيرانتۋراعا ءتۇستىم. مەنەن گورى بەيسەكەڭ كوبىرەك قۋاندى عوي دەيمىن.

تاقىرىبىم بەلگىلى – “قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت”. بۇدان بۇرىن بەيسەكەڭنىڭ ءبىر اسپيرانتى تۇبىنە جەتە الماي، اياقسىز قال­دىرعان. ەندى ماعان جۇكتەلمەك. مەن ول كەزدە قيىننان قورىقپايمىن، قولىمنان كەلمەيتىن نارسە جوق دەپ بىلەم، تاسقا شابۋدان تايىنبايتىن سياقتىمىن، بىراق الماعايىپ، اۋسار ىسكە بارماس ەدىم، سوڭعى ەلۋ جىلدا ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ باسىنان وتكەن وپات پەن توپان مەنى مولشەرلى ساقتىقتا قالىپتاعان، اۋەلى قازاق ەپوسىنان شۇعىل قورعاپ الايىن، سودان سوڭ، عىلىمي اتاقتىڭ قالقاسىندا مىنا تاقىرىپقا تابانداپ وتىرايىن دەپ ۇگىتتەپ كورىپ ەدىم، مەنى بالاسىنداي ەركىن ۇستايتىن بەيسەكەم يلىكپەدى. مىنا تاقىرىپتى تەز يگەرۋ كەرەك، ارعى، التىن وردا كەزەڭىن كەلەر جىلى تاعى ءبىر اسپيرانتقا تاپسىرامىن، جيىرما بەس جاسىڭدا كانديدات بولاسىڭ، فولكلورعا سودان سوڭ تۇسەرسىڭ، وتىزعا دەيىن دوكتورلىق قورعاپ ۇلگەرەسىڭ، ودان ارى قانشاما ءومىر، قانشاما زەرتتەۋ تۇر الدىڭدا، اۋەلى مىنا شارۋانى جەرىنە جەتكىز دەدى. بەيسەكەم وسىلاي، تىم بيىكتەن تولعاپ وتىر، ال مەن كانديداتتىق ديس­سەرتاتسيانىڭ ءوزىنىڭ اۋىلى الىستاپ كەتكەنىن كورىپ تۇرمىن. بىراق اقساقال كونبەدى. تاقىرىپتىڭ اۋقىمىن مەجەلەدىك. ارىدا اسان قايعى، بەرىدە بۇقار جىراۋ. اسان قايعىڭىز – اڭىز، بۇقار جىراۋدىڭ ءوزىنىڭ باسى اشىق ەمەس. ال ەكى ورتا ۇڭىرەيىپ تۇر. “ەل بولعان سوڭ، حالىق بولعان سوڭ ادەبيەت تە بولادى،– دەدى بەيسەكەڭ. – مۇقيات قاراستىرىپ كورسەڭ، بىردەڭە تابىلىپ قالار. تابىلماسا…–دەدى بەيسەكەڭ،– قازاق ەپوسىنىڭ ۇلگىلەرىن ءبىر تاراۋ ەتىپ الامىز. ەدىگە دە، شورا دا… قاراساي، قازى… ءبارى دە XV عاسىردان بەرىدە تۋعان…” “بەيسەكە، ولار تۇتاسىمەن كوگەندەلىپ، حالىق جاۋى دەپ جاريالانعان عوي، قاۋلىعا ەنگەن عوي… ودان دا تازا قازاق ەپوسىنىڭ ءوزىن دەربەس تاقىرىپ ەتىپ المايمىز با؟” ء“سوز توسپايسىڭ…– دەدى بەيسەكەڭ رەنجىپ. – مەن جالپى سۇلباسىن ايتىپ تۇرمىن عوي. ولاردى اتاماي-اق قوي. بەرىدەگى قابانباي، ولجاباي، بوگەنباي، باراق… ءXVىىى عاسىردا جاساعان، باسى اشىق تۇلعالار بار ەمەس پە؟” “بەيسەكە، وندا ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز تاريحي جىرلار بولادى”،– دەيمىن. بەيسەكەم الدەبىر قاعازداردى اقتارىستاپ، كۇيگەلەكتەنىپ قالدى. ء“وزىڭ ۋايىمشىل ەكەنسىڭ،– دەدى شىنىمەن-اق وكپەلەپ.– باستاماي جاتىپ ءتۇڭىلىپ وتىرسىڭ. بۇل تاقىرىپتى مەن ساعان بۇدان بەس جىل بۇرىن ايتقام. سودان بەرى نە ءبىتىردىڭ؟..” ونىسى راس. بەس ەمەس، ءتورت جىل بۇرىن. مەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىندا جۇرگەندە. “اباي جانە شىعىس ادەبيەتى” دەگەن كۋرس جۇمىسىن جازدىم. بەيسەكەمنىڭ جانە سول كەزدەگى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ءماستۋرا اپاي سارمۋرزينانىڭ القاۋىمەن، ماسكەۋ، لەنينگراد، نوۆوسيبير، تبيليسيدەن باستاپ، بۇكىل ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ تالاپكەر جاستارى باس قوسقان ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي كونفەرەنتسياسىنا قاتىسىپ، ەجەلگى ايبىن، ساۋلەتى توزباعان سامارقاننان ماقتاۋ قاعاز الىپ قايتقام، بۇل – مەنىڭ كەڭ دۇنيەگە العاش شىعۋىم، بار جاريانىڭ باسى ەكەن، يگىلىك بۇدان دا زور بولاتىن ەدى، بەيسەكەم جولداما جازىپ، ءوز قولىمەن ۇسىنعان ماقالاما “قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى” جۋرنا­لىنداعى دۇمشەلەر جول اشپاي قويدى، مىنە، سول ماقالانىڭ، ماقالادان بۇرىنعى كۋرس جۇمىسىنىڭ كەزىندە ايتقان، ون سەگىز جاسقا جاڭا ىلىنگەن قارشاداي بالاعا: “ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ اسپيرانتۋراعا الىپ قالام، قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەتتى زەرتتەيسىڭ، دايىندالا بەر!”– دەگەن. مەن دايىندالدىم. بولاشاق عىلىمي جۇمىستارعا عانا ەمەس، ۇلكەن جازۋشىلىققا. قازاقتىڭ، بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ، رەسەيدىڭ، الەمنىڭ تاريحىن توڭكەرىپ شىقتىم، شىعىستىڭ، باتىستىڭ – انتيك داۋىرىنەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى دۇنيە ادەبيەتىنىڭ ورىس تىلىندە بار نۇسقالارىن تۇگەل باجايلاپ تەكسەردىم; وقۋمەن عانا شەكتەلگەم جوق، ادەبي سىن، زەرتتەۋ ماقالالارى ءوز الدىنا، پروزاشى قالامگەر رەتىندە دە بەلگىلى ءبىر ورەگە جەتتىم دەپ ءبىلدىم. تاۋ قوپارىپ، تاس بۇزامىن دەپ تۇرمىن، سوندا دا جۇرەگىم داۋالامايدى. زادى، مەن اقىر تۇبىندە ناتيجەسىز بولارى انىق ىسكە شاتىلىپ كورگەن ەمەسپىن. ەرلىكتىڭ، تاۋەكەلدىڭ ءجونى ءبىر باسقا. بىتەۋ جارتاستى توبەڭمەن ءسۇزىپ بۇزا المايسىڭ، تەڭىزدى تىزەلەپ جالداي المايسىڭ. ساقتىق، ابايشىلدىق ەمەس، جۇپىنى عانا اقىل ءىسى. بەيسەكەڭنىڭ ماعان ارتقان جۇگى – اقىلعا سىيماس اۋىر ەدى. اۋىر ەمەس، بۋالدىر، ەلەسى جوق. سول جوقتى بارعا كوشىرىپ، سەلدىر تۇماندى باتپان-باتپان، تاي-تاي جۇككە اينالدىرىپ، قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن ارقالاپ ءوتۋىم كەرەك ەكەن. بەيسەكەم مەنى ايامادى. نەمەسە، عاجايىپقا سەندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جەر الەمدە قالعان قازاق ىشىندە جالعىز-اق ۇلتشىل بار، ول – مەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. شىن فاناتيك ۇلتشىل – مەنىڭ ۇلى ۇستازىم بەيسەنباي كەنجەباەۆ ەكەن.

ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە ديسسەرتاتسيا تاقىرىبىن بەكىتەتىن كۇن كەلدى. مەن ەڭ سوڭعى ساتتە بەيسەكەمدى تاقىرىپ اتاۋى –“قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت” ەمەس، “XV-ءXVىىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى” بولسىن دەپ، ۇگىتتەپ، ارەڭ كوندىردىم. ءمانىسى بىرەۋ-اق ەدى. “قازاق حاندىعى” دەگەن ءسوز، قازىر بەكىسە دە، كەيىن بوگەسىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە، شەگىنەر جول قالدىرماق بولدىم: جان قينالسا، ارعى داۋىرگە شولۋ عانا جاساپ، ءXVىىى عاسىرداعى بۇقار جىراۋدىڭ جال­عىز وزىمەن-اق شىعىپ كەتۋگە مۇمكىن، نەمەسە، قازاق كەزەڭىندە قالىپتاس­قان ەپوس ۇلگىلەرىن ەجەلگى ءداستۇر، ولەڭ ورنەگى تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، كولەم تولتىرۋعا بولادى; ديسسەرتاتسيا جازىلىپ بىتكەن سوڭ تاقىرىبىن ناق­تىلاي جاتارمىز دەپ، كەلىستى. ول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسى اعىلشىننىڭ لوردتار پالاتاسىنىڭ جيىنىنداي كورىنەدى، شىنىندا دا، وتە ۇلكەن، وداققا، ودان دا ارىعا تانىلعان عالىمدار بار، ماتەماتيك، فيزيك، بيولوگ – بارلىق فاكۋلتەتتىڭ بەتكە شىعارى، بۇلاردىڭ ىشىندە ماعان حيميا پروفەسسورى، دوكتور باتىربەك اقساقالدىڭ ءجۇزى ەرەكشە نۇرلى كورىنەدى، بۇل – باياعى الاش ورداعا ۇيتقى بولعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى – احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ بەل بالاسى، سول ما دەپ سۇراعاندا بەيسەكەڭ ايتقان، سول دەگەن، بار ەكەن، ءجۇر ەكەن، سىرتتاي سۇيىنەمىن; بۇلار­عا قوسا ءوزىمىزدىڭ فيلولوگتاردىڭ اتاقتىلارى دا وسى كەڭەسكە مۇشە، باسقالارعا قاراعاندا جاقىن تۋىسقان سياقتى; ورىس بولىمىندە ساباق بەرەتىن، ماعجاننىڭ اقىندىق ءتىلىن زەرتتەۋگە بار عۇمىرىن ارناعان، ۇلتى تاتار، قازاقى پروفەسسور حايروللا ماحمۇدوۆ مەنىڭ ءتۇرىمدى كورگىسى كەلدى، تۇرەگەپ تۇرۋدى ۇمىتىپ كەتكەن ەكەنبىز، بوي كورسەتتىك، وتە ماڭىزدى، قاجەتتى، ءزارۋ تاقىرىپ، بەكىتۋ كەرەك دەگەن ءسوز تاستادى، بەكىدىك. “ال ەندى جۇمىس جاسا!– دەدى بەيسەكەڭ مەنىمەن بىرگە شىعىپ. سودان سوڭ، ءماجىلىس زالىنا قايتا كىرىپ بارا جاتىپ،– ۇيلەنىپ قويما!– دەدى.– وندا جۇمىسىڭ اياقسىز قالادى!..” ماعان وسى ءسوزدى ايتۋ ءۇشىن عانا شىققانداي. كەيىنگە ىركۋگە بولماعان. مەن وڭاشا قالعان سوڭ، ريزاشىلىقپەن كۇلىپ السام كەرەك. ۇستازىمنىڭ ەكى تاپسىرماسى دا وعاش كورىنگەن: ءبىرىنشىسى – ءمانسىز، ونسىز دا جۇمىس جاسايمىن; ەكىنشىسى – قاجەتسىز، ۇيلەنگىم كەلسە، ۇيلەنەم، ونىڭ وقۋ مەن جازۋعا سەبى بولماسا، بوگەتى بولمايدى دەپ بىلەم. قازىر ويلاسام، ۇستازىمنىڭ ەكى ءسوزى دە ورىندى، ءبىرىنشىسى – قامشىلاۋ، ەكىنشىسى – ساقتاندىرۋ، ال قالبالاقتاپ مەنىمەن بىرگە شىعىپ، جوپپەلدەمە ايتىپ جاتقانى – قۋانىش اسەرى ەكەن. مەن مىنا تاقىرىپقا ونشا قۇمارتىپ تۇرعانىم جوق، قالاي بولادى دەگەن قاۋىپ بەيسەكەڭدى كوبىرەك قاجاسا كەرەك-ءتى. البەتتە، بۇل جولى دا ءوزى ءۇشىن ەمەس، مەن ءۇشىن، مەنەن گورى عىلىم مۇراتى ءۇشىن شىنىمەن قۋانعان. ء(داپ سول مەزەتتە، ەكى جىل ءوتىپ، ءۇشىنشى جىلى ساتىمەن ۇيلەنەتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەگەم. بەيسەكەم اۋەلدە توسىرقاعان ەكەن، توي كۇنى كەلىنىن كورىپ، كوڭىلى جايلانىپ ەدى. توردە، تەمىرعالي نۇرتازين ەكەۋى، ەسكىلىكتى قازاق اقساقالىنىڭ سوڭعى سارقىتى – مەنىڭ ۇلكەن اكەمدى ورتاعا الا وتىرعان. وزگەشە تانىستىق، مازمۇندى، ءماندى اڭگىمە بولعان سياقتى.)

2

بەيسەكەمنىڭ ماعان دەگەن سەنىمى مەن ىقىلاسى – ۇستازدىڭ شاكىرتكە، اكەنىڭ بالاعا، ادامنىڭ ادامعا دەگەن سەنىمىنىڭ ولشەمىنە كەلمەيتىن، ىقىلاسىنىڭ اياسىنا سىيمايتىن، وزگەشە سىرلى قاتىناس ەكەن. ەركىمە، بەتىمە قويا بەردى. ايىنا ءبىر تەلەفون شالام. ەكى ايدا ءبىر بارۋىم مۇمكىن. ارتىق اڭگىمە ايتپايدى. تىقاقتاپ تەكسەرمەيدى. ۇلكەن اعانىڭ الدىنا، سالەمدەسە كەلگەن جاقىن تۋىسقان سياقتى، كولدەنەڭ كەڭەسپەن وتىرامىز. حابارلاسۋدى ۇمىتىپ، ەكى-ءۇش اي وزىپ كەتۋى مۇمكىن. قايدا ءجۇردىڭ، نە بولدى دەپ جانە سۇرامايدى. الدەبىر كىتاپ، دەرەكتى ەسكە سالادى. ورتا عاسىر ادەبيەتى مەن تاريحىنا قاتىستى ءبىراز كىتابىن مەنەن بۇرىنعى، ءساتسىز اسپيرانتى الىپ كەتكەن ەكەن. مەن ءوزىم دە كىتاپقا ساراڭمىن، قالعانىن سۇراپ، مازالاعام جوق. بەيسەكەمنىڭ ەڭ ۇلكەن قىزمەتى – بەرىك قورعان ەدى. ماعان ەشكىم باتپايدى، قوجالىق جۇرگىزە المايدى. دەربەس كۇن كەشتىم. قازىر ويلاپ تۇرسام، ەشقاشان دا اسپيرانتۋرانىڭ ءۇش جىلىنداي ەركىن، ازات عۇمىر سۇرمەگەن ەكەم. “شەت ءتىلىنىڭ مينيمۋمىن تاپسىردىم”،– دەپ تەلەفون سوعام. “دۇرىس”،– دەيدى بەيسەكەم. “فيلوسوفيانىڭ مينيمۋمىن تاپسىردىم”. تاعى دا: “دۇرىس”. “اۋىلعا كەتتىم. ەكى اي جاتىپ، قىمىز ءىشىپ كەلەم”. “دۇرىس”. “قاجەتتى ءبىراز كىتاپتاردى الا كەتەم”. “دۇرىس”. بەيسەكەم مەنىڭ ءبىر كۇن، ءبىر ساعاتتى قالت جىبەرمەيتىنىمدى بىلەدى.  سوندىقتان ءبارى دۇرىس. بىراق ازىرشە ءونىم، ناتيجە شامالى ەدى. مىنە، قايراتتى ءبىر جىلىم، ءبىر جىلدان استام التىن ۋاقىتىم كان­ديداتتىق مينيمۋمدار سوڭىندا كەتتى. ەكىنشى جىل… وپىرىپ، جاپىرىپ تاستاۋىم كەرەك. تاڭعى ساعات توعىزدان كەشكى ساعات ون-ون بىرگە دەيىنگى مەكەن جايىم – رەسپۋبليكالىق ورتالىق كىتاپحانانىڭ جانە عىلىم اكادەمياسى كىتاپحاناسىنىڭ “سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار” دەپ اتالاتىن قادىم بولىمدەرى. نە قاراعانىڭ، نەگە ۇڭىلگەنىڭ تىركەلىپ، ءتىزىلىپ وتىرادى. اسپيرانت دەگەن كۋالىگىڭ بار، ايتەۋىر توقتاۋ جوق. ەكى كىتاپحانا دا وتە باي. قانشالىق باي بولعانىن ەندى عانا ءبىلىپ وتىرمىز. ارينە، بار ىزدەگەنىڭ تابىلا بەرمەيدى. بىراق بۇل دا بوگەسىن ەمەس. تيەسىلى كىتاپتىڭ اتى-ءجونىن جازىپ، مبا – ارالىق ابونەمەنت ارقىلى سۇراۋ بەرسەڭىز، سوۆەت وداعىنداعى، الەمدىك دارەجەلى ەكى رۋحاني قازىنا قويماسى – ماسكەۋدەگى لەنين كىتاپحاناسى مەن لەنينگرادتاعى سالتىكوۆ-ششەدرين كىتاپحاناسى­نان ارنايى الدىرادى. تەك قاجەت كىتاپتىڭ اتىن تابىڭىز – جيىرما كۇندە قولىڭىزعا تيەدى. مەن ستۋدەنتتىك جىلداردا قازاقتانۋ سالاسىنداعى، ورتالىق ازيا، مۇسىلمان الەمى، تۇرىك الەمى، كوشپەندىلەر تىرلىگىنە بايلانىستى، مۇمكىن بولعان بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق ادەبيەتتى قاراستىرىپ شىققان ەدىم. ەندى سونى تەرەڭدەتۋ، بەلگىلەنگەن باعدار، تاقىرىپ بويىنشا ىزدەنۋ، تەكسەرۋ قاجەتتىگى تۋدى. ءبىراز ۋاقىت ءXVىىى عاسىرداعى حان جارلىقتارى، قازاق شونجارلارىنىڭ رەسەي ۇكىمەتىمەن اراداعى قاتىناس جازبالارىنا ءۇڭىلدىم. ادەبي كورنەكى نۇسقا رەتىندە ديسسەرتاتسياعا ءبىر تاراۋ ەتىپ ەنگىزبەك ورايىن ويلادىم. ودان ارى – التىن وردا زامانىنداعى حان جارلىقتارىنىڭ ساقتالعان ۇلگىلەرىن، قىرىم حاندىعىنىڭ رەسمي قاتىناس قاعازدار جيناعىن زەرتتەۋگە تۋرا كەلدى. وسىعان جالعاس جۇمىس – نوعاي ورداسى – ماماي، ءجۇسىپ، يسمايىلداردىڭ ورىس پاتشالارىمەن اراداعى بايلانىس قۇجاتتارىن زەردەلەۋ قاجەت ەدى، مۇنىڭ ءبارى ماسكەۋدەگى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىندە قاتتاۋلى جاتقان، تيەسىلى رۇقسات الۋ، ارنايى جول ءجۇرۋ كەرەك; بۇل شارۋانى سوڭعى كەزەككە قالدىرىپ، الدىمەن الماتىنى تۇگەندەۋ قاجەتىنە دەن قويدىق. باسقا ءبىر باعىت-باعدارلار ىزدەدىك. البەتتە، قازاقتىڭ، بۇكىل تۇرىك قاۋىمىنىڭ وتكەنىنە قاتىستى تاريحي، ەتنو­گرافيالىق، ساياحاتناما كىتاپتار مەن ماقالا، زەرتتەۋلەر كوكجيەكتى عانا كەڭەيتىپ قويعان جوق، جانعا قۋات، داتكە سەرپىن قوستى، بولاشاق كوركەم شىعارمالارعا تۇلعا، دەرەكتەر تاپتىق، حالقىمىزدىڭ ۇلىلىعىنا بەيىل بەردىك. بەلگىلى ادەبيەتتىڭ ءوزىن قايىرا قاراعاندا جاڭاشا وي تۇيدىك. جارياعا شىعۋى مۇمكىن ەمەس تاريحي شىعارمالار سۇلباسى كەيىپتەنە باستادى. ءارى زار، ءارى قۋانىش. الماعايىپ ءومىر، اۋىر ەڭبەك. ءۇمىت پەن سەنىم. سول بولاشاق سوقتالى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى – العاش رەت سول كەزدە ويلاستىرىلعان “الاساپىران” ەدى.

قيال دەگەن جاقسى. ەشقانداي بوگەت تۋماعان جاعدايدىڭ وزىندە ءبارى بىردەي جۇزەگە اسپايدى. ءبىزدىڭ سول جاسىمىزدا قالىپتاعان، قابىلداعان قىرىق جىلدىق جازۋ جوسپارىمىزدىڭ اۋقىمى تىم زور ەدى. الدان شىققان بوگەسىن ودان دا مول بولدى. اقىر تۇبىندە العىنشى ءوز سىباعاسىن الىپ تىندى. شەپتى بۇزۋعا اتتانعان تۇمەننىڭ وننان ءبىر بولىگى عانا مەجەدەن ءوتىپتى. ءبىز جيىرمادان ءبىرىن عانا جەرىنە جەتكىزە الدىق. ەندى ەستەلىك جازىپ، جوعىمىزدىڭ ورنىن تولتىرماقپىز. تولمايدى. ورال­مايدى. تەك كوڭىلگە مەدەۋ دەمەسەك. وزگە ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءۇشىن. قازىرگى مىندەت – بارىڭا امالسىز ءتاۋبا ايتىپ، قولداعىنى قورىتىندىلاۋ، از با، كوپ پە، ەندىگىنى ابىرويمەن اياقتاۋ. ونشا كۇردەلى ەمەس. ال ول كەزدە – شىتىرمان مەن مەڭىرەۋ، قيا مەن قۇز قارساڭىندا مەنىڭ الدىمدا ەڭ العاشقى، اۋىر ءارى ناقتى مىندەت تۇرعان: XV-ءXVىىى عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن نۇسقالاۋ – تابۋ، زەرتتەۋ، جازۋ، جارياعا شىعارۋ. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ومىرگە جول اشۋىم ءۇشىن، تىرشىلىك ءۇشىن، كەلەشەك ۇلى ىستەر ءۇشىن باسپالداق جاساۋىم قاجەت ەدى.

ەكىنشى جىل ەڭسەرىلىپ بارادى. ازىرشە جيعان-تەرگەنىم – ۇساق-تۇيەك. وزەكتى ارقاۋ بولارلىق ەشتەڭە تابىلماي، داعدارا باستادىم. اقىرى، كوكتەمگە تامان، تاماشا ءبىر وي كەلدى. اۋىر جۇمىس – جەڭىل شەشىم. وپ-وڭاي ەكەن. سىپىرا ءسۇزۋ! ونىڭ ءمانىسى – قازاققا قاتىستى بار ادەبيەتتى، تۇگىن قالدىرماي، باستان-اياق تەكسەرىپ شىعۋ كەرەك. بۇعان دەيىن قازاقتىڭ ءسوز ونەرى، تاريحى، ەتنوگرافياسى، مەكەن-تۇراعى، شارۋاشىلىعى، تاعى باسقا، جانە باسقا تۇرعىداعى ورىس ءتىلدى ادەبيەتتى تۇگەل تاۋىسقانىمدى ايتسام كەرەك. ءبىر جىل، ەكى جىل ەمەس، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەننەن بەرگى جەتى جىلدىق جۇمىس. ەندى قازاق ءتىلدى قويماعا باس قويۋ قاجەت بولدى. ءبىر جاعىنان كىرىپ، ەكىنشى جاعىنان شىعۋ كەرەك. تۇك قالدىرماي. ياعني، اۋەلى رەۆوليۋتسياعا دەيىن قازاق تىلىندە باسىلعان بارلىق كىتاپتى اقتاپ شىعام. “ا” دان “يا” عا دەيىن. زەرتتەۋشىلەر قازان مەن ۋفا، ورىنبور مەن پەتىربور، تاشكەنتتە 1917 جىلعا دەيىن بەس ءجۇز كىتاپ باسىلعان دەيدى. مۇمكىن، ودان الدەقايدا كوپ شىعار. ۇمىتىلعان، جوعالعان. ساقتالعانى بەس ءجۇزدىڭ ۇستىندە كورىنەدى. سونىڭ ءبارىن وتكەرۋ شارت. الماتىداعى، رەسپۋبليكالىق جانە اكادەميالىق اتالاتىن ەكى كىتاپ قويماسىندا ءتورت جۇزدەن استامى انىق بار. بالكىم، بەس ءجۇزى تۇگەل. جوعى – ساناۋلى عانا، ونى ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان العىزۋعا بولادى. وسى بەس ءجۇز كىتاپتى تۇگىن قالدىرماي سىلكىپ شىعام. سودان سوڭ… عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا بولىمىندە تۇرعان ارحيۆ قورى… مەن كورگەندە، شامامەن ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز بۋما پاپكى. بۇل ءتىپتى وڭاي. ءبىرىنشى پاپكىدەن باستاپ تۇسەسىز. الدىمەن ون، سودان سوڭ ون بىردەن جيىرماعا دەيىن، ودان سوڭ جيىرما بىردەن وتىزعا دەيىن. قۇداي قۋات بەرسە، نەبارى مىڭ سەگىز ءجۇز پاپكىنى اقتارىپ، ءسۇزىپ شىعۋ دەگەن… جاس ادامنىڭ عۇمىرى جەتەتىن نارسە.

بارەكەلدى! بار ءتۇيىن شەشىلدى. التىن جاتقان جەر تابىلدى. قاز دا الا بەر! بەيسەكەمە تۋرا جولعا شىققانىمدى، ءىستىڭ ناتيجەلى بولارىن سالتاناتتى تۇردە حابارلادىم. كۇنى بۇرىن ەلپىلدەۋ، بولماعاندى بولدىرۋ ءاۋ باستان بۇگىنگە دەيىنگى ادەتىمدە جوق، كەلىپ تۇرعان ءىستىڭ ءوزىن بۇيىرسا، ءتاۋبا… دەيمىز، بۇل جولى دا ناقتى ەشتەڭە ايتپادىم، بىراق قۇر بوسقا جۇرمەگەنىمدى، تىپىرلاپ جاتقانىمدى ايگىلەۋ كەرەك ەدى. “وندا ءجون،– دەدى بەيسەكەڭ.– وقۋ جىلىنىڭ اياعىندا كافەدرادا ەسەپ بەرەسىڭ”. بۇل – اسپيرانتتىڭ جىل سايىنعى مىندەتى. وتكەن ماۋسىمدا مينيمۋم تاپسىرىپ جاتىرمىن دەگەن سىل­تاۋمەن تايقىپ كەتكەم. بەيسەكەڭ سىرتتاي تولتىرىپ بەرە سالعان. بيىلعىنى تاعى كورەرمىز. “اسپيرانتىڭ تۇك بىتىرمەي بوس ءجۇر دەپ، كەيبىر كافەدرا مۇشەلەرى ساعان نارازى،– دەدى مۇنداي ءسوز اۋزىنان شىعا قويمايتىن بەيسەكەڭ.– تىم ءىرى بولىپ كەتتى دەيدى”. مەنىڭ ءىرى ەكەنىم راس، بىراق ىرىلىك كورسەتكەن جەرىم جوق ەدى. ۇلكەندى سىيلايمىز، الدىنان كەسىپ وتپەيمىز، ءيىلىپ سالەم بەرەمىز. ارتىق-اۋىس ءسوزىمىز جوق. بۇدان ارتىق نە كەرەك. قۇلدىق – قۇدايعا عانا تيەسىلى. “ەسەپ بەرەسىڭ كافەدرادا”،– دەدى بەيسەكەڭ، وزىندە بولماعان قاتقىل داۋىسپەن. “ە، جارايدى، بەيسەكە،– دەدىم مەن جايباراقات.– اۋىلعا بارىپ كەلەيىن دەپ تۇرمىن. جيىرما كۇنگە”. “مەيلىڭ،– دەدى بەيسەكەڭ.– سول بەتى كەتىپ جۇرمە”. “بەيسەكە، جيىرما كۇن دەسەم – جيىرما كۇن. ۇلكەن جۇمىس الدىندا ەكى اپتا قىمىز ىشەيىن دەپ ەدىم”. بەيسەكەڭ قايتا جادىراپ، قومپاڭداپ قالدى. “سەندەر جاقتا بيە بايلايتىن ۋاقىت بولدى ما؟” “مەن بارعان سوڭ بايلايدى”،– دەدىم. بەيسەكەڭ ءوزىنىڭ قالىپتى مىنەزىمەن، مەنى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالدى.

ءبىزدىڭ ءۇي بۇل كەزدە سەمەي وبلىسىنىڭ جەزقازعان وبلىسىمەن شەكتەسكەن تۇسىندا، قارا-يرەك دەگەن جەردە. شاعىن بولىمشە، الىس وتار – سوۆحوز، اۋدان ورتا­لىقتارىنا ەكى ءجۇز شاقىرىم; ءجۇز شاقىرىم توڭىرەكتە ەلدى مەكەن جوق. ءبىر كەزدە جۇرت سىيماي، سىعىلىسىپ، جىپىرلاپ وتىرعان ەل 1932 جىلعى بالشابەك اشار­شىلىعىنان سوڭ مۇلدە بوساپ، قاڭىراپ قالعان. بۇل وڭىرگە ءبىزدىڭ ەل ارادا ءبىر مۇشەل وتكەندە، 1944 جىلى عانا قايتا ورالعان. ودان بەرى دە قانشا زامان. ەندى، باياعى اشارشىلىقتان وتىز جىل وتسە دە، بۇرىنعى ەلدىڭ وتىزدان ءبىر ۇلەسى جوق. جيىرما مىڭ قوي ۇستاعان جيىرما شاقتى ءتۇتىن. باستاۋ­ىش مەكتەپ جاسىندا جيىرما شاقتى بالاسى بار. اعا، ياعني مەنىڭ اكەم سوندا مۇعالىم. ءتورت كلاستى جالعىز ءوزى وقىتادى. الىس وتار دەگەن قوسىمشا تولەمى تاعى بار. مەن ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن جىلى ەندى كوپ اقشا كەرەك بولادى دەپ، سۇرانىپ اۋىسقان. بۇل جەردە ءبىزدىڭ شال-كەمپىر تۋرا سەگىز جىل وتىردى، قازىر ويلاسام، ەكەۋى دە جاس: اعا قىرىق ەكى مەن ەلۋدىڭ اراسىندا، ال تاتەم، ياعني تۋعان شەشەم وتىز بەس پەن قىرىق ءۇشتىڭ اراسىندا ەكەن،– بەينەتتى عۇمىرداعى ەڭ باراقات جىلدارى بولار. مەنىڭ دە جانىم جايلانعان جەر ەدى. جازدا تۋرا ءۇش اي، ءتورت اي جاتام. ارقانىڭ سارى قىمىزى. ءسۇر ارالاس باعلان ەتى. بولىمشە باسىندا ەكى-ءۇش-اق ءۇي، قالعان جۇرت قىسقى قونىس ەسەپتەلەتىن قارا-يرەكتەن جەزقازعان تارابىنا –“قوزى-كورپەش” جىرىنا قوسىلعان جور­عا، جاۋىر، شۇبارايعىر جاققا جايلاۋعا شىعىپ كەتەدى. ول اتىراپ تا ماعان ىستىق. ەس بىلگەن كەزدە وسكەن جەرىم. كەيدە اعا ەكەۋىمىز ەكى اتقا ءمىنىپ، ارنايى قىدىرىپ بارامىز. الىستاۋ. ادەتتە مەن جالعىز جۇرەم. تۇستەن كەيىن ات ەرتتەپ، مىلتىق الىپ، تاۋ مەن دالانى كەزىپ كەتەم. اڭ ەمەس، اۋان ىزدەسەم كەرەك. بۇكىل ءوڭىر ءولىپ بارىپ تىرىلگەن كەيىپتە. ساف تىنىشتىق. مۇلگىپ تۇرادى. شوقىلى تاۋ، قوڭىر بەلەس، شىلىكتى، تال، تەرەكتى ساي، كىسى بويى كوك شالعىن­، قاسقا بۇلاقتار. كەيىن “تازىنىڭ ولىمىندە”، تاعى ءبىراز ءىرىلى-ۋاقتى شىعارمالاردا سۋرەتكە تۇسكەن ءوڭىر. مەن ءار جولى بىرەر تەڭ كىتاپ ارقالاپ كەلەم. وتىرام، وقيمىن، ارشالى، سارىمساقتى تاۋ باسىنا شىعام. جازامىن. جەر الەمدە جالعىز ءوزىم.

بۇل جولى سەيىل-سەرۋەن بولماعان. ءۇي ىرگەسىنەن ۇزاعام جوق. وقۋ، جازۋدان دا تارتىندىم. تۋرا ەكى اپتا بويى جاس قىمىز ءىشتىم. كۇنىگە ون-ون ەكى ساعاتتان ۇيىقتادىم. بۇل – مەنىڭ اتا جۇرتتاعى، اتا-انا باۋرىنداعى ەڭ سوڭعى دەمالىسىم ەكەن. مامىردىڭ باسى، الماتىعا جەتىپ، ارۋاققا سىيىنىپ، ومىرلىك مۇرات­قا اينالعان ۇلكەن ىسكە باس قويدىم.

3

اكادەميانىڭ ەسكى مۇرالار قويماسىندا مەنىڭ قۋاتتى، اساۋ، اردا كەزىمدەگى ەڭ باقىتتى كۇندەرىم وتكەن سياقتى. تىلسىمعا باتاسىڭ، تاريحپەن تىلدەسەسىڭ، الاشتىڭ سان عاسىرلىق اسقاق رۋحىن ايقىن سەزىنەسىڭ، ارمان – سول قازىنانى ايگىلەۋ عانا، جەرىنە جەتكىزسەم، جۇرتىنا تانىتسام، عىلىمي تۇرعىداعى زەرتتەۋ، بايىپتاردى جارياعا شىعارسام – بار مۇراتىم ورنىنا كەلەر ەدى دەپ ويلايسىڭ; ارۋاق تولقىتادى، كۇش، قۋات قۇيادى، كوكىرەگىڭ اشىلىپ، تابانىڭ تياناقتالا تۇسەدى، الابۇرتۋ، الاعىزۋ جوق، مەرەي مەن ماقتان عانا بار. ماقتان – جۇرتىڭنىڭ ۇلىلىعى، مەرەي – سونىڭ كۋاسى ءوزىڭ ەكەندىگىڭ. باق، تالايىڭا سەنەسىڭ. قايرات، جىگەرىڭ بويعا سىيماي، بۇلىقسىپ تۇراسىڭ. سونىمەن قاتار، كوڭىلدە مۇڭ بار. ءيا. قامىقتىق. تارىقتىق… سەرپىلدىك. سۇيىندىك. مىڭ جىلدىق تاريحتى بايىپتادىق. دالانى جاڭعىرىقتىرعان ايبىندى بابالاردى كوزگە ەلەستەتتىك. قانداي بولدىق! ەندى قاندايمىز… ءىشىڭ اشيدى، جۇرەگىڭ شىمىرلايدى. امال نە، ءوتتى. بىراق كەتكەن جوق. كەتپەگەنىن ايگىلەۋ كەرەك. مەن قۋاتتى سەرپىنمەن، وتە قاتتى جۇمىس جاسادىم. بىراق اپتىققام جوق. سالقىن سابىر، بايىپتى ءىس مۇراتقا جەتكىزۋگە ءتيىس ەدى. تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن. بۇگىننەن ەرتەڭگە. ەرتەڭنەن ارعى كۇنگە. كەلەر جەتى، كەلەر ايعا. تامىزدىڭ سوڭىن الا نەگىزگى شارۋا اياقتالدى – ياعني، ەجەلگى اقىن، جىراۋلاردىڭ ءسوز مۇراسىنىڭ جالپى سۇلباسى الاقان اياسىندا تۇردى. ەشقانداي بوگەسىن تۋمادى، ەشتەڭەگە الاڭ بولمادى.

سونىمەن، تىنىمسىز ءتورت اي بويعى تياناقتى ءارى تەگەۋرىندى جۇمىس ناتيجەسىندە قازاقتىڭ XV-ءXVىىى عاسىرلار شەگىندە جاساعان اقىن، جىراۋلارىنىڭ ۇلى مۇراسى وراتىلىپ، الاقان اياسىنا ءتۇستى. بۇرنادا اتتارى ەمەسكى، ءتىپتى، مۇلدە بەلگىسىز ۇلى جىراۋلار: قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت، مارعاسقا… اقتامبەردى، ۇمبەتەي… شال اقىن… ءبارىمىز بىلەمىز دەيتىن اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋدىڭ ءوزى باسقاشا.

الدا ۇلانعايىر جۇمىس بار، ونىڭ اۋەلگىسى – تەكستولوگيالىق كۇردەلى زەرتتەۋ جانە قالىپتاۋ. ودان ارعى، تۇپكى مۇرات – جازۋ. ال جازۋعا جەتكەنشە، كەرەك دەسەڭىز، سول جازۋ ۇستىندە تاعى قانشاما ماسەلە تۇر. بىراق نەگىزگى ماتىندەر قولدا، ياعني، ىرگە تاس قانا ەمەس، بارلىق قۇرىلىس جابدىعى، وعان قوسىمشا كەرەك-جاراق تۇگەلىمەن دايىن. الداعى بارلىق شارۋانى – ەكىنشى قاتارداعى، قيىن بولسا دا ءسوزسىز ورىندالاتىن جۇمىس دەپ ءبىلدىم. شىنىندا دا، وسى، 1964 جىلعى جازدا قازاق ورداسى كەزەڭىندەگى ادەبيەت ماسەلەسى ايقىندالعان، بولاشاق “الداسپان”، “قوبىز سارىنى” كىتاپتارىنىڭ عانا ەمەس، مۇحتار ماعاۋين دەگەن پەندەنىڭ دە بۇكىل عۇمىر-تىرشىلىك، تاعدىرى شەشىلگەن ەدى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسالعان سان-سالالى جۇمىس، كەرەك دەسەڭىز، مەنىڭ جيىرما ءتورت جىلدىق عۇمىرىم، سول عۇمىر بويى كورگەن-بىلگەن، وقىعان-توقىعان، جيعان-تەرگەن، تانىعان-توقتاعان بارلىق رۋحاني تول­عاق ءبىر تۇيىنگە توعىستى. مەن جازۋدى ءاماندا كىلەم توقۋعا تەڭەيمىن. اڭگىمە – الاقانداي عانا، ادەمى كىلەم. حيكايات – كوسىلگەن، كورنەكى كىلەم. رومان – شالقىعان، شالقار كىلەم. ۇلكەنىن دە، كىشىسىن دە توقىپ شىعۋ – وزگەشە ونەر، اۋىر ەڭبەك. ءبىلىم مەن تانىمىڭ، سەزىم مەن تۇيسىگىڭ، كەرەك دەسەڭىز، تۋعان جۇرتىڭىزدىڭ مىڭ جىلدىق كوركەم جانە زاتتىق تۇرعىسىنىڭ، تاعدىرى مەن تاريحىنىڭ ايعاقتى كورىنىسى. اللا تاعالا بۇكىل دۇنيە – ون سەگىز مىڭ عالامدى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزعان دەيدى،– تەرەڭ تولعام، انىق اقيقات، سول عالامنىڭ ءبىر توزاڭى، توزاڭنىڭ جۇعىنىنىڭ جۇقاناسى – جاراتۋشى وزىنە ۇقساتىپ جاساعان سەن دە ءوز الىڭشە، سول كەڭ دۇنيەنىڭ ءبىر بولشەگىن وزىڭە شاق قاۋىزعا سىيعىزىپ، ماڭگىلىك بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا بەدەرلەپ كەتۋگە، حالقىڭنىڭ بۇگىنگى جانە كەلەشەك قاجەتىنە باعىشتاۋعا تىرىساسىڭ. وسى تۇرعىدان العاندا، مىنە، سودان بەرى قانشاما زامان، جەتپىس، سەكسەن كىتاپ شىعارىپپىز، سونىڭ ىشىندە حالقىمىز ءۇشىن ەڭ كەرەگى، ەڭ قاجەتتىسى – وسى اۋەلگى، ارۋاق ارقالاعان ءسوزىمىز –“قوبىز سارىنى” بولسا كەرەك. بۇل كىتاپتى مۇنداي دەڭگەيگە جەتكىزگەن – ءبىز ەمەس، اسقاق رۋحتى، اسىل تەكتى جىراۋ بابالارىم بولاتىن. قورعادى، قولدادى، كۇش بەردى – تەك سول، جارياعا شىقپاق جىراۋلار عانا ەمەس، مىڭ جىلدىق اتا-بابا ارۋاعى. ءدال وسىنداي رۋحاني قۋات: دەنساۋلىق – قالىپتى، ءىس – بايىپتى، جازۋ – سەزىمگە، سەرپىنگە تولى، قاناتتى كۇندەردى مەن كەيىن، “الاساپىراندى” جاساۋ ۇستىندە عانا باستان كەشىرسەم كەرەك. باسقا كىتاپتاردىڭ ءبارى دە ءزىلماۋىر ازاپ، ىش­قىنعان بەينەتپەن تۋدى. “قوبىز سارىنى” مەن “الاساپىراننىڭ” دا بەينەتى شاش ەتەكتەن، بىراق قايرات قابىنداپ، كوڭىل شالقىپ، سانادان تىس، تىرشىلىكتەن تىس الدەبىر، قۇپيا، تىلسىم، ىزگى كۇشتەر تىكەلەي كومەككە كەلگەن كەز ەدى.

ماناعى “كىلەم تەورياسى” تۇرعىسىنان العاندا، “قوبىز سارىنى”– زەرتتەۋ كىتاپ، وزىندىك سىپاتى، ەرەكشەلىگى بار. قيال ەمەس – دەرەك، بولجام ەمەس – بايىپ كەرەك ەدى، بەينەگە ەمەس، بىلىككە قۇرىلىپ، تۇيسىكتەن – تانىم، سەزىمنەن – وي باسىم ءتۇسىپ، ادەبي تالداۋ مەن تاريحي اڭداۋ استاسىپ جاتۋعا ءتيىس-ءتى. قالاي ىرعاپ، تولعاساڭ دا، ەڭ باستى تياناق –  ناقتى دەرەكتەر بولاتىن.

اقىرى، جۇمىستىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلدى. قىزىق ءۇشىن ەسەپتەگەندە، امالسىز كىدىرىستەردى قوسپاساق، تازا، جازۋمەن عانا وتىرعان كۇندەردىڭ ۇزىن سانى – وتىز توعىز ەكەن. ونىڭ سىرتىندا اسپيرانتۋرانىڭ ءۇش جىلى، ۋنيۆەر­سيتەتتىڭ بەس جىلى بار. كەرەك دەسەڭىز، مەنىڭ جيىرما بەس جىلدىق عۇمىرىم تۇتاسىمەن تۇر. سول، شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن العاشقى ساتتەن باستاۋ الاتىن بار تۇيسىكتىڭ، كەيىنگى تانىمنىڭ، ءبىلىمنىڭ، ىزدەنۋ مەن ەڭبەكتىڭ – جيىرما بەس جىلدىق بار بولمىسىمىزدىڭ اقىرعى ناتيجەسى، ءتۇيىندى شەشىمى ەكەن. اللاعا ءمۇناجات ەتىپ، ارۋاققا ريزاشىلىق ءبىلدىردىم.

1964 جىلى 18 وكتيابردە باستالعان جازۋ 1965 جىلعى 5 يۋندە اياقتالىپتى.

مەنىڭ ۇزاق عۇمىرىمنىڭ دا، تەك وزىمە عانا سەنگەن، تەك وقۋمەن، ويمەن، ەڭبەكپەن عانا وتىرعان اۋەلگى، ەڭ اساۋ، ەڭ بۇلا، ەڭ قىزىقتى، ءارى الماعايىپ، ەڭ اۋىر كەزەڭى ءتامام بولعان ەكەن.

4

بەيسەكەم مەنىڭ قامقور اكەم سياقتى. جولىمدى اشتى، سۇيەنىش بولدى، قورعان بولدى. تۋعان ۇلدىڭ ىشىندەگى تىكەلەي مۇراگەرىندەي جاقسى كورەتىن. سەنەتىن. بالكىم، وزىنەن ارتىق سەنگەن شىعار. ۇزاق ءۇش جىل بويى باسىم بوس، بايلاۋسىز، ەركىن بولدىم. تاريحي جانە تەوريالىق ادەبيەتتى قاراستىرىپ جاتىرمىن دەيمىن. دۇرىس دەيدى. جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر دەيمىن. دۇرىس… نە جۇمىس؟ ىزدەپ جاتىرمىن; ءالى تابا قويعام جوق، تابام. دۇرىس دەيدى. جاڭا نارسەلەردىڭ شەتى شىقتى. دۇرىس. بولدىم، دەرەكتەر تۇگەل دايىن. دۇرىس. جازۋعا كىرىستىم. ءجون-اق. جازىپ ءبىتىردىم. بەيسەكەم ۇندەمەي قالدى. ءبىتىردىم. سوندا عانا… قۇتتى بولسىن دەدى. قۋانعاننان دەمى ءبىتىپ قالعان ەكەن. مەن نە ىستەسەم دە ريزا. اۋەلگى جىلدارى قىس ورتاسىندا، سوعىم كەزىندە ەكى-ەكى جارىم ايعا اۋىلعا كەتىپ قالسام دا ريزا. مەنىڭ تەك جاتپاي­تىنىمدى، تۇك بىتىرمەسەم دە، تىنىعىپ، كۇش جيناپ قايتارىمدى بىلەدى. تۋعان اكەڭ دە مۇنداي بولماس. مەن… مەن اكەم ەمەس، ۇلكەن اكەم دە ەمەس، ءوزىمدى بەسىكتەن كوتەرىپ الىپ ءتاي تۇرعىزعان، تاربيەلەپ جەتكىزگەن، ون ءۇش جاسىمدا قاپادا ايرىلعان ۇلكەن اجەمدى كورگەندەي ەركەلەيتىن ەدىم. قايران بەيسەكەم!.. وسى، رۋحاني تۋىسقان، رياسىز تابىسقان ۇلى ۇستازىم سوڭعى ءۇش جىلدا ءبىر رەت قورقىتتى، ءبىر رەت رەنجىتتى. 62-جىلدىڭ سوڭىن الا سۇلتانماحمۇتتىڭ ەكى تومدىعى شىققان. بەيسەكەڭ دايىنداعان; جاڭا ولەڭدەر، بۇرىن جابىق جاتقان جاڭا دەرەكتەر، جاڭاشا بايىپ. سۇلتانماحمۇتقا باعىشتالعان، عۇمىر بويعى، قيعاش تارتىستى، تاباندى جۇمىسىنىڭ ەڭ ۇلكەن بەلەسى ەدى. ءتولباسى داناسىنان باستاپ تۇتقىنعا ءتۇستى، بار تيراجى كامپەسكەگە ءىلىنىپ، تسك-دا سۇلتان­ماحمۇتتى عانا ەمەس، ونى كوتەرىپ جۇرگەن بەيسەنباي كەنجەباەۆتى دا قارالاعان شەشىم قابىلداندى، ۇلكەن شۋ بولىپ، بالشابەك وقىمىستىلار قانشاما ازىق تاۋىپ­، ەجەلگى تايتالاس بەيسەكەڭدى ءبىرجولا تۇقىرتىپ تاستاۋدىڭ ءساتى تۇسكەندەي، ەرەۋىلدەي كوتەرىلدى، ۇكىمەت پەن پارتياعا جاعىنىپ، قانشاما بەدەل جينادى، وڭاي ولجاعا جول اشتى. داۋ ءتامام بولىپ، قارالى ۇكىم شىعىپ، بەيسە­كەمنىڭ بۇكىل عۇمىرىن ارناعان ابزال ءىسى تۇتاسىمەن مانسۇق ەتىلىپ، سۇلتانماحمۇتتىڭ دايىن تۇرعان، توعىز مىڭنان ون سەگىز مىڭ دانا كىتابى تۇگەل پىشاققا شالىنعان كەزدە، 63-جىلدىڭ قاڭتارىندا بەيسەكەم دە كۇرس جىعىلدى – اۋىر ينفاركت الدى. جاناشىرلىق، ادامدىق ءجونىن ايتپاعاندا، بەيسەكەم الاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، مەنىڭ تاقىرىبىم دالادا قالاتىن ەدى، ماسەلەگە تىلەكتەس، لايىقتى جەتەكشى تابىلمايدى، قاڭعىرىپ كەتپەسپىن، بىراق باسقا ءبىر تىرشىلىك كەبىنە كوشەر ەدىم. پەرىشتە دەم بەردى، ءوز ۇيىندە، بايبىشەسى مەڭجامال جەڭگەيدىڭ ەرەكشە كۇتىم، باقىلاۋىندا تاپجىلماي قىرىق كۇن جاتقان بەيسەكەم قايتا كوتەرىلدى. رەنجىگەنىم سودان سوڭ – كەلەر جىلى. مانا ايتسام كەرەك، اسپيرانتتىڭ جىلدىق ەسەبى دەگەن بار، اۋەلگىدە ءايتىپ-ءبۇيتىپ ءوتىپ كەتكەم، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ەكىنشى جىلى دا ءوز شاكىرتىن  سىرتتاي وتكىزىپ جىبەرسە بولار ەدى، بەيسەكەڭ ءتارتىپتى بۇزعىسى كەلمەدى مە، الدە مەن كورىنىپ قالسىن دەدى مە، كافەدرا ماجىلىسىنە شىعارعان، ناتيجەسىندە مەنىڭ اۋەلگى شەڭگەلىمە ىلىنگەن بىرنەشە قۇندى دەرەك قولدى بولدى; كەيىننەن، ۇرلىق جايى ايقىندالعاندا، بەيسەكەڭە وكپەلەپ، قاتتى بۇرتاڭداپ ەدىم، مەنىكى قانشا ءجون بولعانىمەن، ەركە بالا كەڭپەيىل اكەسىنە عانا وسىنداي تەنتەك مىنەز كورسەتسە كەرەك. بەيسەكەم قاتتى قىسىلىپ، جارايدى، دۇرىس… دەدى، ەندى ويتپەيمىز دەدى، ەندى ءوزىڭ دە ساق بول دەپ، كىنالى كەيىپتە تۇقىرا بەردى. بۇل وقيعانىڭ ءبىر پايداسى – بۇدان سوڭ مەنى قۋزامادى، ءبىرجولا ەركىمە جىبەرگەن. سەنىمى اقتالدى، ەندى مىنە، ءوزىنىڭ جۇمىس كابينەتىندە، جازۋ ستولىنىڭ قاسىندا، ءبىرجولا ءتامام بولعان “XV-ءXVىىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى” دەگەن ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىمدى، ديسسەرتاتسيا عانا ەمەس، تۇبەگەيلى مونوگرا­فيامدى، كەيىن “قوبىز سارىنى” دەگەن اتپەن جاريا بولعان كىتابىمنىڭ قولجازباسىن وقىپ وتىرمىن. وقۋ – بايىپتاۋ ءۇش كۇنگە سوزىلدى. بەيسەكەم مۇقيات كوڭىلمەن، ەلىتىپ، ءۇنسىز تىڭدادى، ارا-اراسىندا، ءتۇيىندى ءبىر تولعامدار تۇسىندا “دۇرىس” دەپ قويادى، باز-بازىندا، كوبىنە جىراۋ سوزدەرىنىڭ ۇزىگى مىسالعا كەلتىرىلگەندە، ماساتتىقتان تىنشي الماي، ورنىنان تۇرىپ كەتەدى، كىتاپ تولى، كەڭ كابينەت ىشىندە تىمپىڭ قاعىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرەدى، بىردە، شالكيىزدىڭ بي تەمىردى حاج ساپارىنان ىركۋگە ايتقان تولعاۋىنداعى: “قارا باستى اق كۇس پەن – كەندىر باۋلى اق جەلكەن – كوك تەڭىزدىڭ جال تولقىنعا جەكتىردىڭ!”– دەگەن جەرگە كەلگەندە: “پاي-پاي! پاي-پاي!..”– دەي بەردى. ءسوز تانىعان ادام سونداي-اق بولسىن.

“دۇرىس”،– دەدى جۇمىس تۇتاسىمەن وقىلىپ بىتكەن سوڭ. “دۇرىس. بولدى ەندى. قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت قالپىنا كەلدى…” ءۇنسىز تولقىپ­، از وتىردى. “ەندى مىرزاتاي… مىرزاتاي كونە تۇرىك ءداۋىرىن جازىپ شىقسا، قازاق ادەبيەتىنىڭ مىڭ جارىم جىلدىق تاريحى ورنىنا تۇسەر ەدى. قالاي، مىرزاتاي جازىپ شىعا ما؟ كۇشى جەتە مە؟” مىرزاتاي جولداسبەكوۆ مەنەن ەكى-ءۇش جاس ۇلكەن، ۋنيۆەرسيتەتتى دە بۇرىن ءبىتىردى، بەيسەكەڭنىڭ قولداۋىمەن كافەدرادا بىردەن قالىپ، ءتورت-بەس جىلداي كىشى وقىتۋشى بولدى، بىلتىر اسپيرانتۋراعا تازالاي كوشكەن ەدى. ىجداعاتتى، تياناقتى جىگىت كورىنگەن. ازىرشە ەسكى ادەبيەتتى تانىپ، تەكسەرە زەردەلەۋ كەزەڭىندە جۇرگەن سياقتى، ايتەۋىر، بۇدان بۇرىنعى ءبىر اسپيرانتتاي، بويىن ۇرەيگە الدىرماعان، قاراڭعىدان كەرى شەگىنبەي، قادارىنشا جۇمىس جاساپ جاتقانى بايقالعان. “جازادى، شاماسى جەتەدى، ۋاقىتىندا بىتىرەدى”،– دەدىم. “سوندا، مىرزاتاي قورعاعاندا، ءوزىڭ ەكىنشى وپپونەنت بولاسىڭ”،– دەدى بەيسەكەم. مەن كۇلدىم. “اۋەلى ءوزىمىز قورعاپ الساق…” “قيىندىق سىرتتا – قازپي مەن اكادەميادا. سەن وزىمىزدە، ۋنيۆەرسيتەتتە قورعايسىڭ،– دەدى بەيسەكەم.– ەندى كەشىكتىرمە. مىنا جۇمىستىڭ ءبىر داناسىن حانعاليعا، ءبىر داناسىن زەينوللاعا، ءبىر-ءبىر داناسىن ەسماعامبەت پەن  تەمىرعاليعا بەر، ونىڭ ار جاعىندا بەلگىباي مەن سۇلتان­عالي بار، تۇگەل وقىسىن”،– دەدى. كەيىنگىلەرگە ايقىندىق ءۇشىن ەسكەرتە كەتەيىن، سول كەزدە قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا قىزمەت اتقاراتىن بۇل ابىرويلى اعالارىمىزدىڭ سويى، ول كەزدەگى تىلمەن ايتقاندا، فاميلياسى، جاڭاعى رەت بويىنشا: سۇيىنشاليەۆ، قابدولوۆ، ىسمايىلوۆ، نۇرتازين، شالاباەۆ، سادىرباەۆ بولادى. بۇلاردىڭ سىرتىندا كافەدرادا بوتەن ءسوزى، كولدەنەڭ مىنەزى جوق نۇرتاي كاربانوۆا دەگەن اپاي جانە مەنەن باسقا تاعى ەكى اسپيرانت – رىمعالي مەن مىرزاتاي بار. جاڭاعى نۇرتاي اپاي مەن سۇلتان­عالي اسسيستەنت، قالعان قاۋىم، بەيسەكەڭنەن باستاپ، تۇگەلىمەن بۇگىنگى جانە بولاشاق پروفەسسور، سول كەزدەگى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلدەرى.

جۇمىستىڭ تەزىرەك وتۋىنە مەن دە ايرىقشا مۇددەلىمىن، بىراق بۇدان بۇرىن امالسىز اۋىز كۇيگەنى ءوز الدىنا، مەن – بۇرىنعى قازاق بيلەرى، كەيىنگى “حالىق جاۋلارىنىڭ” اۋلەتى – اۋەلدەن ساقپىن، ول ساقتىقتان قازىرگى، شاۋ تارتقان شاعىمدا دا ايرىلعام جوق، ال ول كەزدە ساقتىق ۇستىنە كىدى، سەكەمشىل ەدىم، ازعانا قۋلىق ساقتادىم، بەيسەكەمە قازىر جۇرتتىڭ ءبارى دەمالىستا، ءبارىبىر ەشكىم جارىتىپ قارامايدى، ءبىرى وقىسا، ءبىرى وقىمايدى، ودان دا جاڭا وقۋ جىلىنىڭ العاشقى كۇنى – 1 سەنتيابردە ءتورت داناسىن قاتار تاراتايىن دەدىم. ازعانا قۋلىعىم – ءالى جارياعا شىقپاعان دۇنيە، ءوز اتىما بەكىمەي جاتىپ، قولدى بولىپ كەتەر دەگەن قاۋىپ. ارينە، اقىرىنا دەيىن جاسىرىپ ۇستاپ وتىرا المايسىڭ، وندا جازىپ تا قاجەتى بولماس ەدى، قايتكەندە دە مەجەلى ۋاقىتتا ۇسىنامىز، مەن وعان دەيىن انادا، اسپيرانتتار جيناعىنا دابىراسىز كەتكەن شالكيىز جىراۋ تۋرالى ماقالا جارىققا شىعىپ قالار، ونىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر باسىلىمدارعا جول اشىلار دەپ توپشىلادىم. مەنىڭ بۇل ەسەبىمنەن بەيحابار بەيسەكەم اتالمىش مەزگىلدى ماقۇل كوردى، قيسىنى دا سولاي ەدى.

مەن ابدەن تياناقتالعان، ماشىڭكەگە باسىلىپ، تۇپتەلگەن، 285 بەتتىك مونوگرافيانى ءار تۇسىنان ويىپ الىپ، بىرنەشە ماقالا ازىرلەدىم. اۋەلگىسى – اسان قايعى. قيسىعىن، قىرسىعىن سىپىرىپ تاستاپ،– تاپتىق تۇرعى ازەلدەن جوق،– شاعىن، ادەمى ماقالا جاسادىم. ۇيدە ءوز قولىممەن ماشىڭكەگە ءتۇسىرىپ، ء“بىلىم جانە ەڭبەك” جۋرنالىنا اپاردىم. مۇندا ءبولىم باستىعى بولىپ، ول كەزدە جاسى قىرىقتى القىمداعان بۇركىت ىسقاقوۆ وتىر ەكەن. مەنىڭ جايىمدى سۇراپ، قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت تاريحىنان كولەمدى زەرتتەۋ جازىپ بىتكەنىمدى ەستىپ، ريزا بولىپ قالدى، تىلەكتەستىك ءبىلدىردى. بۇركىت اعا قابىل العان “اسان قايعى” دەگەن ماقالا ء“بىلىم جانە ەڭبەك” جۋرنالىنىڭ 1966 جىلعى 2-سانىندا باسىلعان ەدى. مەن ءۇشىن كەزەڭدىك ءمانى بولعان، قۋانىش اكەلگەن ماقالا. بىراق بۇل – كەيىن. ال قازىر الدىم تاس قابىرعا بولاتىن. جول اشۋ، سىنا تابۋ كەرەك ەدى.

قامال بۇزار ماقالا “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنە دايىندالدى. ون سەگىز پاراق. حاندىق داۋىردەگى ادەبيەتتىڭ نەگىزگى تۇرعىلارى باياندال­عان. ورتالىق تۇلعا – وسى ۋاقىتقا دەيىن اتى دا، زاتى دا بەلگىسىز قازتۋعان – دوسپامبەت – شالكيىز. باسقالار دا اتالادى. ۇلتتىق ادەبيەت ۇردىسىندە وسىنداي ءبىر تۇتاس ءداۋىر بارى، ونى ۇلى تۇلعالار جاساعانى، ەندى اتاۋلى كەزەڭ – ادەبيەت تاريحىنا ەنۋى، تۇبەگەيلى تانىلۋى قاجەتى نەگىزدەلگەن. سونشاما قازىنا بار. بىراق سۇق كوزدەن، سۇعاناق ۇرىدان ساقتانىپ، ۇلى جىراۋلار مۇراسىنىڭ ارحيۆ كوزدەرىن ناقتى نۇسقامادىم.

مەنىڭ كوڭىلىم سەرگەك، كوكىرەگىم اشىق ەدى. جاسىڭ جيىرما بەستە. دەنىڭ مىقتى. ۇلانعايىر جۇمىس اتقاردىڭ، ەلەۋلى ەڭبەك جازىپ ءبىتىردىڭ. قانداي بوگەسىننەن بولماسىن بۇزىپ ءوتىپ، ويلاعان مۇراتىڭا جەتەسىڭ. تەك… سەنىڭ بار بولاشاعىڭ، سەن عانا ەمەس، ارۋاقتى بابا­لارىڭنىڭ ەكىنشى، ماڭگىلىك عۇمىرى، بۇكىل ادەبيەت تاريحىنىڭ جاڭا شەجىرەسى ءبىر عانا كىلتيپانعا – جول اشار جالعىز ماقالاعا تىرەلىپ تۇر. ۇلكەن ءۇمىت ورناعالى ون-اق كۇن، 6 اۆگۋست، 1965 جىل، ەرتەمەن تۇرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە بارار جولدا، باس پوچتامت قاسىنداعى كيوسكىدەن “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنىڭ كەزەكتى سانىن ساتىپ الدىم. ءيا! ول كەزدە قوس پاراق، كولدەي بولىپ شىعاتىن گازەتتىڭ ىشكى بۇكتەۋىن اشىپ قالعاندا، ەكىنشى بەتتە، ەكىنشى بەتتىڭ تومەنگى جارتىسىن تۇگەلدەي باسقان، جارىم دۇنيەنى جاپقان… تۋىرلىقتاي ماقالا تۇر ەكەن. مۇحتار ماعاۋين… ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى… “ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحى جونىندە بىرەر ءسوز”. ءبىر ءسوز ەمەس، بار ءسوز! بار ءسوزدىڭ ءتۇيىنى. بار ءسوزدىڭ باسى. ءبىزدىڭ – ءتاڭىرىنىڭ نازارى تۇسكەن، ارۋاقتىڭ القاۋىنا جەتكەن مۇحتار ماعاۋين اتتى قالامگەردىڭ بار ءسوزىنىڭ باسى. اللاسى ۇمىت قالدىرماعان مۇحتار ماعاۋين دەگەن پەندەنىڭ بار يگىلىگىنىڭ باسى. جول اشىلدى. ەندى مەنى ەشكىم مۇزعا باتىرىپ، قۇزدان قۇلاتا المايتىن ەدى. ءومىر – كۇرەس، ادەبيەت – ايقاس; مەن ءسوز ونەرىنە نىق قادام باسقان قانشاما ونداعان جىل ىشىندەگى بەتبۇرىس وقيعا، جولاشار جەڭىس – وسى، “قازاق ادەبيەتى” گازەتىندە باسىلعان، شاعىن عانا، جيناقتى ماقالا بولسا كەرەك. بۇدان سوڭعى ۇزاق سۇرگىندەر، تىنىمسىز تارتىس، جانكەشتى ۇرىس، بار تىرشىلىك – كوتەرىلگەن تۋ استىندا، قۇرىلعان شەپ ۇستىندە ءوتتى، ەشقانداي شەگىنىس مۇقالتا الماس ەدى، ەشقانداي جەڭىلىس ۇساتا الماس ەدى، قايتادان ەس جيىپ، جاڭادان كۇش تاۋىپ، بۇرىنعىدان دا قۋاتتى ەكپىنمەن شابۋىلدار ەدىك، سولاي بولدى دا، ال ادەبيەت تاريحىنىڭ ەجەلگى ءداۋىرىن بايىپتاعان، قامال بۇزعان، تۋ تىككەن اۋەلگى ماقالا بولماسا، ءسوز جوق، ءبىزدىڭ جيعان-تەرگەنىمىز تالاۋعا ءتۇسىپ، ءوزىمىز ءبىرتالاي زامان بوسقىندىق كۇن كەشەر ەدىك. قايتكەندە دە قازىرگى قالىبىمدا بولار ەدىم دەپ ايتا المايمىن. سوندىقتان دا، وسى شەشۋشى، ءتۇيىندى ماقالانى قورىقپاي، يمەنبەي، سول كەزدەگى تايعاق احۋال، ساياسي جاعدايدى بەلىنەن باسىپ، جارىققا شىعارعان نىعمەت اعا عابدۋللينگە عۇمىر بويى قارىزدارمىن.

اقىرى، توڭ مەن سەڭدى قاقىراتا بۇزار ماقالا شىقتى، جارقىراپ كۇن اشىلىپ، اسپاننان اللانىڭ نۇرى توگىلدى، بار بولاشاعىمىز ايقىن­دالدى. ەندى وسى، «قازاق ادەبيەتىندەگى» دىراۋ ماقالانىڭ دۇمپۋىمەن، «لەنينشىل جاس» گازەتىندە، اراعا اپتا سالىپ، قاتارىنان ەكى ماقالام شىقتى: «قازتۋعان جىراۋ» جانە «دوسپامبەت جىراۋ». ادەبيەت ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ قولداۋىمەن.

سونىمەن، اينالاسى ءبىر ايعا تولماي، رەسپۋبليكالىق بەدەلدى باسپاسوزدە ءۇش بىردەي ماقالامىز جارىق كوردى. ارينە، جاڭاشا جاعدايىمدى، باسپاسوزگە كەڭىنەن جول اشقانىمدى سول كۇنى، سول ساتىندە بەيسەكەمە حابارلاپ وتىرام. ءوزى دە گازەت، جۋرنالدى جاڭا عانا كورگەن، مەنەن ارمەن قۋانار ەدى. بۇل كەزدە ەڭبەكتىڭ قولجازبا، تولىق نۇسقاسى دا عىلىمي كەڭەستە شەشۋشى داۋىستارى بار، ۇلكەن ادەبيەتتە دە ۇلكەن ورىن الىپ وتىرعان كافەدرا مۇشەلەرىنە تابىستالعان ەدى. ءبىر ايدىڭ ىشىندە وقىپ ءبىتىپ، تالقىلاۋدان وتسە، قاراشانىڭ بەل ورتاسىنا جەتپەي، ارى كەتسە جەلتوقساندا قورعاپ شىعۋعا ءتيىسپىن. مەن ارالىق، تىنىش ۋاقىتتى پايدالانىپ، ءبىر باسپا تاباق كولەمىندە اۆتورەفەرات ازىرلەدىم، ونى از-ماز تيىن-تەبەن تولەپ، ءتىل بىلەتىن، ۋنيۆەرسيتەتتى بىزدەن بۇرىنىراق بىتىرگەن، ورىسشا جازىپ جۇرگەن ءبىر تانىس جىگىتكە مۇقيات اۋدارتىپ، ۇستىنەن قاراپ، بار-جوعىن تۇگەندەپ، ماشىڭكەگە تازا باستىرىپ، دايىنداپ قويدىم.

ەندى وسى، «ءحV–حVىىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى» دەپ اتالاتىن ديسسەرتاتسيا، شىن مانىسىندە قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ۇلتتىق ادەبيەت تۋرالى مونوگرافيالىق ەڭبەك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا تالقىعا تۇسۋگە ءتيىس. كوپ ۇزاماي، مەجەلى ۋاقىتى دا بەلگىلەنگەن – 11 وكتيابر 1965.

5

اتاۋلى كۇنى جۇرت قازاق ادەبيەتى كابينەتىنە جينالىپ، ءماجىلىس اشىلاردا مەن قۇرمەتتى اعالارىمنىڭ بەتىنە باجايلاپ، بارلاي، جەكە-جەكە ءۇڭىلىپ قاراپ شىقتىم. باجايلاپ، ءۇڭىلىپ قاراۋىم – جيىن باستالماي تۇرىپ سۋىق سىز، قورعاسىن سالماق سەزىلگەن. توردە بەيسەكەڭ. قالعان جۇرت ءتىزىلىپ، نەمەسە قاتارلاسىپ ەمەس، قورالاي، دوڭگەلەنە وتىرىپتى. ءبارى دە نىق. ءبارى دە قاتال بايىپتا. اسكەري كيىمدى، نەمەسە بەدەلدى ءبىر رەسمي مەكەمە مۇشەلەرىنەن قۇرالعان توپ ءدال وسىنداي بىركەلكى كورىنەر ەدى. تەك… كيىمدەرى ەمەس، كيىم ەسىمدە قالماپتى، كيىم اركەلكى بولسا كەرەك، ءتۇر-تۇلعالارىندا بارىنە ورتاق توڭازى جاتتىق بار، سونىمەن قاتار، ارقايسىسىنىڭ مىنەز ەرەكشەلىگى، دارالىق سىپاتى تانىلىپ تۇر. ءبىرى – تۇتىگىپ، قاپ-قارا بولىپ وتىر. ەكىنشى اعام – سىزداي كوگەرگەن، قوزعالعان سايىن ءزىلماۋىر سالماقتان – دەنە سالماعى عانا ەمەس، ادەبيەتتەگى، عىلىمداعى سالماعىنان جانشىلعان ورىندىق سىقىر-سىقىر ەتەدى. ءۇشىنشى اعام – قاباعى تىكىرەيىپ، قۇنىسا تۇكسيگەن. ءتورتىنشى اعام – كوزى شاتىناپ، سۇرلانا قۋارىپ وتىر. ءماجىلىس حاتىن جازباق، الدىنا قاعاز جايىپ، قولىنا قالام ال­عان جاسى ۇلكەن زامانداس الدەنە دامەتىپ، بىردەڭە كۇتكەن، اڭىس اڭداعان كەيىپتە. كافەدراداعى جالعىز ايەل جان-جاعىنا قاراپ، تاڭدانا باقىرايىپ وتىر. جايباراقات – كولدەنەڭنەن كەلگەن باتىر اعام مالىك عابدۋلين عانا. وسى جاقىندا عانا ۋنيۆەرسيتەتكە جارتىلاي تىركەلگەن ەكەن، بەيسەكەمنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، ەكى-اق كۇن بۇرىن ديسسەرتاتسيانىڭ ءبىر داناسى قولىنا تاپسىرىلعان. سودان سوڭ جەتەكشىم. شەشىمتالدىق پا، يمەنشەكتىك پە، از-ماز عانا دەگبىرسىزدىك بايقالادى. ايتپەسە، ادەپكى مىنەزى. سۇيەنىش بولۋعا ءتيىس، قولدان قاناتتاندىرۋعا ءتيىس اعالارىمنىڭ سۇقىتىن كورگەن سوڭ، بويىم­دى جيناپ الدىم. رەنىش ەمەس، ىزا، سەسكەنىش ەمەس، سەس پايدا بولدى. ول كەزدە قازىرگى، قايتقان، قاجىعان زامانىم ەمەس، ەشتەڭەدەن تايىن­بايتىن ەدىم. كەيىن تالاي مايدانعا تۇستىك، الماعايىپ، اۋىر جاعدايلار بولدى، سونىڭ بارىنەن ءتىرى عانا ەمەس، ەڭسەلى، مەرەيلى شىقتىق. بىراق بالالارىما ايتىپ وتىرام، ەندى جازۋدىڭ دا ءساتى ءتۇستى، اسا كۇردەلى، ۇزاق ومىرىمدەگى ەڭ ۇلكەن شايقاس – سول، 1965 جىلى، 11 قازان  كۇنگى، مەنىڭ بار، ءيا جوق بولۋىمدى شەشكەن ۇلان-اسىر ۇرىس; ەڭ ۇلكەن جەڭىسىم دە سول ەكەن.

ءماجىلىس اشىلدى. بەيسەكەڭ تاقىرىپ ءمانىسىن، ياعني بۇل – كافەدرانىڭ بەس جىلدىق جوسپارلى جۇمىسىنىڭ ءبىر تارماعى ەكەنىن، مەنىڭ ءجونىم، ياعني وسى جۇمىستى مەزگىلىنەن بۇرىن جازىپ بىتىرگەنىم، كەيبىر تاراۋلارىن، نەگىزگى تۇرعىلارىن ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاپ ۇلگەرگەنىم، كانديداتتىق مينيمۋمداردىڭ تاپسىرىلعانىن، ەندىگى شارۋا بۇگىنگى تال­قىعا تىرەلىپ تۇرعانىن، ءوزىنىڭ ريزاشىلىعىن ايتتى. بۇدان سوڭعى ءسوز كەزەگى ماعان تيەسىلى ەكەن. مەن كوپ سوزبادىم. اينالاسى ون مينۋت شاماسىندا جۇمىستىڭ نەگىزگى تۇرعىلارىن بايانداپ شىقتىم. ەشكىم اياق باسپاعان جەر ەدى، بۇرىن الاي ەكەن، ەندى بىلاي بولدى دەگەم جوق، اشتىم، تاپتىم، انىقتادىم دەگەم جوق، يمەنگەننەن ەمەس، ادەپ ساقتاعاننان ەمەس،– اشقانىمىز، تاپقانىمىز، شالاعايدى جەتىلدىرىپ، كەمىستى تولتىرىپ، باردىڭ ءوزىن جاڭاشا بايىپتاعانىمىز سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورىنىپ تۇر: قانشا ءبىلىمدار بولسا دا، بۇل اعالارىم مەن الدىعا تارتقان جىراۋلاردىڭ ەشقاي­سىسىنىڭ اتىن دا ەستىمەگەن; تالداۋ، بايىپتاۋ، تولعاۋ مەن ءتۇيىن ءوز الدىنا. بىراق كوپتى كورگەن قاسقالار ەشتەڭەگە سەلت ەتپەيدى ەكەن. نەمەسە، ولاردىڭ كوڭىلىن اۋدارعان – مۇلدە باسقا نارسە. باسقا تۇرعىدان قارايدى، باسقاشا ويلايدى. تۇنجىراي تۇنەرگەن قالىپتارىنان جازبادى. تەك ءبىر نارسەگە عانا از-ماز تاڭىرقادى عوي دەيمىن. تاڭىرقاعان سىڭاي ءبىلدىرىپ، قاباقتارىن كەرگەندەي بولدى. مەن اۋەل باستان، ءوزىمىزدىڭ اجارى اشىق اباي تۇرىپتى، ءجۇزى جابىق شاكەرىم، ءسوزى تەجەۋلى شورتانباي، دۋلات، مۇراتتار تۇرىپتى، ارقيلى ەپوس ۇلگىلەرى ءوز الدىنا، بۇكىل الەمدىك پوەزيا –“فاۋست” پەن “ەۆگەني ونەگيندى”، بايرون مەن لەرمونتوۆتىڭ، حاينە مەن ميتسكەۆيچتىڭ جۇزدەگەن جىر شۋماعىن، مىڭداعان ولەڭ تارماعىن جاتقا ايتار ەدىم، قاجەت بولسا، “يليادا” مەن “وديسسەيادان” دا سۋىرىپ بەرەر ەدىم، جاس عۇمىرىمنىڭ بار ءنارىن سالعان، اپتالار، ايلار بويى ەجىكتەگەن جىراۋلار دەنىممەن، جانىممەن بىتە قايناسىپ كەتكەن، قۇدىرەتى سونداي، العاش وقىعاندا-اق ماڭگىلىك بەدەرمەن، تۇگەل جاتتالىپ قالعان، مەن ءوزىمنىڭ قىسقاشا ءسوزىمنىڭ بارىسىندا قيسىنىنا قاراي، قازتۋعان مەن دوسپامبەتتەن، شالكيىز بەن اقتامبەردىدەن، ءبارىمىز بىلەمىز دەپ جۇرگەن بۇقار جىراۋدان سۋىرا تولعاپ، ءبىراز ءسوز كەلتىرسەم كەرەك، مۇندايدى كورمەگەن اعالارىم مەن قاجەتتى ءبىر ۇزىكتەردى ارنايى جاتتاپ ايتتى دەپ ساناعان ءتارىزدى، ياعني، سيقىرلى جىر جولدارىنىڭ ءوزىن قابىلداماعان، مەنىڭ لەپەسىم جات، جاساندى كورىنگەن، وشپەندىلىك قابىنداي تۇسكەن. ونى دا سول ساتىندە اڭدادىم. اڭدادىم دا بەكي ءتۇستىم. بۇل كىسىلەردەن ەشقانداي راقىم، مەيىر، جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى ەكەن.

اۋەلگى ءسوزدى ەكىنشى اعام باستادى. تابيعاتىندا سابىرلى كىسى ەدى، الدەنەندەي دەگبىرسىز، قىستىققان اشۋ بار. مەن ۇسىنعان قولجازبانىڭ سىرتقى سىپاتىن ماداقتاۋدان باستادى. ادەمى باسىلعان، كوركەم تۇپتەلگەن. اسپيرانتتىڭ پالەنباي تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ العاشقى كىتابى ءتارىزدى. شىنىندا دا كىتاپ. باسپادان شىققان كىتاپ سياقتى وقىلادى دەپ ءبىر كەتتى. سودان سوڭ، ديسسەرتاتسيانىڭ كافەدرا ماجىلىسىنە تالقىعا تۇپتەپ ۇسىنىلۋىنىڭ ءوزى – اسپيرانتتىڭ مىقتىلىعىن، وزىنە سەنەتىنىن كورسەتەدى، ال سەنىم – تاس جارادى، باس جارادى دەپ تاعى كەتتى. بۇدان سوڭ جۇمىستىڭ جازىلۋ ءتاسىلىن، ءتىل كوركەمدىگىن مايىن تامىزا، مولشەردەن اسىرا، ادەمى، سىرلى، جىلتىر سوزدەرمەن سىپىرا سىلاپ، اسپانداتا ماداقتاپ ءوتتى. جازۋدان شىعىپ، وزىمىزگە كوشتى. ءبىر عۇلاما ايتقان ەكەن، دەدى، دارىن – سۇيىقتىق، مىنەز – ىدىس دەپ. تاۋىپ ايتقان. مىنە، قانداي دا ءبىر دارىننىڭ كادەگە اسۋى –مىنەزگە بايلانىستى. جايپاق ىدىس بولسا، تەسىك ىدىس بولسا، تۇككە جارامايدى، توگىلەدى دە قالادى، دەپ، يەگىن كوتەرىپ، اۋەلى بەيسەكەڭنەن باستاپ، مالىككە توقتاپ، وتىرعان جۇرتتى تۇگەل شولىپ ءوتتى، سودان سوڭ ماعان تىك قارادى دا، قايتادان جوعارى،– بەيسەكەڭنىڭ ستولىنا ءتۇيىلدى. “مەن بۇل جىگىتتىڭ مىنەزى قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن،– دەدى،– ال تالانتى…– تاعى دا ءماندى، ماعنالى پاۋزا،– تالانتى – تەڭىز!” مەن عۇمىرىمدا بۇدان زور ماقتاۋ ەستىپ كورگەم جوق. ءسىرا، ەستىمەسپىن. كەيىن، جوعالعان پىشاق جونىمەن، الدەكىم  مۇحيتقا تەڭەپ جاتسا ءوزى بىلەدى. ونى كورمەسپىز. كورگەنىم، ەستىگەنىم – جاڭاعى. توقسان جىلعا جەتەتىن تولعام. بىراق… ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەسىگىن اشقاننان ءدارىسىن تىڭداعان ۇستازىم – ءالحامىنان باستاپ، بار ءسوزىنىڭ نەندەي ماقساتپەن ايتىلىپ جاتقانىن اڭداپ وتىرمىن، بۇل تەڭىز – مەنى باتىرىپ، تۇنشىقتىرىپ، ءبىرجولا اعىزۋ ءۇشىن، كوزىمدى قۇرتىپ، جوعالتىپ جىبەرۋ ءۇشىن كەرەك بولىپ تۇر. مەن جىميىپ كۇلسەم كەرەك، ۇستازىم وقىس شىتىناپ، بۇدان سوڭعى ءسوزىن ءزىلدى سالماقپەن ايتتى. تالداۋ از، تامسانۋ كوپ. بىراق بۇل دا تالانت. شالكيىز كيىز بولىپ جەردە يلەنىپ جاتادى، ال ءبىزدىڭ جىگىتىمىز ونى نايزاعا كوتەرىپ، كۇنگە جاقىنداتىپ قويادى. الگى… تايىر اقىننىڭ ايتاتىنى بار ەدى عوي: “دۋلىعا سىيماس باسىڭا،– بيىك كۇن كەلدىم، قاسىڭا…– سوۆەتتەن ۇشقان قىرانمىن!” – دەپ. سونداي قىران. ولەڭدە، پوەزيادا جاراسىمدى، عىلىمعا ۇيلەسپەيدى. ونىڭ ۇستىنە، وبەكتىمىز قارا جەردە، توپىراقپەن ارالاسىپ جاتسا… مىنە، وسىلاي كەتە بەرەدى. اسپيرانتتىڭ كەيىپتەۋىنشە، قازتۋعان دەگەن – كەرەمەت. دوسپامبەت، ءتىپتى، كۇننەن دە وزىپ، باسقا گالاكتيكاعا كەتىپ قالادى. سولاي بولسا قۋانار ەدىك، ال وسى ەكەۋىنىڭ ولەڭدەرى دە ماردىمسىز، ماردىمدى بولسا دا، سونشاما قولپاشتاۋعا تاتىمايدى. بۇقار جىراۋ – ويشىل، فيلوسوف دەپتى. ول راس. ويشىل، فيلوسوف. بىراق قانداي ويشىل، نەندەي فيلوسوفيا; فيلوسوفيا ەمەس، بۇل – بۇقاردىڭ تاقياسىنا سىيمايتىن ۇعىم، ارقيلى كوزقاراستاردىڭ جۇرناعى، قانداي جۇرناق؟ كىمنىڭ سويىلىن سوعىپ، كىمنىڭ جىرتىسىن جىرتادى؟ اسپيرانت بۇل جاعىن اڭداماعان. قىزىق قۋىپ، تاماشالاپ كەتە بەرەدى. اقىنداردان ءوتىپ، ساياسي قايراتكەرلەرگە – حاندار مەن بيلەرگە باعا بەرەدى. ءجۇسىپ – ۇلى بي دەپتى. ۇلىلىعى نەدە؟ مۇنداي ۇلى ءبيدى ءبىز بىلمەيمىز. وسى سەكىلدى باسقا ماسەلەلەر دە بار. مۇنشاما جايىلىپ كەتپەۋ كەرەك ەدى. ناتيجەسىندە، سىدىرتا ماقتاۋ، وڭشەڭ ءبىر ءمىنسىز اقىن، جى­راۋلار ءتىزىلىپ شىققان. ماركسيزم كلاسسيكتەرى، ۇلى كوسەمىمىز لەنين… كوركەم ادەبيەت تۋرالى ءىلىم بىزگە نەنى ۇيرەتتى؟ قانداي تاعىلىم بەردى؟ بىرىڭعاي اعىم دەگەننىڭ ءمانىسى نەدە؟ تاپتىق كوزقاراس دەگەن… انشەيىن جارناما ما؟ جوق! راس… پارتيامىزدىڭ XX سەزىنەن سوڭ، وتكەندەگى تۇرپايى سوتسيولوگيزمنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى. ول – قاتەلىك بولاتىن، اسىرا سىلتەۋ، لەنيندىك ءىلىمدى بۇرمالاۋ بولاتىن. بىراق… ادەبيەتكە، ونەرگە، وتكەنگە كوزقاراستىڭ نەگىزى… وزگەردى مە؟ وزگەرگەن جوق. وزگەرمەيدى دە. ويتكەنى… “ماركسيزم كۇشتى، قۇدىرەتتى، ويتكەنى ول –اقيقات شىندىق!”– دەمەكشى… ۇستازىم زورلانا كۇلىپ، تاعى دا جۇرتتى توبەسىنەن شولىپ ءوتتى. سودان سوڭ ماعان قادالا قاراپ تۇرىپ، ءزىلدى ءسوزىن ءتامامدادى: “… ارعى جاعىنا بارماي-اق قويايىق!..” بۇل دومبىتپاسىز-اق، ايتار ءسوز تۇگەل ايتىلدى. وتە تايعاق، ءارى اۋىر ايىپ تاعىلدى. قىلمىستى ىستەردىڭ بابى سياقتى. ماسەلەنىڭ ءوزىم ويلاعاننان الدەقايدا قيىن ءارى كۇردەلى جانە  قات-قابات استارلى ەكەنىن اڭدادىم. باسقانىڭ  بارىنە ءازىرمىن، ءدال وسىنداي ايىپ تاعىلادى دەپ ويلاعان جوق ەدىم. اسىرەسە، وسى كىسى تاراپىنان. مەنى قالاي تالقانداۋدىڭ تەو­ريالىق نەگىزى جاسالدى، ەندىگى جەردە جاعداي بۇدان ارمەن شاتىسىپ، بۇدان ارمەن ماتاسىپ، ۋشىعا تۇسۋگە ءتيىس ەدى. شىنىندا دا سولاي بولدى.

«ءحV–حVىىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى» اتتى ديسسەرتاتسيا، كەيىنىرەك عىلىمي اپپاراتى جەڭىلدەپ، «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىنا اينالعان، وزگەشە تۇرپاتتى ەڭبەكتىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنداعى اۋەلگى تالقىسى تۋرالى مەن «قيا جولدار» مەمۋار-رومانىندا باجايلاپ جازعام. ارتىقشا قايتالاماي-اق قويايىن. «ەكىنشى اعام» دەپ اتالعان زەينوللا قابدولوۆتان سوڭ، ءبىرىنشى اعام، ودان سوڭ ءۇشىنشى، ءتورتىنشى اعالارىم، ياعني ماناعى بەيسەكەڭ بەلگىلەگەن تىزبە بويىنشا حانعالي سۇيىنشاليەۆ، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ جانە بەلگىباي شالاباەۆ قاتارىمەن، رەنىشتى، كەيىستى اۋەندە سويلەپ شىقتى. ەشقايسى دا جۇمىس جارامسىز دەپ ايتپاعان. الايدا… ايتكەنمەن… سوندا دا… نەگىزى تەرىس، دالەلسىز قانشاما ۇساق-تۇيەك كىناراتپەن قاتار، اۋەلگى اربانىڭ ىزىمەن، اۋىر ايىپ تاققان – ساياسي جاعى سولقىلداق ەكەن. ديسسەرتانتتى قۇلاتۋدىڭ ەڭ توتە، وڭاي، ءارى ۇتىمدى جولى.

6

مەن ۋنيۆەرسيتەتكە ون جەتى جاسىمدا كەلدىم. مۇرتى تەبىندەپ ۇلگەرمەگەن بالا. ۇستاز دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز – بەيسەكەمە عانا تيەسىلى، بىراق قالعان جۇرتتىڭ – وسى وتىرعان دوتسەنت، پروفەسسور، ادەبيەتشى، جازۋشى قاسقا مەن جايساڭنىڭ الدىنان ءوتتىم. جاقسى ءجۇردىم، جاماناتىم شىققان جوق. بىردەن اسپيرانتۋراعا قالدىم. بەس جىل ستۋدەنت، ءۇش جىل اسپيرانت – سەگىز جىل بويى قىزداي سىزىلدىم. كولگىرسۋ ەمەس، جاسى ۇلكەن الدىنداعى ادەپ. كافەدرادا تۇرەگەپ سالەم بەردىم، كوشەدە قول قۋىسىرىپ يبا ءبىلدىردىم، ەشقايسىسىنىڭ الدىن كەسە كولدەنەڭ وتكەم جوق; قاراپتان-قاراپ جاقپاي قالاتىن، ادەبي ورتادان اۋلاق، جەكە-دارا تىرشىلىك كەشىپ جاتىرمىن، جازعانىم ۇناسپادى دەيتىندەي، قانشا قۇلشىنسام دا، باسپاسوزگە وتپەي كەلدىم. ال سوڭعى ءۇش جىلدا وسى، الدارىنا تارتىلىپ وتىرعان جۇمىستى جەرىنە جەتكىزۋدەن باسقا تىرشىلىك بولماپتى. مىنە، ۇسىندىق. باسقاسىن ايتپاعاندا، قانشاما جاڭالىق دەرەگى بار. ادەبيەت تاريحىنداعى جاڭا ءسوز دەمەسىن، قوپارىپتى، توڭكەرىپتى دەمەسىن، مەيىرلەنبەي-اق قويسىن، جان سالىپ قولداماسىن،– قايتكەندە دە، قارسى بولماۋعا ءتيىس ەدى. عىلىم مۇراتىن جيناپ قويايىق، ادامدىق ار-ۇيات  قايدا. سەگىز جىل بويى الدارىندا جۇرگەن، ۇلكەن ومىرگە ەندى عانا اياق باسقان جاس بالانىڭ وبالى… ويلامايدى. جاقسىمەن جاقتاسۋدىڭ ورنىنا قاستاسۋدى عانا بىلگەن ادام ەشقاشان وبال، ۇياتتى ويلامايدى.

پەندەشىلىكتى قويىپ، تۋراسىنا كوشسەك، ەڭ ءماندى ساۋال – وسى، قاز-قالپىندا، تەك عىلىمي سىلتەمەلەرى عانا شەكتەلىپ، “قوبىز سارىنى” دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ باسىلعان مونوگرافيانىڭ اۋەلگى تالقىدا جاي عانا قارسىلىق ەمەس، وسىنشاما اشۋ-ىزا تۋعىزۋ سەبەبى نەدە؟ كورمەسىن، باعاسىن بىلمەسىن، ءتىپتى، قاساقانا ەلەمەسىن دەلىك. ناشار، شامالى عانا ەڭبەك ەكەن دەلىك. ەپتەپ ايتىپ، ماقتامەن باۋىزداماسا دا، بايىبىمەن توقتاتۋعا بولار ەدى عوي. مەن بۋىنعان ىزا، ىزا ەمەس، وشپەندىلىك، وشپەندىلىك ەمەس، قايناعان كەك كوردىم. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن “شىتىرماندا” بايىپتاعانداي ەدىك، سىپايىلاپ ايتساق، قابىلەتى ورتاشا، كىسىلىگى ودان دا تومەن ادام – دابىراعا ءىلىنىپ كەتكەن دالبايعا تابىنادى، جالىنداپ كەلە جاتقان جاستى كوتەرە المايدى. تانۋ ءۇشىن، باعالاپ، باس ۇرماي-اق قوي، بايىبىن اڭداۋ ءۇشىن ۇلكەن قابىلەت، ايرىقشا كورەگەندىك شارت ەمەس، ادامدىق ار، مۇسىل­ماندىق يمان بولۋى كەرەك.

حوش. ءبىزدىڭ ءتورت عاسىر بويعى قازاق رۋحىن ارقالادى دەگەن ەڭبەگىمىزدىڭ اۋەلگى قابىلى وسىنداي بولدى. شامىرقاندىق – شامدانبادىق. شيرىقتىق – شەكتەن شىقپادىق. وي مەن بايىپ تەڭ ءتۇستى. قايرات كەنەرەسىنە تولىپ، باتىر بابامنىڭ قارسى كەلگەن نەكەسكە قىلىش شابار ساتىندەگى قۋاتىن عانا سەزىندىم. جۇرەك ءلۇپىلسىز، تامىر سالقىن. ەڭبەك قورعاۋ، اتاق الۋ قيىستاپ بارادى. جالىنعانمەن جان قالمايدى ەكەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن قىبىن تاپپاعاندا، ەندى قايتسەم دە ۇنامايمىن. قايتسەم دە بۇدان ارتىق شەتكە شىعارىلمايمىن. ءدال وزدەرى سالىپ بەرگەن جوبا بويىنشا، اعالارىمدى كەزەكپە-كەزەك جايپاپ، تاپاپ شىقپاق بولدىم.

بۇل كەزدە پروتوكول جازىپ وتىرعان جىگىتىمىز ءتىرىلىپ، كەڭەسكە كىرگەن. وزىنەن بۇرىنعىلار دۇرىس باعالاپ وتىر. باسقا دا كىناراتى كوپ. جەتپەگەنى كوپ. ماسەلەن، مۇرىن جىراۋعا ءبىر تاراۋ ارناۋ كەرەك ەدى. سىپىرا جىراۋعا ءبىر تاراۋ ارناۋ كەرەك ەدى. ايتىلعان سىننىڭ ءبارى ورىندى، ماقۇلدايمىن دەدى. ونىڭ ماقۇلداۋىنان وزگەرگەلى تۇرعان ەشتەڭە جوق. ماقۇلداماسا دا ەشتەڭە بۇلىنبەيدى. ناعىز بۇلدىرەتىن ادام ەندى كەلە جاتىر – مالىك عابدۋللين. ەجەلگى مۇراعا سولاقاي سىنىمەن 1951-1952 جىلداردان تانىمال وزگەشە كىسى.

مالىك عابدۋللين… مالىك اعا بايىپپەن ورنىنان تۇردى. الدىندا جاتقان، تۇپتەلگەن، قالىڭ قولجازبا كىتابىمدى الاقانىمەن باستى. “جۇمىس مىناۋ. باجايلاپ، باستان-اياق، تۇگەل وقىپ شىقتىم. ءبىر تۇندە ءبىتىردىم، باس كوتەرمەي وقىدىم. وسى كەشە عانا”،– دەدى. الدەنەندەي جازۋ جازىلعان، شەتىنەن قىستىرعىشپەن بەكىتىلگەن ەكى پاراق اق قاعازدى جوعارى كوتەردى. “مىناۋ – مەنىڭ ءتۇيىندى پىكىرىم ەمەس، الدىنالا جاساعان ەسكەرتپەلەرىم. ەكى بەت، جيىرما… جيىرما توعىز ەسكەرتپە. مۇنىڭ ءبارى ءمىن ەمەس، سىن، ويلاسۋ. كوبىن تۇزەتەدى، بايقالماي قالعان ءارىپ قاتەلەرى. وعان داۋلاسپاس. ودان ارى… كەيبىر وي، پىكىر، تۇيىندەرگە بايلانىستى. بۇل – مەنىڭ پىكىرىم، مەنىڭ بىلگەنىم. دۇرىس دەگەنىم. وسىدان باستايتىن ەدىم، وسى ارادا ءبىرازىن وقىپ بەرمەك ەدىم، ەندى ويتپەيمىن، اسپيرانتتىڭ ءوز قولىنا بەرەم. مىنە، الا عوي… ۇيىڭە بارعان سوڭ وقىپ تانىساسىڭ. ءۇي بار ما ەدى؟ جوق شىعار ءازىر. ءۇي دەگەندە، قازىنالىق پاتەر. كەلىنشەك بار عوي. بار ما؟ ءجون. سول كەلىننىڭ قاسىنا بارعان سوڭ، شاي ءىشىپ وتىرىپ، جاقسىلاپ تانىسىپ شىق. قابىلداماساڭ – ءوزىڭ بىلەسىڭ. وندا سەنىكى دۇرىس بولعانى. سەن ارنايى زەرتتەدىڭ عوي. ءبىز دايىن نارسەنى سىرتىنان عانا قارادىق. مالىك اعام ايتتى ەكەن دەپ، مەنىڭ كوڭىلىمە قاراما. قالاي سەنسەڭ، سولاي جاسا. ال ەندى، بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ جايىنا كوشەيىك…” مالىك اعا جازىلا سويلەپ كەتتى.

قۋانىشقا كەنەلدىم، دەدى مالىك اعا. وسىنداي ۇلى مۇرانىڭ ساقتالعانىنا، بارلىعىنا. وسىنداي دارىندى جاس اسپيرانتتىڭ وسى ۇلى مۇرانى جيناقتاپ، زەرتتەپ، وسىنداي تاماشا ەڭبەك جازىپ شىققانىنا. بۇل – ءسوز جوق، ادەبيەت تاريحىنداعى ەلەۋلى قۇبىلىس دەدى. سونىمەن قاتار، سىزدەر ايتىپ جاتىرسىزدار، مەن دە ايتتىم، انا قاعازدا، كەمشىلىكسىز جۇمىس بولمايدى، مىنا مۇحاڭدا دا (سولاي، “مۇحاڭ” دەدى) بار، تۇزەسىن، ويلانسىن، ءبارىن بىردەي قابىلداماس، ءوزىنىڭ دە ويى بار جىگىت، مۇمكىن بىزدىكى قاتە شىعار، قايتكەندە دە تالاپتى جىگىتتىڭ الدىنان كەرمە قۇرۋعا بولمايدى. قورعاۋعا جىبەرەيىك. وسىندا ەشكىم دە جۇمىس جامان دەگەن جوق، قورعاۋعا بارماسىن دەگەن جوق، ءبارىڭىز دە كوتەرىپ ماقتادىڭىز… ال الگىندەي… ءبىر… جاستىقتان، اڭداۋسىزدان كەتكەن كىناراتتار بولسا، ونى تاعى دا ويلانسىن; مەن ءوزىم ءبىر كەزدە بۇل تاراپتا بەلسەندى بولعان اداممىن، بىلەسىزدەر، مۇحاڭنىڭ – ۇلكەن مۇحاڭنىڭ الدىنان قايىرا ءوتىپ، كىنامدى جۋدىم دەپ ءجۇرمىن، باس جاعىنا بارمايىق، مەن مۇقيات وقىدىم، ونداي، الدەنەگە قايشى كەلەتىن ەشتەڭە كورگەم جوق… بايىپتى، الدى-ارتىن تۇگەل ويلاپ جازعان… قورعاسىن. جۇمىستى وسى قالپىندا قورعاۋعا جىبەرۋگە ابدەن بولادى دەپ تۇيىندەدى مالىك اعا.

سونىمەن، رۋحاني تايتالاستى – قانتوگىس ۇرىسقا تەڭەسەك، قارۋى ساي، قۋاتى مول، شارشاپ، شالدىقپاعان تىڭ، ءارى قايتپاس ەر، تۇتاس ءبىر تۇمەن اسكەردىڭ تۇتقيىلدان، توتەدەن كومەككە كەلۋى ءبىزدىڭ قان مايداندا قيراتا جەڭبەسەك تە، ابىرويمەن شىعۋىمىزعا سەپتەستى. ونى بىردەن اڭدادىق، بىراق جاڭا ايتقانداي، اشۋىمىزدى تەجەسەك تە، ارىنىمىزدى باسا المادىق. سوڭعى، جاۋاپ ءسوز كەزەگى كەلگەندە، سابىرمەن بولماسا دا، سالماقپەن ايتقان سياقتىمىز. كىرىسپە سوزىمىزدەن ۇزاعىراق بولدى، اعالارىما باس-باسىنا تيەسىلى سىباعاسىن ۇلەستىرىپ شىقتىم.

وسىدان سوڭ عانا ەڭ نەگىزگى ساياسي ايىپ – بىرىڭعاي اعىم جانە تاپتىق كوزقاراس، ياعني، اۋەلگى اعام باستاپ بەرگەن مەجەگە جەتتىك. قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە كەلمەيتىن، شيمايلى ءتۇيىن دە وسى ەدى. شيمايلى ءتۇيىن ەمەس، دومبىققان جارا. شەرتىپ قالسا، استىنان ساسىق ءىرىڭ اقتارىلادى. مەن بۇل كۇنگە دەيىن ءوز باسىم ساياسي تالقى، قاپاس تۇرمە كورمەسەم دە، الاش ازاماتتارىنىڭ قالاي ايدالىپ، قالاي اتىلعانىن جاقسى بىلەم، اسىرەسە، سوڭعى، 1949-1951 جىلدارعى زوبالاڭ جايىن مۇقيات تەكسەرگەم، ۇلتشىلدىق ساقتىق-ساۋاتىم وتە جوعارعى ەدى. مەنىڭ جۇمىسىمدا باشپانداي باس سالاتىن كوپە-كورنەۋ پالە جوق، سونىڭ وزىندە تيمەسە بۇتاققا دەگەن دولبارمەن كور اۋزىنا قاراي يتەرىپ وتىر. بايقاپ سويلەمەي بولمادى.

اعامنىڭ جوعارى باعاسى مەن كوتەرمە ماقتاۋىنا راقمەت دەپ باستادىم. تەڭىزبىن دەپ ويلامايمىن، ءوز ورنىندا تۇرعان ءبىر توستاعان بولساق تا جارار ەدى، مىنا جۇمىسىم مارەگە جەتەر ەدى. بەيسەكەم جىميىپ كۇلە بەرە تەز قاتايدى. جاڭا ايتتىم، ءبىز وتكەندەگى تاريحي تۇلعالاردىڭ ەشقايسىسىنا باعا بەرگەمىز جوق، ناقتى دەرەكتەردى عانا كەلتىردىك، ابىلاي تۋرالى دا، ەسىم حان تۋرالى دا، باسقالار تۋرالى دا. ال “ۇلىبي” دەگەن – نوعاي ورداسى امىرشىلەرىنىڭ اتاق دارەجەسى، ەجەلگى ماسكەۋدەگى “ۆەليكي كنياز” دەگەن سياقتى. جىراۋلاردىڭ تۇلعاسى – ولار جاساعان تاريحي كەزەڭ اۋقىمىندا. ولار جىر تولعاعان زاماندا ماركس تە، ەنگەلس تە ءالى تۋماعان بولاتىن. ادەبيەت تەورياسىنان وقۋىمىز بويىنشا، بىرىڭعاي اعىم – ءسال باسقاشاراق سياقتى ەدى. قايشى­لىقتى كورمەۋ، جاماندىقتىڭ ءوزىن سىپىرا ماداقتاي بەرۋ. كوتەش اقىننىڭ، شال اقىننىڭ ولەڭدەرىندەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ماسەلەسى، بۇقار جىراۋدىڭ تولعاۋلارىنداعى قوعامدىق جاعداياتتار – ايتىلدى، تالداندى. ال زەرتتەلىپ وتىرعان اقىن، جىراۋلاردى جوعارى باعالاۋ – بىرىڭعاي اعىم بولمايدى. ماقتاماۋ مۇمكىن ەمەس. ورتا عاسىر­لارداعى جىراۋلار پوەزياسى – قازاقتىڭ كونە ءسوزىنىڭ مايەگى، ەجەلگى ادەبيەتىمىزدىڭ شىرقاۋ شىڭى، كەرەك دەسەڭىز، الەمدىك دەڭگەيدەگى قۇبىلىس. تاڭىرقاماۋ، تامسانباۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز اسىرا ماقتاعامىز جوق، ماقتاۋىن جەتكىزە المادىق. مىنە، قاراڭىزدار دەدىم دە، سىپىرا سۋىرىپ شالكيىزگە كەتتىم، تايپالتا جايقالتىپ قازتۋعانعا كوشتىم، كۇڭىرەنتە تولعاپ، دوسپامبەتپەن ءبىتتىم. تۇگەل ەمەس، ارقايسىسىنان ءۇش-ءتورت شۋماق، بىرەر تولعاۋ. بارىڭىزگە راقمەت، وي-پىكىرلەرىڭىزدى اشىق ايتقاندارىڭىز ءۇشىن. مالىك اعاعا راقمەت، ءبىر-اق كۇندە وقىپ، ۋاقىت ءبولىپ ارنايى كەلىپ، ىقىلاس-پەيىلىن بىلدىرگەنى ءۇشىن. بەيسەكەمە ال­عىس ايتام، وسىنشا اۋىر سالماق ءتۇسىردىم. بۇگىنگى تالقى مەن ءۇشىن ومىرلىك ساباق بولدى.

بەيسەكەم مەنىڭ ءسوزىمنىڭ اياعىن توسقان جوق. “سونىمەن،– دەدى، مانادان بەرى دەگبىرسىز كۇتىپ وتىرعانداي، ءىلىپ الىپ،– سونىمەن، ءبارى سويلەدى، نۇرتايدان باسقا. دامەش جوق…” – تەمكەڭنىڭ جوعىن ۇمىتىپ كەتتى. اۋزىنا لابورانتتىڭ ەسىمى ءتۇستى. كەلىن، جازۋشى قاليحان ىسقاقوۆتىڭ ايەلى. – ءبارى سويلەدى. ءبارىڭىزدىڭ ءسوزىڭىز ءبىر جەردەن شىقتى. جاڭالىعى مول، ءبىلىپ جازىلعان جۇمىس. كەمىستىك بار. حاننىڭ قىزىندا دا بولادى. ونى ويلانادى، تۇزەتەدى. سونىمەن، مەن جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن. جاقسى جۇمىس. ءبىلىپ جازىلعان… ەندەشە، قورعاۋعا ۇسىنايىق. كافەدرانىڭ قاۋلىسى: دامەش… كىم… جاز: “مۇحتار ماعاۋيننىڭ “XV-ءXVىىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارى” اتتى جۇمىسى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار تۋرالى تالاپقا ساي كەلەدى. قورعاۋعا جىبەرىلسىن!..” بولدى، جينالىس جابىق!”

بەيسەكەم الدەقايدا اسىقتى، نەمەسە، ءاسىلى دە سول، مەنىڭ جاۋاپ سوزىمنەن سوڭ داۋ قايتا قوزار دەپ قاۋىپتەندى، اپاي-توپايدا تەزىرەك قورىتىندىلاپ جىبەردى، اسىققانى سونداي، مۇنداي تالقىلاۋعا ءتان، ەڭ ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – رەسمي وپپونەنتتەر تاعايىنداۋ جايىن دا ۇمىتتى، نەمەسە تاعى دا سوزباعا تۇسەر، بىردەڭە بۇلىنەر دەگەن سەكەممەن اتتاپ كەتتى.

جۇرتشىلىق قازاق ادەبيەتى كابينەتىنەن توبىمەن، تۇگەل سىرتقا شىقتى، ەشكىم قۇتتىقتاپ قولىمدى المادى، تەز تاراستى، بەيسەكەڭ ەكەۋىمىز عانا، كافەدراعا كەلدىك. “بەيسەكە، قورعامايتىن بولدىم عوي…”– دەدىم. تۇڭىلگەنىم ەمەس، ناقتى وسى ساتتەگى جاعدايدى ايقىنداعانىم. “نەگە؟..– دەدى بەيسەكەڭ تارتپاسىن اقتارىپ، الدەنە قاراعان بولىپ.– قورعاۋعا جىبەرىلسىن دەدىك. قاۋلى الدىق قوي”. “ول قاۋلىنىڭ قۇنى… كوك تيىن بولىپ تۇر عوي” بەيسەكەم باسىلىپ، تومەندەپ قالدى. “راقمەت، بەيسەكە،– دەدىم.– قاۋلىنى ءسىز الدىڭىز. قالعان جۇرت… ەرتەڭ عىلىمي كەڭەستە ءدال وسىلاي بەلسەنىپ سويلەيدى. سويلەمەسە دە قارسى داۋىس بەرەدى. وعان سىرتتاعى جۇرت قوسىلادى”. ء“وزىڭ سونداي كۇيرەك ەكەنسىڭ،– دەدى بەيسەكەڭ. كۇلگەندە بەت-اۋزى ءاجىم ەمەس، تارام-تارام، جول-جول سىزىق بولىپ كەتەتىن. كۇلگەنى مە، رەنجىگەنى مە، بەلگىسىز. ماعان تىك قارادى. – سۇلتانماحمۇتتى بىلەسىڭ عوي. “تۇرمىسى بۇل دۇنيەنىڭ كۇرەسپەن تەڭ”– دەگەن. راس قوي. “تاۋەكەل، كۇرەسكە ءتۇس، بار داعى جەڭ” دەگەن. جەڭگەنىڭ سول. جازىپ ءبىتىردىڭ. جاقسى جازدىڭ. باسىلىپ جاتىر. دۇرىس پا؟ دۇرىس… ەندەشە… كۇشىڭ جەتەدى، قالعانى ءوز جونىمەن شەشىلەدى. پروتوكولىڭدى دۇرىستاپ جازدىرىپ ال. ءبىتتى، ۋاقىتىندا ورىندادى دەپ ەسەپ بەرەمىز. سودان سوڭ… كەڭەستە قانشا مۇشە؟ جيىرما سەگىز بە؟ باس-باسىنا سويلەسەمىز. كاكەن اعاڭ بار – احانوۆ. بىلەتىن جىگىت. نويىس، بىربەتكەي. ەشكىمگە كونبەيدى، ءبىراز جۇرتتى سوڭىنان سۇيرەپ اكەتەدى. ماحمۇدوۆ بار – حايروللا. قالعان ورىس-ورمان ءبارى تىڭدايدى. دۇرىس پا؟” “دۇرىس…– دەدىم مەن قارتىمنىڭ كوڭىلى ءۇشىن زورلانا جىميىپ. ءىشىم سۇپ-سۋىق. – دۇرىس، بەيسەكە”. بەيسەكەم ءماز بولىپ كۇلدى. “دۇرىس قوي…” ءيا. ءبىر وزبەك ايتقانداي، بيلەت قالتادا، پويىز كۇتە تۇرادى. “دۇرىس”. ءىشىم جىلي باستادى. “دۇرىس، بەيسەكە… مالىك اعا ادام ەكەن عوي!” ء“وي، جاڭا ءبىلدىڭ بە. مالىك دەگەن… ول… مالىك قوي. ادامنىڭ پاتشاسى… ايتپاقشى، كەلىننىڭ اياعى جەڭىلەيدى مە؟” ء“يا،– دەدىم. – بۇگىن… جيىرما ءبىر كۇن، كىشكەنتاي قىزىمىز بار…” “قىز ىرىس اكەلەدى،– دەدى بەيسەكەڭ. – اتىن كىم قويدىڭدار؟” ءۇمىت. “مىنە، كوردىڭ بە، ءۇمىتىڭ ۇلكەن ەكەن. باۋى بەرىك بولسىن. كەلەسى بالانىڭ اتىن سەنىم قوياسىڭدار ما، ۇل تۋسا؟” ماعجان قويامىن دەدىم. بەيسەكەڭ ويلانىپ، ءسال كۇمىلجىپ قالدى. “سول ماعجان تۋعانشا قالاي دا قورعايسىڭ!”– دەدى سودان سوڭ.

ءيا. ماعجان تۋعانشا. ءبىر جىل؟.. تىم شۇعىل. بەس جىل؟ ۇزاقتاۋ. ءۇش جىل دا كوپ. ەكى جىل. مەن ەكى جىل دەگەن مەجە قويدىم. قۇداي بەرسە، ءالى ەلەسى دە جوق نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلۋ مەزگىلىن ەمەس، جاسالعان، تۇلعالانعان، قولدا تۇرعان ەڭبەكتىڭ باعى جانار مەجەسىن.

شىنىندا دا، ەكى جىلعا تولماي، جيىرما ءۇش اي دەگەندە ماسكەۋدەگى جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسيا بەكىتكەن كانديداتتىق ديپلوم قولىما ءتيدى. ماعجان وسىنىڭ الدىندا عانا، ەكى اي بۇرىن تۋعان. ودان ءۇش اي بۇرىن بار بوگەسىننەن ءوتىپ، عىلىمي كەڭەستىڭ رەسمي مىنبەرىنە جەتىپ ەدىم. بەيسەكەم بولجاعان كۇنى – الدا اۋىر كۇرەسكە تولى ءبىر جارىم جىل تۇرعان. انىعىن ايتسام، كۇپىردەن ساقتانىپ، تەجەۋلى كىدىرىس ۋاقىتىن ۇزارتىپ بەلگىلەگەن ەدىم، ءداپ سول ساتتە، جاعدايىم قانشا قيىن بولسا دا، ءالى دە ون سەگىز اي سۇرگىن كەشەم دەپ ويلاعام جوق. جاس كەزدەگى ۋاقىت ولشەمى باسقا. ءبارى ءجون، ءبارى حوش بولعان كۇننىڭ وزىندە، ول ون سەگىز اي – كەمى ءۇش-ءتورت جىلعا، بالكىم، بەس-التى جىلعا تاتىر ەدى. سالماعى عانا ەمەس، سوزىلىمى. بىراق ولمەگەن ادام ءبارىن دە كورەدى ەكەن.

7

ەكى داي سەزىممەن ۇيگە قايتتىم. نە ءارى ەمەس، نە بەرى ەمەس، ايەلگە ەشتەڭە ايتپادىم. بىتپەگەن، بەلگىسىز ءىس. جاڭا ماقالالار دايىنداماق ەدىم،– زاۋقىم سوقپادى. ەرتەڭىنە، وتىرا الماي، ۇيدەن شىقتىم، سەنبى، ۋنيۆەرسيتەتتە جۇمىس كۇنى، ءماجىلىس حاتىن الىپ، اسپيرانتۋرانىڭ قۇجاتتارىن تۇگەندەمەكپىن. ء“ماجىلىس حاتىن نە دەپ جازامىز؟”– دەدى اسسيستەنت اعام. “نە دەپ جازعانى قالاي؟” “جۇمىسىڭ وتكەن جوق”. “قۇلاعىڭ ەستىمەي قالعان شىعار،– دەدىم.– ۇسىنىلسىن، قورعاۋعا جىبەرىلسىن دەپ، انىق ايتىلدى. وعان جۇرتتىڭ ءبارى كۋا”. “سەن باستان-اياق جاماندالدىڭ عوي. سوندا، جامانداعانىن جازامىز با؟ وندا، قورعاۋعا جىبەرىلسىن دەگەن قورىتىندى قالاي شىعادى؟” “ونى بەيسەكەڭنەن سۇرا،– دەدىم.– جۇرتتان سۇرا. مەن باستان-اياق ماقتالدىم”. “قالاي ماقتالدىڭ؟” “تالانتى تەڭىز دەدى، تالانتى تەڭىز دەپ جاز. كوزى تىرىسىندە اۋەزوۆتىڭ ءوزى ولاي ماقتالعان جوق”. “سوعان سەنەسىڭ بە؟”– دەدى. “بۇرىن كول، داريا دەپ ويلاۋشى ەدىم، ەندى ۇلكەن كىسى ايتقان سوڭ سەنۋگە تۋرا كەلەدى. سولاي. سەنىڭ مىندەتىڭ – تالداۋ ەمەس، تاڭباعا ءتۇسىرۋ. سولاي دەپ جازىپ بەرەسىڭ”. “جاز­بايمىن”،– دەدى. “جازاسىڭ. قازىر تەڭىز دەپ جازاسىڭ. كەيىن، اقىلىڭ جەتسە، مۇحيت دەپ جازۋعا تۋرا كەلەدى”. “كورەرمىز”،– دەپ، قىرجيىپ جۇرە بەردى. بەيسەكەڭدى تابا المادىم. ۇيىنە تەلەفون سوققىم كەلمەدى. كۇپتى كوڭىل، ءدۇدامال ويمەن تاعى دا ۇيگە قايتتىم. اقشا دا تاۋسىلىپ ەدى، جولاي باس پوچتامتقا كىرىپ، اۋىلعا، ەكى ادرەسكە قاتارىنان تەلەگرامما سالدىم. ۇيدە كىشكەنتاي قىزىم كۇتىپ جاتىر. ءالى ءبىر ايعا دا تولعان جوق. اپپاق، ادەمى. كوزى ۇلكەن. مەن كەلگەندە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. الىپ، باۋىرىما باستىم. ويانىپ، تانا كوزىن توڭكەرىپ، ماعان قارادى. جۇرەگىم دە توڭكەرىلىپ ءتۇستى. بۇل بالانىڭ، بۇدان سوڭعى بالالاردىڭ ءومىرى باسقاشا بولادى، مەن كورگەن قيىندىقتى كورمەۋگە ءتيىس، ۇلتتىق مۇرات، اتاق-داڭق، بيىك دارەجەنى بىلاي قويعاندا، مەن ەڭ الدىمەن وسى، ءوز ۇرپاعىمنىڭ بولاشاق جارىق كۇنى ءۇشىن كۇرەسۋىم قاجەت ەدى. مەن قايتكەندە دە الماتىدا وتىرىپ، اقىرىنا دەيىن ايقاسۋعا بەل بۋدىم.

كەلەسى دۇيسەنبىگە دەيىن ۇيدە جاتپاق بولدىم. بىراق جاتا المادىم. ءماجىلىس حاتىن الۋ كەرەك ەدى. اسپيرانتۋرانىڭ تەوريالىق كۋرسىن ءبىتىردى دەگەن قاعاز الۋ وڭاي، اسپيرانتۋرا بولىمىنە بارام دا، الام، ديسسەرتاتسياسىن ءبىتىردى، قابىلداندى، قورعاۋعا جولداندى دەگەن قاعاز كەرەك ەدى. كوڭىل ءۇشىن عانا ەمەس. الداعى ون كۇندە تاپسىرسام، ۋاقىتىندا تامامدالعان جۇمىسقا كوتەرمە رەتىندە ءبىر ايدىڭ ستيپەندياسىن تاعى بەرەدى – الپىس سەگىز سوم، كوپ اقشا. ايدىڭ اياعىندا سوڭعى ستيپەنديانى الام، ەكەۋىن قوسقاندا، انىق ءبىر جارىم اي قامسىز تىرشىلىك كەشۋگە بولادى، پاتەر-اقىعا دا، اس-سۋعا دا جەتەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە، ساباعىنىڭ ۇستىنەن ۇشىراسقان اسسيستەنت تاعى دا قاشىرا باستاپ، قىجىرتا سويلەدى. جاقسىلاپ جازۋعا ءسوز تاپپاي جاتىرمىن دەدى. ۇلگەرمەي جاتىرمىن، ۋاقىتىم جوق دەدى. اقىرى، سەنى كوتەرىپ وتكىزۋگە مەن مىندەتتى ەمەسپىن دەدى. بۇدان ارى تاجىكەلەسۋدىڭ ءمانى جوق ەدى. بەيسەكەڭە باردىم. “اپىر-اي، نەدەن قىرسىقتى”،– دەپ، اڭىرىپ قالدى. “كوپ يت كوك ءيتتى تالاپ جاتقاندا، بۇرالقى قاندەن نەگە قوزبايدى”، – دەدىم مەن. بەيسەكەڭ كادىمگىدەي رەنجىپ قالدى. “مۇحتار، وسى سەن كەيىنگى كەزدە تىم ءىرى سويلەيتىن بولىپ باراسىڭ،– دەدى.– انەۋكۇنى، تالقى كەزىندە دە ارتىعىراق كەتىپ قالدىڭ. داۋ قايتا قوزا ما دەپ قورقىپ وتىردىم. مىنە، ەندى وسىلاي بولدى”،– دەدى. “بەيسەكە، داۋدى كىم باستادى؟ مەن تىنىش ەدىم عوي. كارىپ جولى قايسى دەپ، وتىرعام. ءتۇپ كوتەرىلىپ، تارپا جابىلدى. ايتقاندارىنىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. ساياسي ايىپ تاعۋعا دەيىن باردى. ۇندەمەي كەتە بەرسەم، مۇلدە قۇلاپ قالاتىن ەدىم عوي. مەن قورعاندىم، ادەپتەن اسقام جوق”،– دەدىم. ء“وستىپ، تىم تىك جۇرەسىڭ”،– دەدى بەيسەكەڭ. “بەيسەكە، كىشىپەيىل، بيازى ادام مەندەي بولسىن،– دەدىم.– مىنە، ۋنيۆەرسيتەت تابالدىرىعىن اتتاعالى سەگىز جىل، قاشان، كىمنىڭ الدىنان شىعىپپىن. كۇنى كەشەگە دەيىن، باس-باسىنا ءيىلىپ سالەم بەرگەننەن وزگە نە جازىعىم بار. الدە، تابان جالاۋىم كەرەك پە ەدى؟” “جالاما…”– دەدى بەيسەكەڭ. مەن امالسىز كۇلدىم. “جالاسام دا جان قالماس ەدى. باستاعان مەن ەمەس. بىراق اياقتايتىن مەن بولام!” “دۇرىس!..”– دەدى بەيسەكەڭ دە باسىلىپ. مەنىڭ ءسوزىمدى قاي ماعنادا تۇسىنگەنىن بىلمەدىم. “ايتپاقشى، وسى سەن سۇلتانعاليعا سىلتەمە جاسادىڭ با؟”– دەپ سۇرادى. “نەگە جاساۋىم كەرەك؟ ونىڭ قانشا قاتىناسى بار؟” “ەپوستان قورعادى عوي”. مەنىڭ تاقىرىبىم – فولكلور ەمەس. ەشقانداي قاتىسى جوق. مۇرىن جىراۋ تۋرالى ايتىلدى، ورايىنا قاراي. “سول مۇرىنعا قوسىپ، مەنى دە ايتپادى دەپ تۇر. بار گاپ سوندا”،– دەدى بەيسەكەڭ. مەن اڭىرىپ قالىپپىن. “مەن ەشكىمنىڭ اتاعىنا، جونىنە وراي سىباعا ۇلەستىرگەم جوق، تاقىرىپقا قاتىسىنا عانا قارادىم”. “دۇرىس،– دەدى بەيسەكەڭ.– ءوزىم سويلەسەم. ءماجىلىس حاتىن جازىپ بەرەدى دۇرىستاپ”.

تاعى دا كۇپتى كوڭىلمەن ۇيگە قايتتىم. كەلدىم دە، تۋرا ءبىر تاۋلىك توسەك تارتىپ جاتتىم. اۋىرعام جوق. بۋىن-بۋىننان ءال كەتىپ، جاتتىم دا قويدىم. اتالمىش كۇنى، بوي كوتەرسەم دە، تىم سەرگەك ەمەسپىن، بار كۇشىمدى جيناپ، ۋنيۆەرسيتەتكە باردىم. ماعان ءماجىلىس حاتى كەرەك. 1 نويابرگە دەيىن اسپيرانتۋرا بولىمىنە وتكىزۋگە ءتيىسپىن. ءبىر ايلىق قوسىمشا ستيپەنديا ءۇشىن عانا ەمەس، قاسيەت-نامىسىم ءۇشىن. بىتىرگەنىم – راس، قورعاۋعا ۇسىنىلعانى – تاعى راس. ەرتەڭ قۇلاتاتىنى – ول ەرتەڭگى ءىس. ال بۇگىن مەن ءۇشىن اسا ءماندى قورىتىندى قاعازدى الۋىم قاجەت. ادىلدىك ءجونى دە سول. بەيسەكەڭ كوڭىلسىز ەكەن. پروتوكولعا نەگە سونشا اسىقتىڭ دەدى. قورعاۋعا جىبەرىلدى دەگەن ءوزىڭىز ەمەس پە؟ جىبەردىك. بىراق مىنالاردىڭ ابىر-سابىرى باسىلسىن. بۇلاردىڭ ابىر-سابىرى مەنىڭ سۇيەگىمدى مۇجىگەندە دە باسىلمايدى دەدىم. بىراق كورەمىز، كىمدى كىم ءمۇجيتىنىن. بەيسەكەڭ مەنىڭ بەتىمە قارادى دا قويدى. مەن دە جۇمسارىپ، ءمان-جايدى ايتتىم. “وندا…– دەدى بەيسەكەڭ،– رىمعالي جازسىن. سول نەگە كەشىكتى؟” “ماڭىزدى شارۋاسى بولعان،– دەدىم.– باسقا بىرەۋ جازسىن دەپ ويلاعان. ەندى ول جازسا دا داۋ. باسىنان قاتىسقان جوق، ورتا جولدان قوسىلعان دەپ ارىز ايدايدى”. ء“وزىڭ جاز!” – دەدى بەيسەكەڭ. “ديسسەرتانتتىڭ ءوزىن ءوزى ماقتاۋىنا بولا ما؟”– دەدىم ەندى مەن قىرسىعىپ. بەيسەكەڭ رەنجىمەدى. “بولادى. قول قوياتىن مىنا مەن عوي، كىم جازسا دا. الدە مەن جازادى دەپ وتىرسىڭ با! تۇستەن كەيىن جازىپ اكەل”. “بۇگىن ۇلگەرمەيمىن،– دەدىم.– ءبىرتالاي جۇمىس”. “اسىققان ءوزىڭ عوي. وندا… ازىرگە تۇگەل جازىپ كەرەگى جوق. قىسقاشا جاز. اسپيرانتۋرا بولىمىنە عوي. ءماجىلىس حاتىنان ءۇزىندى. قاتىسقان – مىنالار، سويلەگەن – مىنالار دەپ ساناپ شىق تا، قاۋلىنى جاز. جيىنى جارتى بەت. ساعات ۇشتە كەلەم. قول قويام. اپارىپ تاپسىراسىڭ…” مەن قايتادان ۇيگە بارىپ، ءماجىلىس حاتىنىڭ قاجەتتى ۇزىگىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، قولما-قول ماشىڭكەگە باسىپ، ودان كافەدراعا كەلىپ، بەيسەكەڭە قول قويدىرىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيرانتۋرا ءبولىمىنىڭ باستىعى زۆانتسەۆ دەگەن، باسى ۇلكەن، دەنەسى زور، دوبال تاياقتى، ءوڭى سالقىن، بىراق تاربيەلى، تازا شال ەدى، سونىڭ قولىنا تاپسىردىم. قاتتى قۋاندى. قانداي جاقسى، مىنە، ازامات، قورعا، تىلەكتەسپىن دەپ جاتىر. بىرىنشىدەن، قورعاۋ ناتيجەسىمەن بىتىرگەن اسپيرانت – ءبولىمنىڭ جۇمىس كورسەتكىشى، ەكىنشىدەن، ءۇش جىل بويى، ءارتۇرلى قۇجات جونىمەن الدەنەشە رەت الدىنان وتتىك، كوزكورگەن، ياعني، كادىمگى، ادامنىڭ ادامعا تىلەكتەستىگى. ورىس پا، ورمان با، وسى بەيساۋات شالدىڭ كىسىلىگىنىڭ ءبىر بولشەگى دارىسا، مەنىڭ كەشەگى تۋىسقان اعالارىم اتتان ەمەس، الاقايمەن وتكىزەتىن ەدى-اۋ دەپ ويلاپ، مۇلدە قاتايىپ الدىم.

8

مۇنداي الماعايىپ جاعدايدا مەن جاپادان-جالعىز، قورعانسىز قالۋعا ءتيىس ەمەس ەدىم. تۇرىكتىڭ ءتاڭىرى، الاشتىڭ ارۋاعى ءبارىن كورىپ وتىر ەكەن. ءۇشىنشى كۇنى سەس بەردى، حابار ايتتى، ون جەتى كۇن تولعاندا استىما ات مىنگىزىپ، قولىما قىلىش ۇستاتتى: كۇش-قۋات، قولداۋ-دەمەۋ – تۋا بىتكەن ەنشىم. ەندى كوزبەن كورىپ، قۇدىرەتىن تانۋعا تۋرا كەلگەن، سەنىم بەكىپ، قايرات قابىنداي تۇسكەن.

كافەدراداعى قىم-قيعاش تالقىدان سوڭ، ارادا نەبارى ءۇش كۇن وتكەندە،14-وكتيابر كۇنى مەنى عانا ەمەس، مەن ارقالاعان، بالكىم، مەنى ارقالاعان، شىنىندا دا سولاي، ءبارى جابىلىپ، قانسىراماسام دا قاتتى جارادار بولعان، تاس قابىرعاعا ماڭدايىم ءتيىپ، ماڭگىرمەسەم دە داعدارىپ تۇرعان مەنى دەمەۋگە ءبىرجولا دەن قويعان جىراۋ اتالارىم الدىمنان قاسقا جول اشارىن، ارينە، ناقتى بىلگەم جوق. جارىم اسكەرىنەن ايرىلىپ جەڭىسكە جەتكەن ەپير پاتشاسى پيرر سياقتى، كەلەسى قادام، كەلەسى ۇرىستىڭ بايىبىن بارلاپ تۇرعام. الدى-ارتىمدى جيناقتادىم، ءتورت دانا ديسسەرتاتسيامدى تۇگەل الدىم، ەندى اندا-مىندا ماقالا تاسۋ كەرەك. ول وتەدى – وتپەيدى. جۇمىس ىزدەپ كورۋ كەرەك. ونىڭ قيسىنى تاعى از. ەڭ دۇرىسى – سەمەيگە كەتۋ. پەدينستيتۋتقا. ۇزىنقۇلاقتان ەستۋىمشە، ورىن بار. ءارى كەلىنشەگىڭ ۇزىلگەن وقۋىن ءتامامدايدى. بىراق الماتىدان، ورتالىق باسپاسوزدەن الىستايمىن. مۇنداعى سۇعاناق اعام اي بويى وتىرىپ، تۇگەل كوشىرىپ الدى. ەندى بوي-بويىمەن باستىرادى دا وتىرادى. بايبالامعا قارامايدى. قۇدايدان قورىقپايدى. سەنىڭ قان توگىپ، مىيىڭدى سىعىپ جازىپ بىتىرگەن ەڭبەگىڭ يتجەمەدە باسقانىڭ يەلىگىنە وتەدى. ەڭ قيىنى وسى ەدى. مەن قايتكەندە دە الماتىدان كەتپەۋگە بەكىندىم. كەلەر ايدا اۋىلعا بارىپ قايتپاقپىن. كەمپىر-شالدىڭ بارىن سىپىرىپ اكەلەمىن. ودان سوڭعى ىلىگىمدى تاعى ارتامىن. ايى­نا ءجۇز سوم جەتكىزىپ تۇرسا. شامالارى كەلمەيدى. جوق، بۇرىنعى مولشەر – الپىس-جەتپىس سوم. بۇل دا كوپ اقشا. جيىرما بەس سومىن پاتەرگە، قالعانى ايلىق سورپا-سۋعا… جەتپەيدى. جەتەدى. اراسىندا ءوزىم دە قالاماقى، نەمەسە باسقا بىردەڭە تاۋىپ قالارمىن. تەك ۋاقىت ۇتىپ، ەپتەپ جىلجي بەرۋىم كەرەك. قىستى وتكەرىپ، جازعا جەتسەم. جاي جاتپايمىن، جۇمىسىمدى ءبىر بەلەسكە شىعارسام…

وسىلاي دەپ شەشتىك. ەكى كۇن ويلانىپ. ءۇشىنشى كۇنى ەڭسەمدى جازىپ، قالاعا شىقتىم. قانداي شارۋا بولعانى ەسىمدە جوق، ءسىرا، ەرىككەننەن، ايتپەسە، ادەپكى، جاي سالەمدەسۋ، ابىشكە كوشەدەگى اۆتوماتتان تەلەفون شالدىم. ءابىش كەكىلباەۆ، كۋرستاس، قاناتتاس، تىلەكتەس دوسىم، بۇل كەزدە مادەنيەت مينيسترلىگىندە الدەبىر قىزمەتتە وتىر. “كەكىلباەۆ…”– دەيمىن. “اۋ، ءاي، سەن تۇڭعىشبايمەن سويلەستىڭ بە؟” “قايداعى تۇڭعىشباي؟”–دەيمىن. “سماعۇلوۆ. سەنى ىزدەپ جۇرگەن. بىلەسىڭ بە؟” ىزدەگەنىن بىلمەيمىن، ءوزىن بىلەم. ۋنيۆەرسيتەتتە بىزدەن بىرەر كۋرس جوعارى وقىدى. ورتا بويلى، دەمبەلشە، ۇياڭ، سارى جىگىت بولاتىن. ول كەزدە ءبارىمىز دە مىقتىمىز، ادامدىق قاسيەت ولشەمى – دارىن عانا دەپ ويلايمىز، تۇڭعىشباي سماعۇلوۆتىڭ ۇلكەن دارىنى، بالكىم، ورتاشا قابىلەتى دە جوق، بىراق ادال، جاقسى جىگىت ەكەنى، يمەنە سويلەگەن سوزىنەن، سىپايى جىميعان كۇلكىسىنەن كورىنىپ تۇراتىن. ماسەلە بىلاي ەكەن. تۇڭعىشباي رەسپۋبليكالىق تەلەديداردا قاتارداعى ءبىر قىزمەت اتقارادى. ءسىرا، كوممەنتاتور. قازاق رۋحانياتى تۋرالى حابار وتكىزۋگە ءتيىس ەكەن. قازاقتىڭ ءان-كۇيى، ساۋلەت ونەرى جانە ەجەلگى ادەبيەتى. سوعان مەن سويلەۋىم كەرەك. جوسپارعا ەنگىزىپ قويعان، ەفير – بۇگىن كەشكە. مىنە، اپتا بولدى، سەنى ىزدەپ تابا الماي ءجۇر. “مەنىڭ تەلەديدارعا شىعىپ، بىلجىراپ وتىرۋعا ىنتام جوق”،– دەدىم. ء“اي، سەن دە…– ءابىش كۇيگەلەكتەنىپ، كەيىپ قالدى; مۇندايدا بۇرتيىپ، بالاشا وكپەلەپ، ۇندەمەي قالاتىنى بولۋشى ەدى، ارى قاراي جالعاستىردى،– ءاي، سەن بارا سالساڭشى… جىراۋلارىڭدى ناسيحاتتايسىڭ”. “جىراۋلار…”– مەن جىراۋلارىمنىڭ اۋىر احۋالىن ايتا جازداپ، ىركىلىپ قالدىم، ۇزاق اڭگىمە، قاجەتى قانشا. مەن ىركىلگەنگە ويلانىپ تۇر دەپ شامالاسا كەرەك، ءابىش شىنىن ايتتى. “سەن بارماساڭ، ول جىگىتتىڭ جوسپارلى حابارى قۇلايدى. وبالى ماعان. سەنى ەنگىز، وسىنداي-وسىنداي كەرەمەتى بار دەپ، اۋزىمنان قاعىنىپ ايتقان مەن ەدىم”. “وندا جارايدى”،– دەدىم. ءابىش قۋانىپ كەتتى. تۇڭعىشبايدىڭ تەلەفونىن بەردى. سەن اۆتوماتتان ىزدەپ تاپقانشا، ءوزىم دە حابارلاپ قويام دەدى.

ول زاماندا قازىرگىدەي ىلكى جازبا جوق، ەفير – تىكەلەي. مەزگىلدى ۋاعىندا ستۋدياعا باردىم، تۇڭعىشباي مەنى ساعىنىپ كۇتكەن تۋىسىنداي، قىزارا كۇلىپ قارسى الدى; شىن جايساڭ جىگىت ەكەن، سول، تەلەديداردىڭ كەزەكتى، سانالى ويمەن ۇيىمداستىرىلعان وزگەشە ءبىر حابارى، وعان جاڭالىقتى جىراۋلار پوەزياسىن ەنگىزۋ ارقىلى مەنىڭ شىرعالاڭنان جال تاۋىپ، تۇيىقتان جول تابۋىما سەبەپكەر بولىپتى، الداعى قانشاما جاقسىلىقتىڭ دانەكەرشىسى بولىپتى، بار قارىزى موينىمدا قالدى، بۇگىن ەسكە الىپ، ىستىق ىقىلاس، رياسىز العىسىمدى ايتسام، مارقۇمنىڭ جولىندا جانار ءبىر شىراق بولسىن دەگەنىم. ءبىر وكىنىشتىسى، جۇمىسباستى، الاس-كۇلەس زاماندا، سودان سوڭ تىم قۇرسا ءبىر رەت كورمەپپىن، سونداعى سەنىڭ ەكرانعا شىعارۋىڭ ماعان وسىنداي مەدەۋ، وسىنداي يگىلىك اكەلدى دەپ ايتا دا الماي قالىپپىن، مەزگىلسىز ءولىمى تۋرالى تىم كەش ەستىدىم.

القيسسا، ءدال سول ساتتە مەنىڭ ويىمدا ەشتەڭە جوق، جول ايرىعىندا تۇرعانىمدى بىلمەيمىن، بۇگىنگى حابارىمىزعا قاتىستى ادامدارمەن امانداسىپ، تانىستىم. تۇڭعىشباي تانىستىردى. ديكتور – لاسكەر سەيىتوۆ ەكەن، بۇرىن ءبىر تويدا كورگەم; ءۇنى اۋەزدى، ءجۇزى سۇلۋ، مىنەزى بيازى، تياناقتى جىگىت. ەكىنشى – ات جاقتى، ارىق قارا كىسى – قازاقتىڭ الدە ءان-كۇيى، الدە ويۋ-ورنەگى تۋراسىندا سويلەمەك، اتى-ءجونى دە، باسقاسى دا ەسىمدە قالماپتى. ءۇشىنشى، ءۇشىنشى ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى – قازاقتىڭ ەجەلگى ساۋلەت ونەرى تۋرالى سويلەمەك شوتا ءۋاليحانوۆ، بۇرىن كورمەگەن كىسىم، اتى-ءجونىن، اتا-تەگىن جاقسى بىلەم، اۋىزعا ىلىنە باستاعان ارحيتەكتور، ابىلاي حان تۇقىمى، ءۋالي حان – شوقان اۋلەتى، وڭىنە قاراعاندا، اسسا مەنەن جەتى-سەگىز جاس قانا ۇلكەن، ال ءتۇرى… كەلىستى، سۇلۋ جىگىت ەكەن، بىراق كيىكتىڭ اسىعىنداي عانا، اتالارىنىڭ دەنە بىتىمىنەن ايرىلعان، الايدا رۋحىن، تۇگەل بولماسا دا ءبىرشاما ساقتاعان سياقتى. كەيىن شوتا اعامىزدىڭ قايراتىن دا، قاسيەتىن دە كوردىك، ال اۋەلگى كەزدەسكەن ساتتە كوڭىلىم ونشا تولماسا دا، ءوزىم قيالاي تارتىپ، ءبىراز جەرگە اپارعان حان يەمنىڭ ۇرپاعىنىڭ ءدال وسى ارادا، دۇنيە كەڭىستىگى الدىندا ۇشىراسۋىن جاقسى جورالعىعا بالادىم.

حابار باستالدى. الدىمەن لاسكەر تۇڭعىشباي دايىنداعان، بۇگىنگى ديدارلاسۋدىڭ ءمان-ماعناسىن تانىستىرعان شاعىن ءماتىندى وقىپ بەردى، سودان سوڭ قاتار وتىرعان ءۇش بىلگىر كەزەكپە-كەزەك سويلەدىك. ماعان ون بەس مينۋت بولىنگەن ەدى، تاريحي دەرەگى بار، ادەبي باعاسى بار، اراسىندا سەمسەردەي جارقىلداعان وتتى تولعاۋلار بار، ول كەزدە دە، قازىر دە قاعازعا قاراۋ ادەتىمدە جوق، بىراق ءسوز اۋەزىم قازىرگىدەن ءسال كوتەرىڭكى، ءارى تەز بولسا كەرەك، ءبىر قالىپتى ەكپىنمەن سوقتىرتىپ شىقتىم. وپەراتوردىڭ جەلكەسىندە تۇرعان تۇڭعىشباي سۇق ساۋساعىن كوتەرىپ، ءبىر مينۋت قالدى دەپ بەلگى بەرگەندە، ارەڭ قايىرىپ ۇلگەردىم. حابار اياقتالدى. ريزا بولعان تۇڭعىشباي الاقانىن ۋقالاپ، قىزارا كۇلىپ، جاقسى بولدى، جاقسى بولدى دەي بەردى. ال ابىلاي اۋلەتى… كەيىنگى زامانداعى ءبىر ادەتىمىز سول كۇننەن باستاۋ الىپتى – شوتا مەنى ماقتادى، مەن شوتانى ماقتادىم، سونىمەن، ول ءوزىنىڭ ءساندى عيماراتتاعى ەڭسەلى ۇيىنە كەتتى، مەن ءوزىمنىڭ قالا شەتىندەگى جالدامالى پاتەرىمە قايتتىم.

سويتسەم، مەن سويلەپ جاتقاندا ۇلكەن وقيعالار بولىپتى. كوزى تىرىسىندە كلاسسيك اتانعان، اق دەگەنى العىس بولعان، ءدال سول كەزەڭدە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى عابيت اعا مۇسىرەپوۆ كەشكىلىكتە، كەيىنگى جاس جەڭگەمىزدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، نەمەسە، وقۋدان، جازۋدان جالىعىپ، تىنىستاپ، تەلەديدار كورىپ وتىرادى. ءبىز ەكرانعا شىعىپ، سوزگە قوسىلعاندا، ءبىز ەمەس، ەجەلگى جىراۋلاردىڭ ەشكىم بىلمەگەن عاجايىپ تولعاۋلارى ارىنداي، ارقىراي توعىتىلا باستاعاندا… ريزا بولادى، قايران قالادى، قولما-قول تەلەفونىن الىپ، وداقتىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى، اقىن قابدىكارىم ىدىرىسوۆتان سۇرايدى. ء“ا-ءا-ءاي، بۇل كىم-م، سويلەپ جاتقان-ن؟”– دەيدى. قابدىكارىم اعا تەلەديداردى اشىپ قالادى دا، “اتىن بىلمەيمىن، وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن ماعان كەلىپ كەتكەن سياقتى، قىزمەت سۇرادى عوي دەيمىن، بۇل جىگىتتىڭ جايىن نىعمەت بىلەدى، ۋنيۆەرسيتەتتە اسپيرانت بولسا كەرەك”،– دەيدى. “وندا بۇل بالانى ماعان تاۋىپ بەرەسىڭ”،– دەيدى عابەڭ. ول كەزدە عابەڭ ايتقان ءاربىر ءسوزدىڭ زاڭ كۇشى بار، ارادا ون-ون بەس مينۋت وتپەي، قابدىكارىم قايىرا تەلەفون سوعادى. نىعمەتتەن ءبىلدىم، اتى-ءجونى سونداي، اسپيرانت ەكەن، مىناۋ – بىتكەن جۇمىسىنىڭ ءبىر ۇشىعى بولسا كەرەك، “قازاق ادەبيەتى” ۇلكەن ءبىر ماقالاسىن باسىپتى، “لەنينشىل جاستا” دا شىقتى دەيدى، مەن جازدا، دەمالىستا جۇرگەندە كورمەي قالىپپىن، نىعمەت وتە جاقسى دەپ وتىر، بالا دا جاقسى، بىلەم، تابام دەپ وتىر دەيدى. “وندا كەلەر دۇيسەنبىدە… جوق، ەرتەڭ… ەرتەڭ تۇستەن كەيىن كەلسىن ماعان، شاقىرىڭدار”،– دەيدى عابەڭ.

ءيا. بۇل جاعىن دا جەتكىزىپ جازعانبىز. بۇرناعى «مەن» ديلوگياسىندا، كەيىنگى اتاۋلى ەستەلىكتە. قابدىكارىم ىدىرىسوۆ، نىعمەت عابدۋللين سياقتى الاش ازاماتتارىنىڭ سەلبەستىگىمەن، جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى، زامانىندا اتاعى اسپانداپ تۇرعان عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ الدىنا جەتتىم. وتكەندەگى وزگەشە تولعاۋعا جالعاس ازعانا اڭگىمەدەن كوپ ءتۇيىن تۇيگەن، مەيلىنشە ريزا بولعان عابەم مەنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندادى. قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ەجەلگى جىراۋلار مۇراسىن جان-جاقتى قامتيتىن كولەمدى ماقالامدى «جۇلدىز» جۋرنالىنا باسىپ شىعارۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەردى.

9

بەدەلدى ادەبيەت گازەتىندەگى قالىپتى قىزمەت باستالدى. الدى-ارتىمدى ويلاستىرىپ، بايسال تاپتىم، ساباما ءتۇستىم. تەگەۋرىندى، سالقىن سابىرعا كوشتىم. اسىققام جوق، اپتىققام جوق، تىنىم دا كورمەدىم. ول كەزدە سەنبى – جۇمىس كۇنى، دەمالىس – جەكسەنبى عانا.

قازىر ويلاپ وتىرسام، وزىمە سەنگەنىم سونداي، بار جۇمىسىم بايىپقا ءتۇسىپتى. قورعاۋ جايىن التى ايعا شەگەرە تۇرماق بولدىم. مىنا، تەرىلىپ جاتقان ماقالالار جارىققا جەتسىن. تاعى ءبىر ماقالالار شىقسىن. ازىرشە، تۇتاس كىتاپتىڭ ءساتى كەلمەگەن كۇننىڭ وزىندە، زەرتتەۋ ەڭبەگىم جەكەلەگەن ماقالالار تۇرىندە، تۇگەلىمەن باسىلىپ شىعۋعا ءتيىس ەدى. سوندا، بىرىنشىدەن، مەن جاساعان ەڭبەك ءوز اتىما بەكيدى، ەشكىم ۇرلاپ-جىرلاپ اكەتە المايدى، السا، كورىنىپ تۇرادى، ياعني، قايتكەندە دە ءسوزىم وزىمدىكى، مالىم تۇگەل; ەكىنشىدەن، وسىنشاما ماقالا جاريالاپ، جالپى جۇرتقا تانىلعان سوڭ، ەڭبەگىمنىڭ وزگەشە باعاسى ايقىندالعان سوڭ، مەنى ەشكىم دە توقتاتا المايدى، قيىندىقپەن بولسا دا، ابىرويمەن قورعاپ شىعام. وسى ەكى بايىپ تا تۇبىندە اقيقات شىندىققا اينالعان، بىراق عىلىمي دارەجە مىنبەرىنە كوتەرىلەتىن كۇندى مەن ءوزىم ويلاعانداي التى اي ەمەس، ودان ءۇش ەسە ارتىق ۋاقىت كۇتۋگە تۋرا كەلگەن، ال پلاگيات – ءبىزدىڭ اق-ادال ەڭبەگىمىزدى، تاپقان قازىنا عانا ەمەس، ايتقان ءسوز، تولعامدى ويلارىمىزدى ۇرلاپ-جىرلاۋ – توپتانعان ماقالامىز، تولىمدى كىتابىمىز جارىق كورگەننەن سوڭ بۇرىنعىدان دا ەسەلەنىپ، ۇدەي تۇسكەن، ءبىزدى ۇرلاۋ قازاقستان شەگىنەن شىعىپ، باتىستا قاپقاز، شىعىستا موڭعول، تۇستىكتە قاراقالپاققا دەيىن كەڭىنەن جايىلدى، باز-بازىندا جۇيكەگە تيگەنىمەن، بۇل – ەكىنشى كەزەكتەگى نارسە ەكەن، مۇمكىن، قىزىق تا بولۋى. ءوتىپ كەتكەننىڭ ءبارى قىزىق. ءوتىپ كەتسە. وكىنىشكە، بالكىم، قۋانىشقا قاراي، ءبىزدىڭ وسى، بالا كەزدە جاساپ تاستاعان ءبىر جۇمىسىمىز، مىنە، وتىز جىلدان استى، اكادەمياسى، ۋنيۆەرسيتەتى جانە باسقا دا وقۋ، زەرتتەۋ ورتالىقتارى بار، قانشاما ۇرى-قارىعا وڭاي ازىق بولىپ كەلە جاتىر، قىزىعى بۇل ەمەس، قىزىعى – قانشا قاۋجاسا دا تاۋىسا المايدى، قانشا يەلەنسە دە، اتىنا كوشىرە المايدى – ازىرشە، بۇل قاۋىمنىڭ قولىنا ۋاقىت ماشيناسى تۇسپەگەن، قالاي قوپالاپ جازسا دا، جارياعا شىققان 1960-جىلداردان اتتاپ ءوتىپ، ارعى عاسىر ەمەس، تىم قۇرسا وسى عاسىردىڭ 50-جىلدارىنا تۇسە المايدى عوي. شىنىندا دا قىزىق ەمەس پە. قىزىق ەمەس. جانىڭ اشيدى. بەيشارا تىرلىكتەرىنە. كەيدە، پەندەسىڭ عوي، ىزاڭ كەلەدى. ىزا كەلمەسە، وسىلاي جازباس ەدىك.

مۇنىڭ ءبارى – كەيىن، ءدال سول ساتتە، مەنىڭ الدىم تۇمان، راس، كوز كورىم جەر اشىلعان، بىراق تۇپكى باعدار ءالى دە بۇلتقا ورانىپ تۇرعان. سىرتتاي قاراعاندا شۇكىر، تۇراقتى جۇمىسىمىز بار، ادەبي ورتادا عالىم، سىنشى دەپ تانىلدىق، كونە جىراۋلار مۇراسىنا قاتىستى ماقالالارىمنىڭ ءوزىنىڭ سانى ون بەسكە جەتىپتى، بىراق تيەسىلى ەڭبەك قورعالماسا، ادەبيەت تاريحىنىڭ بۇل ءداۋىرى رەسمي تۇردە ساناتقا ەنبەيتىن ەدى. قورعالسا – ءمور باسىلعان سياقتى، زاڭداسادى، بۇل تاقىرىپ زەرتتەلگەن، ماقۇلدانعان، بەتى اشىلعان دەيدى. ياعني، ءىس ءمانىسى مەنىڭ عىلىمي اتاعىم، جاساعان ەڭبەگىمنىڭ ونبەگى عانا ەمەس، ادەبيەت تاريحىنىڭ جابىق جاتقان تۇتاس ءبىر داۋىرىنە جول اشۋ، ونى ايعاقتاۋ، بەكىتۋ، تەك ۋنيۆەرسيتەت قانا ەمەس، بارلىق فيلولوگيالىق جوعارعى، جانە جالپىلاما ورتا مەكتەپتەردىڭ وقۋ پروگرامماسىنا ەنگىزۋ، عىلىمي اينالىسقا ءتۇسىرۋ جولىنداعى كۇرەس. سونىڭ ءبارىن جيناقتاپ كەلگەندە، ۇلتتىق سانانى كوتەرىپ، رۋحاني مادەنيەت تاريحىن كەڭەيتۋگە ءتيىس، ايرىقشا ماڭىزدى تەتىك. جانە، ول كەزدەگى بايىبىم بويىنشا، بۇل – عىلىمدا مەن جاساماق قىرۋار جۇمىستىڭ اۋەلگى ءبىر بەلەس، كەزەڭى عانا. وسى ءبىر عانا كەزەڭنىڭ توڭىرەگىندە وتىز جىل ءومىرىم وزادى، مەن عىلىمدا ءجۇرىپ وتەتىن قيا جولدىڭ شەگى وسىمەن ءتامامدالادى دەپ ويلاعام جوق.

بۇل كەزدە مەنىڭ عىلىمي زەردەمە سەنبەسە دە، سىنشىلىق ەكپىنىمدى مويىنداعان ەسماعامبەت اعامنىڭ بەتى بەرى قاراعان، بەلگىباي اعاما بەيسەكەم ءمان-جايدى مىسقالداپ ۇعىندىرسا كەرەك، اماندىعى ءتاۋىر; عىلىمي كەڭەستە داۋىس ءتارتىبى جاسىرىن، تەمىرعالي اعام، تاعى دا قاشىپ كەتپەسە، كەلىپ، ەپتەپ قانا داۋىس بەرەرىنە سەنەمىن، كافەدراداعى قالعان اعالارىمدى قۇدايعا تاپسىردىم، ەندى اشىق قارسى شىقپاس، جاسىرىپ بەرگەن قارسى داۋىسىنان دۇنيە بۇلىنبەس دەپ ءتۇيدىم، كافەدرادان تىس، بىراق فاكۋلتەتتە قىزمەت اتقاراتىن كاكەن احانوۆ پەن حايروللا ماحمۇدوۆ سياقتى اعالارىمىز اي دالادان ريزا بولىپ ءجۇر، سىرتتان، باسقا ينستيتۋتتار مەن اكادەميادان كەلەتىن مارعاسقالاردىڭ ءبىرازى گازەت رەداكتسياسى ارقىلى تانىس، ءبىلىس بولىپ جاتىر،– جالپى جاعداي وڭالا باستاعانداي. وڭالعالى كوپ بولدى، بىراق كوپە-كورنەۋ، وڭدى ناتيجە شىقپاي تۇر.

بۇل ەكى ورتادا، ءبىزدىڭ كافەدراداعى، مەن بىتكەن كەزدە جاڭا باستاعان ءبىر جىگىت، مەنەن بۇرىن وقىعان، بىراق جۇمىسىن ەندى عانا تامامداعان تاعى ءبىر جىگىت قورعاۋعا كەتتى، اكادەمياداعى، قازپي-دەگى، قاتارلاستى قويعاندا، كەيىنگى اسپيرانتتاردىڭ بىرنەشەۋى ءوتتى. تىرەلىپ تۇرعان مەن عانا. عىلىمي كەڭەس داۋدان قورقادى، قاجەكەڭنەن قورقادى، مەن ءوزىم دە تىم جانىقپاي، توڭىرەگىمدى تياناقتاپ بارىپ، قاپىسىز سوعۋ جاعىندامىن، ايتەۋىر ۋاقىت ۇزارا بەردى. بىراق قايتكەندە دە، 66-جىلدىڭ كۇزىندە وتۋگە ءتيىس ەدىم، تاعى ءبىر كۇتپەگەن بوگەسىن شىقتى – الكەي اعام، مارعۇلان. اۋەلدە بۇل كىسىنى بەيسەكەڭ ەكەۋىمىز ءوزىمىز تاڭداعانبىز. باسقا بىرەۋ وپپونەنت بولسا، داماي كوبەيەدى، اتاعى، ابىرويى زور، بىلىگى كۇمانسىز، الەكەڭدى العا سالساڭ، قورعاۋ كەزىندەگى عانا ەمەس، ودان سوڭعى دا قاۋىپ-قاتەردىڭ ءبىرازى كەرى سەرپىلمەك. ەكىنشى رەسمي وپپونەنت – راحمانقۇل بەردىباەۆ، سول زامانداعى ساناۋلى ۇلتشىلدىڭ ءبىرى، تانىمال، دايەكتى ادەبيەتشى، جان-تانىمەن قولداپ، دايىن وتىر. الايدا، الەكەڭ اۋىر قوزعالدى. اشىق سويلەسۋگە بەيسەكەڭنىڭ ءوزى باتپايدى ەكەن. اشۋلاندىرىپ الام با، وپپونەنت بولمايمىن دەپ قايتارا سالا ما دەپ، مەن دە تارتىنامىن. ونىڭ ۇستىنە، مانا ايتقانىمداي، توڭىرەگىڭ تۇگەلدەنىپ بولماعان سياقتى. وسى ءارى-ءسارى، كۇپتى كوڭىلمەن جەلتوقسانعا جەتتىك. مەن جۇمىسىمدى تامامداعالى قانشاما زامان. تەكە-تىرەس ەكىنشى جىلعا اۋىپ بارادى. قايتكەندە دە وسى، 1966 جىلى، قورعاپ ۇلگەرمەسەم دە، اۆتورەفەراتىمدى شىعارۋعا بەكىندىم. اناداعى، “مەكتەپ” باسپاسىنداعى رەداك­تسيالىق كەڭەستەگى داۋدان سوڭ مەنى ۇمىتپاۋعا ءتيىس، مارعۇلان اقساقال­عا تەلەفون شالدىم، ء“ھى-ءھى…” دەپ، مەكىرەنىپ تىڭدادى، ء“ھى… جۇمىسىڭدى قاراي باستادىم، بەتالىسى جامان ەمەس…– دەدى. – ارابشانى قايدان ۇيرەندىڭ،– دەدى. – “شادجارات-ءال-اتراكتاعى” تۇپنۇسقا تەكستىڭ ۇزىگىن ارابشا بەرگەن ەكەنسىڭ، جازۋىڭ باستىق­پاپتى،– دەدى. – اپتيەككە جاڭا تۇسكەن شاكىرتتىڭ قولى سياقتى”. “قاتە جوق پا ەكەن؟”– دەپ سۇرادىم باتىلدانىپ. “قاتە جىبەرمەپسىڭ، مۇقيات كوشىرگەنسىڭ، بىراق ارابشا وقۋ –ماسەلەنىڭ ءبىر عانا جاعى… ءھى… ءھى… ءوزىڭ دە كوپ جازۋىڭ كەرەك، سوندا، ءھى… ەسكى قولجازبالاردى قاپىسىز تانيتىن بولاسىڭ، ءھى…”– دەدى، مەن ونسىز دا قاپىسىز تانىدىم دەپ ايتا جازداپ بوگەلدىم… ارى قاراي ساۋدالاسۋدىڭ ءساتى تاعى تۇسپەدى، الەكەڭ ء“ھى… جارايدى”– دەدى دە، ترۋبكانى قويا سالدى. بىراق بۇل دا جاقسى ەدى. ەرتەڭىنە بەيسەكەڭە باردىم. سولاي دا سولاي، رايى ءتاۋىر، بىراق ول كىسى وقىپ بىتكەنشە تاعى التى اي وتەدى، ودان ارى كەتۋى دە مۇمكىن، ءوزىڭىز ايتىپ كورىڭىز دەدىم. “وندا،– دەدى بەيسەكەڭ،– ءوزىڭ باستاپ سويلەسكەنىڭ جاقسى بولدى. جەتەكشىسىن جۇمساپ، جاتىپ الدى دەيدى عوي. ەندى ارى قاراي كورەيىك. كەشكە سەرۋەنگە شىعادى. سوندا ۇستايىق”. بەيسەكەڭ مەن الەكەڭ ءبىر اۋلادا تۇرادى ەكەن، تولەباەۆ–كالينين–كارل ماركس كوشەلەرىنىڭ ارالىق توعى­سىنداعى عالىمدار ۇيىندە. بەيسەكەڭنىڭ ءۇيى بۇرىنعى اباي، قازىرگى تولەباەۆ كوشەسىنە كولدەنەڭ، الەكەڭنىڭ ءۇيى كارل ماركسكە قاراتا، بىراق ىشكى اۋلالارى ورتاق. ايتقا­نىنداي، كەشكە قاراي كەزدەستىك. اتان تۇيەدەي الەكەڭ ماعان وقشىرايا قارادى دا قويدى. بەيسەكەڭ قاتارلاستى. از-ماز اناۋ-مىناۋ سوزدەن سوڭ، مىناۋ بالا – انەۋكۇنگى ءوزىڭىزدىڭ شاكىرتىڭىز دەدى. الەكەڭ ماعان تاعى دا سىناي، زەرتتەي قاراپ، بوگەلىپ قالدى. ەندى قارسى تۇردىق. جۇمىسى بىتكەلى ەكى جىل بولدى، ءوزىڭىز كورىپ ءجۇرسىز عوي، ەجەلگى ادەبيەت، داۋلى تاقىرىپ، سوزىلىپ بارادى، ەندىگى قورعاۋى وزىڭىزگە بايلانىستى دەدى. “قورعايدى،– دەدى الەكەڭ.– ءھى… بەتالىسى جاقسى، كەشە وزىنە ايتقام”. “ەندى اۆتورەفەراتىن شىعارا بەرسە تەرىس بولماس ەدى، اسىقپاي وقىپ، پىكىرىڭىزدى ارتىنان بەرەسىز عوي”،– دەدى بەيسەكەڭ. “اۆتورەفەراتىن قاشان جازادى؟”– دەدى الەكەڭ ماعان ەمەس، بەيسەكەڭە قاراپ. “دايىن،– دەدىم مەن. پورتفە­لىمنەن اۆتورەفەراتتى سۋىردىم.– ەكىنشى وپپونەنت – بەردىباەۆ، قول قويعان”. “ەكىنشى وپپونەنت – ەكىنشى بولىپ قول قويۋى كەرەك،– دەدى مارعۇلان قاباعى تۇكسيىپ.– اكەل”،– دەدى سودان سوڭ. مەندە قالامعا دەيىن دايىن، پورتفەلىمدى تياناق ەتىپ ۇستاپ، ۇستىنە اۆتورە­فەراتتى قويىپ، الەكەڭنىڭ الدىنا توستىم. الەكەڭ قالامدى الىپ، ەڭكەيە بەردى دە: “استىنا قويايىن با، ۇستىنە قويايىن با؟”– دەپ سۇرادى. ورتادا “رازرەشايۋ”– رۇقسات دەگەن ءسوز بەن بەردىباەۆتىڭ قولى تۇر. “ەڭ ۇستىنە، جوعارعى شەكە­سىنە…”– دەدى بەيسەكەڭ جەدەلدەتە سويلەپ. الەكەڭ ۇلكەن دەنەسىنە ۇيلەسپەيتىن نازىك قولدارىمەن “رازر…” دەپ يرەكتەتە تارتىپ. “ا.ح.مارگۋلان” دەپ، انىقتاپ، ىجداعاتپەن قول قويدى. مەن راقمەت، العىسىمدى ايتىپ، ەكى شالدى سول ارادا قالدىرىپ، بەتىمە كەتىپ وتىردىم. بۇل – 16 جەلتوقسان، قازىرگى تاۋەلسىزدىك كۇنى ەكەن. ايتتىم، 1966 جىل.

اۆتورەفەراتتى وزىمە ەتەنە گازەت-جۋرنال باسپاسىنان جەدەل تەرگىزىپ، تسەنزۋرادان وتكىزىپ، ەكى-اق كۇندە باستىرىپ شىعاردىم. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جۇقالتاڭ ءۇش ءجۇز كىتاپشا – سارى قاعازعا وراپ، بايلانعان جۋان ەكى بۋمانى كوتەرىپ، گورنىي گيگانت ايماعى، قىسقى ترامپلينگە تاقاۋ، المالى كوشەسى، 5-ءۇي، اۋەلگى قۇتتى مەكەنىمىزدەن تاۋىرىرەك، جارىق، ەڭسەلى ەكى بولمە، شىنى ۆەراندالى جالداما پاتەرىمىزگە كەلدىم. بۇل كەزدە تۇڭعىش قىزىم ءبىر جاستان اسقان، جۇگىرىپ ءجۇر، مەنى قۋانىپ قارسى الدى، ۇيدە اجەم بار ەدى، جازدا مەنىمەن اۋىلعا بىرگە بارىپ، بوگەلىپ قالعان كەلىنىمەن ەرىپ كەلگەن، الماتىعا باراسىڭ با دەپ قالجىڭداسا، بارامىن دەپتى، ءومىرى سىرتقا اتتاپ شىقپاعان ادام، جالعىز نەمەرەسى – مەنى ساعىنسا كەرەك، العاشقى شوبەرەسى ءۇمىتتى قيماسا كەرەك، سودان قالماي قويىپتى، وسى اجەم ءتىپتى قۋاندى; مەن شاي ىشكەندە بەتىمە قاراپ، ەندى قورعاۋعا جول اشادى دەگەن، تاسقا باسىلعان، جۇقالتاڭ كىتاپشانى قولىنا الىپ، سيپالاپ وتىردى، جاتاردا بىرەۋىن باسىنا جاستاپ بەردىم.

ەرتەڭىندە اۆتورەفەراتىمدى ارقالاپ، ۋنيۆەرسيتەتكە باردىم. عىلىمي حاتشى مەنىڭ وزىندە ءبىرازدان بەرى جاتقان قۇجاتتارىمدى تۇگەندەپ، اقتارىستاپ وتىردى دا، كەنەت: “مىناۋ – بولمايدى،– دەدى.– كافەدراداعى تالقىلاۋ قورىتىندىسى جارامسىز”، تاعى ءبىر كولدەنەڭ بوگەت شىعاتىن بولعانى ما. “قالايشا؟”– دەيمىن. مىناۋ – 65-جىلدىڭ وكتيابرى، ۋاقىتى ەسكىرىپ كەتكەن، قايتا تالقىلانۋى كەرەك”. ء“بىر نارسە قاز-قالپىندا قالايشا ەكى رەت تالقىلانادى؟– دەيمىن. – مەن ءبارىن ۋاقىتىندا بىتىرگەم. كافەدرادان ۋاقىتىندا، زاڭدى تۇردە وتكەن. پروبلەمالىق ماسەلە. سوندىقتان سىرتتا قارسىلىق كوپ بولدى. بوگەلۋىم سودان”،– دەيمىن. قارسىلىقتىڭ سىرتتان ەمەس، ىشتەن شىققانىن ايتسام، بۇل دا ءبۇلىنۋى عاجاپ ەمەس. عىلىمي حاتشى ەفيم مويسەەۆيچ شۆارتسمان، شەت ءتىل مامانى، ۇلتى جويىت بولسا كەرەك، مادەنيەتتى، اقىلدى كىسى ەدى، ءبىزدىڭ بايىرعى تىلمەن ايتقاندا، قازاققا بەرگىسىز، جاقسى ادام ەدى، مارقۇم، كەيىن، اۋعان سوعىسىندا جالعىز ۇلى ءولىپ، ارتىنشا ءوزى دە كوپ ۇزاماپتى دەپ ەستىدىم، الدى جارىق بولسىن، قىرىسپادى، تىرىسپادى. “مەيلى وندا،– دەدى.– مىنا ءبىرىنشى بەتتەگى “11 وكتيابر 1965” دەگەننىڭ ورنىنا، كافەدرامەن كەلىسىپ، باسقا ءبىر كۇن جازىپ اكەل”. كافەدرا – بەيسەكەم، ايتتىم، ەسكەرتتىم عوي دەيمىن، ءماجىلىس حاتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىن جاقىنىراق كۇنگە تىرەپ، قايتا باسىپ اكەلدىم. تولىپ جاتقان، ارقيلى شارۋا­لاردىڭ ءبارى ورنىنا كەلدى. وسىنىڭ الدىندا ما، ءسال كەيىنىرەك پە، تاعى ءبىر تالقىعا ءتۇستىم. جۇمىستىڭ باس ساراپشى مەكەمەسى – اكادەميانىڭ اۋەزوۆ اتىنداعى ينستيتۋتىندا مارەدەن شاۋىپ وتكەم. مالىك عابدۋللين باسقارعان بولىمدە، باتىر اعامنىڭ ءوزى باستاپ، قالعان تۋىستار قوستاپ، و، بارەكەلدىمەن جارقىراپ شىقتىق. مالىك اعام ايتقان ءبىر ءسوز: ء“بارى دۇرىس. مەن كەمشىلىك دەپ كورسەتكەن جەرلەردى مويىنداماپتى. ونىسى دا دۇرىس. وسىلاي دۇرىس بولا بەرسىن…” ءبارى ويداعىداي. الايدا، رەسمي مىنبەرگە كوتەرىلگەنشە، تاعى ءۇش اي ءوتىپ ەدى.

10

ەجەلگى جىراۋلارعا رەسمي تۇردە جول اشىلعان، ولاردىڭ شالعايىنا وراتىلعان مەن ءۇشىن دە ءتاڭىرىنىڭ كۇنى جارقىراپ شىققان سىن ساعاتتا كولدەنەڭ قاتەر بولعان جوق. ءبارى دە الدىن الا قاراستىرىلعان ەدى. قامقور اعام، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بەدەلى زور باس رەداكتورى نىعمەت عابدۋللين، عىلىمي كەڭەستىڭ جيىرما سەگىز مۇشەسىنىڭ انىق جيىرما بەسىمەن ارقيلى قالىپتا جەكە سويلەسكەن، ارنايى كىسى سالعان، ەكى كۇن قالعاندا جيناقتاپ، تاعى دا جاعالاي تەلەفون شالدى. ءوزىم قازاقتىڭ اتاقتى جازۋشىسى، مۇحتار اۋەزوۆ كەتكەننەن بەرىدە قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ ابىرويلى اقساقال، مەنىڭ ءباسپاسوز بەتىندەگى كەيبىر ماقالالارىم كوزىنە ءتۇسىپ، پەيىل، ىقىلاس بىلدىرگەن ءسابيت مۇقانوۆقا ءوتىنىش جاساعان ەدىم. ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، ۋاقىت تاۋىپ، ماجىلىسكە ارنايى كەلىپ وتىردى; قار كەتىپ، كۇن ەرتە ىسىعان، قاپىرىق، ونىڭ ۇستىنە مەنەن بۇرىن تاعى ءبىر اسپيرانت قورعاماق، اقىرىنا دەيىن وتىرا المادى، ءبىر جاپىراق قاعازعا، قاجەتتى ورىس تىلىندە القاۋ پىكىرىن جازىپ كەتتى، ونى كەڭەس بارىسىندا عىلىمي حاتشى شۆارتسمان كەلىستىرىپ وقىپ بەردى; قىرعىزدان، وزبەك پەن قاراقالپاق، باشقۇرتتان، تاعى قانشاما جەردەن، اۋزى دۋالى عالىمداردان ۇنامدى پىكىرلەر تۇسكەن، ول دا ۇلكەن سۇيەنىش، تەگىس ايتىلدى، ءتۇيىندى تۇستارىنان ايعاقتى ۇزىندىلەر كەلتىرىلدى. داۋ-جانجالدىڭ الدىن الۋ، قاجەت بولسا، قارسى كوتەرىلۋ ءۇشىن، مەن تۋرالى، مەنىڭ جارياعا شىققان ماقالالارىم مەن ءبىتىپ تۇرعان ەڭبەگىم جونىندە باسپاسوزدە ارعى، 1965 جىلى تۇڭعىش رەت پىكىر ايتقان ارىندى اقىن، بىلگىر ادەبيەتشى قاليجان اعا بەكحوجين، مۇرتى جىبىرلاپ، جان-جاعىنا ايبىنا قاراپ ول وتىردى، ەجەلگى جىراۋ­لار مەن ۇلتتىق ۇران كوتەرگەن مالىك عابدۋللين، عابدول سلانوۆ، عاينەتدين مۇساباەۆ جانە تاعى قانشاما اعالار جەتتى. جۇرت سىيماي كەتتى. مەن ىقشام، سەرگەك سويلەدىم. رەسمي وپپونەنتتەر – الكەي اعا مارعۇلان جانە راحمانقۇل اعا بەردىباەۆ جوعارى باعالاپ جاتىر، رەسمي ەمەس ساراپشىلار تاعى ماداقتاپ جاتىر. ءبارى جاقسى بولدى. كولدەنەڭ كەسەلسىز. كوتەرىڭكى، سالماقتى، بىراق قاتاڭ. الدىڭعى اعالارىمنىڭ باتاسى بولاتىن. ءبارى دە جۇرەك تولقىتارلىقتاي. بىراق مەن وتە ساق، ءجىتى وتىردىم. سونىڭ اسەرى مە، ەكى ءتۇرلى كىشكەنتاي كىلتيپان بولدى، ءبىرى – ءسال-ءپال قاۋىپتى، ەكىنشىسى – اجەپتاۋىر كۇلكىلى. ءبىرىنشىسى – الەكەڭ مەنى ماداقتاي كەلە، ءراسىم بويىنشا، بىرنەشە ەسكەرتپە جاساعان. ەشقايسىسىن قابىل كورمەدىم، بىراق باس-باسىنا ەمەس، ءبىر-ەكەۋىنە عانا جاۋاپ قايىرسام كەرەك. ويتپەسە بولمايدى. ءتارتىپ بويىنشا، تىم جىعىلىپ كەتپەۋ كەرەك. سول ءتارتىپ بويىنشا، تىم قارسى دا بولماۋ كەرەك. مەن ارتىقتاۋ كەتىپپىن. ونىڭ ىشىندە، الەكەڭ: “جىراۋدىڭ اتى شالكيىز ەمەس، قازاقتا ونداي ەسىم جوق، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، شالگەز، ءتىپتى، شالگوز بولۋى دا مۇمكىن”،– دەدى. اعامىز جىراۋدىڭ تۇپنۇسقا باسىلىمدارىن وقىماعان، سوندىقتان جاڭىلىپ تۇر، بىزدەن بۇرىن مۇرات اقىن، نەمەسە مۇراتتى جاڭساق كوشىرۋشىلەر “شالگەز” دەگەن (بىزدەن كەيىن دە “شالگەزگە” جابىسىپ، قويماي كەلەدى), مەن بۇل ماسەلەنى ءدال وسى ارادا دايەكتەي كەتپەك بولدىم; جىراۋدىڭ ءوزى تۋرالى ايتقان: “تىلەنشى ۇعلى شالكيىز،– يەسى بي تەمىردىڭ تۇسىندا،– بۇلتقا جەتە جازدادى بۇل ءمۇيىز”،–دەگەن ولەڭ جولدارىن كەلتىردىم دە، جاڭا، جاۋاپ ءسوز كۇتىپ وتىرعاندا ەكى بەت اق قاعازعا قارا پاستامەن ارابشا ءىرى ەتىپ، جۋانداتىپ، بوياۋلاپ تۇسىرگەن “شالكيىز” ەسىمىنىڭ ەكى ءتۇرلى جازىلۋىن كورسەتتىم، تۇپنۇسقالاردا ارابشا تاڭبالانۋى وسىلاي دەدىم، ارينە، وتىرعان جۇرتقا اسەر ەتتى، ال الەكەڭ ۇناتپاي قالدى: “وندا “شالكۇيەز” دەپ وقۋ كەرەك”،– دەدى قىرسىعىپ، مۇنىسى دا دۇرىس ەمەس، سوزدەن جىعىلماۋ ءۇشىن ايتقانى، مەنىكى دە دۇرىس ەمەس، جازىپ كورسەتپەي، اۋىزشا ايتۋمەن شەكتەلۋ كەرەك ەدى، عۇمىر بويى ارحيۆ شاڭىنا بوگىپ كەلە جاتقان اقساقالعا الىپپە ۇيرەتكەندەي بولدىم، مۇنداي الماعايىپ جاعدايدا، وڭ وتىرعان كىسىڭنىڭ ءوزى تەرىس اۋناپ تۇسەتىنى بولادى، ارينە، الكەي اعام اينىمايدى، بىراق كىم دە بولسا پەندە، وكپەلەمەسە دە وبەكسىز قالعانداي، مەنىكى – الدە اڭعالدىق، الدە ەركىندىك، قىل ۇستىندە تۇرعاندا ەكسپەريمەنت جاساۋىم ورىنسىز ەدى. ەكىنشى، ول دا ارتى قايىرلى بولعان كۇلكىلى جاعداي – بەلاعاڭ مەن بەيسەكەمە قاتىستى. انادا، فينيش جولىنا شىققاندا بەيسەكەم بەلاعاڭدى بيبليوگرافياعا ەنگىزدىڭ بە دەپ سۇراعان. “ول كىسىنىڭ مەنىڭ جۇمىسىما قانشالىق قاتىسى بار؟”– دەدىم. “سەن تۇسىنبەيدى ەكەنسىڭ،– دەدى بەيسەكەم.– باياعىدا ساعان نەگە قارسى بولدى، بيبليوگرافياسى تولىق ەمەس دەپ نەگە ايتتى – سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ ءوزىنىڭ اتىن تابا الماعان سوڭ ايتتى”. بەلاعاڭ، ياعني بەلگىباي شالاباەۆ اعامىزدىڭ، الاس-كۇلەس مىنەزى بار، ەشكىمگە زيانسىز، اپەندى ادام، باسقا قىزىعىنا قوسا، ستۋدەنتتەردىڭ كۋرستىق، ديپلومدىق جۇمىستارىنان ءوز اتىن ىزدەپ وتىرادى دەپ ەستىگەم، بىراق ەجەلگى جىراۋلار تۋرالى، تاريح، ەپوس، فولكلور تۋرالى جازعان ەمەس. ء“بىر كىتابىن، نەمەسە ماقالاسىن ەنگىزە سال”،– دەدى. “بەيسەكە، جۇرت كورمەي مە، كۇلمەي مە. بەلاعاڭا ەمەس، ماعان كۇلەدى. ءتىپتى قيسىنى جوق”،– دەدىم. سونىمەن قويعانبىز. كەشە وسى ماسەلەگە قايتا ورالدى. “سوڭعى سوزىڭدە راقمەت ايتاسىڭ عوي، جۇرتقا، سوندا جۋان ورتادا، ۇستازىم دەپ، بەلاعاڭدى دا اتاي سال”،– دەدى بەيسەكەم. “قالاي اتايمىن،– دەدىم مەن.– نە ءۇشىن ايتامىن؟ باياعى تالقىلاۋ كەزىندە تىم قۇرسا بەيتاراپ وتىرسا، نەمەسە تەمكەڭ سياقتى، قاشىپ كەلمەي قالسا راقمەت ايتۋعا بولار ەدى. انالارمەن تىزە قوسىپ، قارسى شىقتى ەمەس پە؟!” “سەن، مۇحتار، وسى قىزىقسىڭ،– دەدى بەيسەكەڭ كۇيگەلەكتەنە كەيىپ.– ال، ەرتەڭ تاعى قارسى شىعادى. سويلەپ اۋرە بولمايدى. الادى دا سىزا سالادى. داۋىس بەرمەيدى. سول ما؟.. راقمەت ايت”،– دەدى. امال جوق، ءبىر جاعى كۇلىپ، ءبىر جاعى كەيىپ، اقىرى قوسپاق بولدىم. راقمەت ءتىزىمنىڭ بەل ورتاسىنا جازىپ قويدىم. كەيىن ۆاك-قا، ياعني ماسكەۋدەگى جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسياعا باراتىن قۇجاتتا الىپ تاستايمىن. مەنىڭ بار قاعازىم تازا بولۋى كەرەك. سولاي دەپ جۇباندىم. مۇمكىن مۇلدە اتاماسپىن. بىراق… قورعاۋ ۇستىندە، رەسمي وپپونەنتتەرىمنىڭ وزىمە ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن تاپسىرىلعان، نەگىزى بەلگىلى سوزدەرىنىڭ كەزىندە زالداعى جۇرتتى ءجىتى شولىپ وتىرعام، كەنەت بەلاعاڭ… ماعان جارق ەتىپ قارادى دا، قاسىنداعى جاسى كىشىرەك بىرەۋگە كۇبىر ەتتى، ول ورنىنان تۇرىپ، كەڭەس توراعاسىنىڭ الدىندا جاتقان ديسسەرتاتسيا قولجازبالارىنىڭ ءبىرىن سۇراپ الىپ… ارينە، اعاما اپارىپ بەردى، بەل-اعاڭ جارادار بەتى جىبىر ەتىپ، قالىڭ تومدى تۋرا سوڭعى بەتىنەن باستاپ اقتارۋعا كوشتى! ارينە، جوق. جوعىن كوردى. كوزى جالتىراپ، ەڭسەسىن تىكتەپ، سۇلىق وتىردى. اۋەلدە تىكسىنىپ ەدىم، ازدان سوڭ ىشتەي كۇلدىم، مۇمكىن، جىميعان دا بولۋىم. ەندى اعامدى قاتىرام. وپ-وڭاي. اتاپ وتسە بولعانى، بار ماسەلە شەشىلەدى. سونىمەن، سوڭعى سوزگە شىقتىم. قولىمدا ءتىزىم. وقىپ بەرە سالسا بولادى. بىراق قاعازعا قاراپ سويلەۋ ادەتىمدە جوق. قازىر وقي سالار ەدىم، ول كەزدە بالاسىڭ، بالا شامشىل كەلەدى، مانادان بەرى تاقىلدادىق، ەندى قۇنجىڭداپ جاتۋ ورىنسىز كورىنەدى. راقمەت ايتاتىن ادامدار ساناۋلى، رەسمي وپپونەنتتەردەن باستايسىڭ، كىم قولدادى، كىم دەمەدى – ءبارى كوڭىلدە، سايراپ تۇر، تەك بەلاعاڭدى ۇمىتىپ كەتپەۋ كەرەك. ۇمىتىپ كەتپەۋ كەرەك. ۇمىتقام جوق. ايتتىم. تەك ءبىزدىڭ ءسوز ءبىتىپ، ۇزىلىسكە شىققاندا عانا ءبىلدىم. الدىمەن داۋىس بەرگەن بەيسەكەم جۇرتتان بۇرىن شىقتى، ءبىر ءتۇرلى رەنىشتى، قۇرجاڭداپ، قىزاراقتاپ تۇر. مەن ءۇشىن تولقىعاننان شىعار دەپ، ايقارا قۇشاقتادىم. بىراق شالىم ءبىر ءتۇرلى سالقىن. ء“اي، مۇحتار،– دەدى.– سەن ماعان راقمەت ايتۋدى دا ۇمىتىپ كەتتىڭ عوي. بەلاعاڭنىڭ اتىن اتادىڭ. ماعان راقمەت تە ايتپادىڭ عوي!..” مىنە ماسەلە! جاڭا مەنىڭ باسىمدا “بەلگىباي شالاباەۆ!” “بەلگىباي شالاباەۆ!” دەگەن جالعىز-اق ەسىم تۇرعان، قاپەلىمدە ۇمىتىپ تاستاپ كەتپەيىن دەگەم، ءسويتىپ تۇرعاندا مىنا ءوزىمدى، مەنى تۋرا توعىز جىل بويى باعىپ-قاققان، اسپيرانتۋراعا الىپ، بار جولىما باتاسىن، ساۋلەسىن تۇسىرگەن، سونشاما قامقورلىق جاساعان، مەن ءۇشىن تالاي تىنىشىنان ايرىلىپ، تالاي ۇيقىسى بولىنگەن، بار جاقسىما وزىنەن ارتىق قۋانعان بەيسەكەمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءبىر ءسات مەن دە اڭىرىپ قالدىم. سودان سوڭ كۇلىپپىن. “بەيسەكە، ادام ءوزىنىڭ اكەسىنە راقمەت ايتپايدى عوي!” بەيسەكەم جادىراي تولقىپ، مەنى ءوزى قۇشاقتادى. قازاق ء“سوز تاپقانعا قولقا جوق”– دەيدى. مەنىكى تابىلعان ءسوز ەمەس، اقيقات شىن بولاتىن. جۇرەكتەن جارىپ شىققان رياسىز ءسوز.

شار سالۋ ناتيجەسى ويداعىداي شىقتى: ماقۇل – جيىرما بەس، قارسى – ۇشەۋ. ياعني، ماقسات ورىندالدى دەگەن ءسوز. راس، مۇنىمەن بىتپەپتى، ءبىر ايدان سوڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۇلكەن كەڭەسىندە بەكىدىم، وندا قىرىققا تارتا كىسىدەن ەكى داۋىس قارسى الدىم. كىم ەكەنىن ەسەپتەپ شىعارۋ وڭاي ەدى، بىراق قاجەتى نە. سەن جەڭدىڭ، ول – ارامدىعى ىشىنە بۇراتىلىپ قالا بەردى. كەيىن، زاماننان زامان وتكەندە، مەملەكەتتىك – اباي اتىنداعى، ەڭ ۇلكەن سىيلىققا جەتكەندە دە ءۇش داۋىس قارسى بولدى. كىم ەكەن، اناۋ ما، مىناۋ ما، دەپ سۇراستى اۋەسقوي اعايىن. مەن جاقسى بىلەم. ءبىرى –اسپيرانت كەزىمنەن بەرى مەنىڭ اتىمدى سىزىپ كەلە جاتقان اعايىن. سول، قالىپتاسقان، دارمەنسىز ادەتىمەن تاعى سىزعان. ەكىنشىسى – سونىڭ بىرگە وسكەن، بىرگە جەتكەن جان دوسى، ءۇشىنشىسى – تاعى دا سول، وسى ەكى دوستىڭ ءۇشىنشى دوسى – اتاق تا، دارەجە دە بار، بىراق ىنساپ جۇقپادى، يمان دارىمادى، اقىرى، ءبىر كەزدە ادەبيەتتىڭ ءتورى سانالعان، ەندى كىرە بەرىس ەسىگى دە ەمەس، وتكەننىڭ بار قوقىسى قوپارىلىپ ۇيىلگەن البارىنا اينالعان، سىرتقى كۇرەسىندە قالا بەردى. مەن مۇنى قازىر عانا ويلاپ وتىرمىن، ادەبيەت كوشىنەن قاقاس جۇرتتا قالعان كىسىلەر تۋرالى ەمەس، قاشان، كىم سىزدى دەگەندى. ول كەزدە دە ەلەگەم جوق. جەڭىمپاز ارتىنا جالتاقتاماۋى كەرەك. جاعاسىنا جارماسقاندى جەر قىلىپ كەتتى – ودان ارتىق نە كەرەك. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كەبەگى دۇشپانىڭ بار ما دەگەن ساۋالعا: “جوق، بابا! دۇشپانىم جوق”،– دەيدى عوي. نىسان ابىزعا. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن مەن “تازىنىڭ ولىمىنەن” سوڭ، پروزانىڭ ۇلكەن بەلەسىنە شىققان جيىرما توعىز جاسىمدا ءبىر-اق ۇقتىم. مەنىڭ دە دۇشپانىم جوق ەكەن. قازىر دە جوق. ماعان دۇشپاندار كوپ بولۋى مۇمكىن. ول – باسقا اڭگىمە. ال سەن… جاۋ ىزدەۋگە، دۇشپان تۇگەندەۋگە مۇرشاڭ كەلمەيدى. ۇلكەن مۇراتىڭ بار. وزىڭە سەنەسىڭ. شالكيىز باباڭ ايتقان كەندىر باۋلى اق جەلكەنىڭ كوك تەڭىزدىڭ جال تولقىنىن جارىپ وتەرىنە كۇمانىڭ جوق، ءوزىڭ ولسەڭ دە، رۋحىڭ – ەلەس ەمەس، قانشاما شىعارمادا قاپىسىز كورىنىس تاپقان اسقاق ارۋاعىڭ جاساي بەرمەك. ەل – سەنىكى، حالىق – ءوزىڭ، ۇرپاق – قايتا تىرىلگەن جاڭا ءبىر كەيپىڭ. سەن نەدەن قورقاسىڭ، نەدەن قامىعاسىڭ. قۇداي باردا قازاق بار، قازاق باردا سەن بارسىڭ!..

ال سول كۇنى، ءبىزدىڭ ات الامان بايگەدەن كەلگەن، شالكيىز بەن دوسپامبەتتىڭ ماڭدايى جارىلعان كۇنى مەرەيدەن قۋانىش باسىم ەدى. ءبىز دە پەندەمىز. جانە بالامىز. بالالىق قۋانىش تا، پەندەلىك ءتاۋبا دا ىشتە تۇنعان، سىرتقى كورىنىس – كوسىلە شابىلعان توي ەدى. وسىدان ەكى جىل، ەكى اي بۇرىن ۇيلەنۋ تويىم وتكەرىلگەن “الماتى” رەستورانىنىڭ كوك وتاۋى.

توي ۇستىندە نە ايتىلماق. قوشامەت، ماداق. ەسەلەپ، ءوسىرىپ ايتادى. بىراق ءبىر قىزىعى، مەن ءوزىمدى قانشا ماقتاپ جاتسا دا، ارتىق كورمەۋشى ەدىم. مىنەز بە، سۇيەككە سىڭگەن ادەت پە. سول ماقتان سۇيگەن قالىپتا قارتايدىق. وسى كەيىندە عوي دەيمىن، وسىعان ۇقساس، بىراق شاعىن وتىرىستا الدەبىر اعايىن مەنى ماقتاۋعا ءسوز تابا الماي تۇر، سوندا ايتقانىم بار: ىركىلمەي ماقتاي بەر، قانشا ماقتاساڭ دا، مەن مەجەلەگەن، مەن كۇتكەن جەرگە جەتكىزە المايسىڭ دەپ. ءيا، بۇل – جارتىلاي بولسا دا قالجىڭ. “باتامەن ەر كوگەرەدى” دەگەن ماقال. “جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت – نۇرى تاسىسىن” دەگەن. القاعان ءسوز دە، يگى باتا دا مول بولدى. قاليجان اعامنىڭ قالاي تەبىرەنىپ سويلەگەنى ەسىمدە. نىعمەت اعامنىڭ سۇلۋ جەڭگەمىز ماعىشپەن يىق سۇيەسىپ، كۇلىمسىرەپ، قالاي وتىرعانى كوز الدىمدا. بەيسەكەمنىڭ جۇرتتىڭ قۇتتىقتاۋىن قابىلداپ، جان-جاعىنا قوقيلانا قاراپ، قورباڭداپ، وتىرا الماعانىن قالاي ۇمىتارسىڭ. اعايىن-تۋىس، تىلەكتەس دوس-جار تۇگەل قۋاندى. مەن ءۇشىن عانا ەمەس، ادەبيەت مەرەيى ءۇشىن، سول ادەبيەتتىڭ ءبىر بولشەگى وزدەرى ءۇشىن. بۇل كەزدە تۇرىك داۋىرىندەگى ەجەلگى مۇرا جونىندەگى جۇمىسىن دەندەگەن، بىراق كوڭىلى كۇپتى مىرزاتاي كەلىنشەگى ءماريام ەكەۋى ءبىر قۇشاق گۇل اكەلدى، “ەندى ءبىزدىڭ دە جول اشىلاتىن بولدى”،– دەپ، ءماريامنىڭ كوڭىلى بوساعان ەدى. شىنىندا دا، ەكى جىل ورايىندا مىرزاتايعا دا كەزەك كەلدى، اناۋ ءبىر كەزدە بەيسەكەم ايتقانداي، ەكىنشى وپپونەنت – مەن بولدىم، سوندا عوي، كەيبىر اعايىنداردىڭ قالجىڭعا سۇيەپ، قىجىرتىپ ايتقانى: “كەنجەباەۆ ءبىر بالاسىنا قورعاتتى، ءبىر بالاسىنا قولداتتى”،– دەپ. بۇعان دەيىن ءXVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان عانا باستاۋ الاتىن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن ون ەكى عاسىرعا كەرى شەگەرىپ، بەيسەكەڭ باستاعان جاڭا ءورىستى ءبىرجولا بەكىتكەن – وسى ەكى بالا بولاتىن. ال كەيىنگىلەر… تياناقتايدى، تەرەڭدەتەدى، دايەكتەيدى، جان-جاقتى قامتيدى، بۇل – زاڭدى قۇبىلىس. بىراق وكىنىشكە قاراي، سودان بەرى وتىز جىل وتسە دە، قازاق ادەبيەتىنىڭ كونە ءداۋىرى تارابىندا سول بۇرىنعىنى قايتالاۋمەن عانا كەلەمىز. بەيسەكەڭنىڭ بىزدەن سوڭ شىققان ءۇشىنشى شاكىرتى الما قىراۋباەۆانىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرىن ايتپاساق، ەجەلگى ءداۋىردى زەردەلەۋ ءىسى مۇلدە توقىرادى دەۋگە بولادى.

توقىراپ بارىپ، عاسىر سوڭىنا تامان ارنايى ءبىر ەڭبەكتەر جازىلىپتى. الايدا، بۇل – تاقىرىپ تەرەڭىنە بويلاعان، جاڭالىقتى زەرتتەۋ ەمەس، ءار تاراپتان قۇرالعان كومپيلياتسيا دەر ەدىك. ارينە، قاجەتتى، تانىمدىق تۇرعىدان پايدالى نۇسقالار. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ بۇگىنگى ءبىر كەزەڭىنە تيەسىلى گاپ.

سونىمەن، بەيسەكەڭنىڭ قاجىر-قابىلەتى، تىنىمسىز كۇرەسى جانە كەيىنگى شاكىرتەرىنە كەڭىنەن جول اشقان ۇستازدىق قىزمەتى ارقاسىندا، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ەجەلگى تۇرىك داۋىرىنەن باستاۋ تارتىپ، التىن ورداعا جالعاسىپ، سودان سوڭ قازاق حاندىعىنا ۇلاساتىنى تۋرالى ءتۇيىندى تولعام جۇرتشىلىق ساناسىندا بەرىك بەكىپ، عىلىمي دايەكتى، تالاسسىز اقيقات رەتىندە ءبىرجولا ورنىقتى.

11

بۇرنادا جازسام كەرەك، قايتالاپ ايتايىن، ول زامانداعى كانديداتتىق دارەجە – بۇگىنگى، ارزانداپ كەتكەن دوكتورلىق اتاقتان الدەقايدا ابىرويلى، اسا ءبىر ەڭسەلى مارتەبە بولاتىن. عىلىم كانديداتى تانىلعان كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ بۇتكىل بولاشاق عۇمىرىن قامتاماسىز ەتپەك. پەندەلىك، كۇنكورىس ءجونى عانا ەمەس، كىسىلىك تۇرعىسىندا. سونىمەن قاتار، سوۆەتتە قالىپتاسقان ءراسىم بويىنشا، قورعاۋدان وتكەن تاقىرىپ – عىلىمعا قوسىلعان، مويىندالعان، ەندىگىدە تالاسسىز اقيقات سانالماق. ياعني، ءحV–حVىىى عاسىرلار شەگىندە جاساعان اقىن، جىراۋلار – ارىداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قوسىلدى دەگەن ءسوز. ەندىگى جەردە ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ نەگىزى – قازاق حاندىعى داۋىرىنەن باستالاتىنى رەسمي تۇردە بەكىتىلدى.

ەندى نەگىزگى تۇرعىلارى جەكەلەگەن ماقالالار ارقىلى جارياعا جەتكەن ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتى ءبىرتۇتاس، عىلىمي مونوگرافيا رەتىندە جارىققا شىعارۋ قاجەت ەدى. ادەبي گازەتكە ورنىعا سالىسىمەن، وسى 1965 جىلدىڭ قاراشا ايىندا، «جازۋشى» باسپاسىنا ۇسىنعام. الايدا، ەسكىلىكتى تاقىرىپ، ءارى جوسپار ماسەلەسى تىم شىرعالاڭ ەكەن. سونىمەن توقتاپ تۇرعام. اقىرى، رەسمي قورعاۋدان كەيىن، كوپ ۇزاماي، جاقسى حاباردىڭ ەلەسى كورىندى. ول كەزدە اتاقسىز، بىراق ارىنى قاتتى ءىلياس ەسەنبەرلين «جازۋشى» باسپاسىنا ديرەكتور بولىپ كەلۋگە ءتيىس ەكەن. قوناەۆتىڭ الدىندا شەشىلگەن جاعدايات. ەندى ىلەكەڭ كۇن ىلگەرى قام جاساپ، كادر ماسەلەسىن ويلاستىرا باستاپتى. قاپان ساتىبالدين، نىعمەت عابدۋللين سياقتى ارا اعايىندار ارقىلى ماعان شىقتى. باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتى. ىلەكەڭ جارىقتىق «جازۋشىعا» ءبىر جارىم اي مەجەسىندە، 30 اپرەل كۇنى كەلىپ ەدى. ەكى كۇندىك كوكتەم مەرەكەسىنەن سوڭ، 3 ماي كۇنى مەن دە اتاۋلى ورنىما جەتتىم. قالامگەرلىك ۇزاق عۇمىرداعى بەتبۇرىس، جاڭا ءبىر ءداۋىردىڭ باستالۋى.

كەشەگى عىلىمي ديسسەرتاتسيا – ءحV–حVىىى عاسىرلار – قازاق ورداسى زامانىنداعى اقىن، جىراۋلار تاريحىنا ارنالعان «قوبىز سارىنى» دەيتىن مونوگرافيالىق ەڭبەك ارادا جەتى-سەگىز اي وتەر-وتپەستە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. ارينە، اۋەلگى، اۆتورلىق نۇسقالارىنىڭ ءبىرىن ەڭ الدىمەن بەيسەكەمە سىيلادىم. ءوز كىتابى شىققاننان ارمەن قۋانىپ ەدى. ارعى جىلى – ورىسشا اۋدارما نۇسقاسى. تاعى دا ۇستازىما تارتۋ. جانە سول 1970 جىلى – كونە قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى «الداسپان»، ياعني، ءحV–حVىىى عاسىرلاردا جاساعان قازاق اقىن، جىراۋلارىنىڭ شىعارمالار جيناعى. ارينە، بەيسەكەمنىڭ الدىنان تابىلدى. تاعى دا بالاشا ءماز بولعان.

ءداپ وسى ارادا، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى تارابىنان ويباي-اتتان كوتەرىلدى. ون جەتى مىڭ تيراجبەن شىققان، الدىڭعى توبى الماتىدا جانە كەيبىر وبىلىستاردا كىتاپ دۇكەندەرىنە تۇسكەن، بىراق تولىق تارالىپ ۇلگەرمەگەن انتولوگياعا توقتاۋ سالىندى. ازىرشە باسپاحانادا قالعان، جانە شاشىراپ كەتكەن بارلىق نۇسقالارى جيناقتالىپ، تۇتقىنعا ءتۇستى. ەندى الداعى كۇندەردە رەسمي ايىپتالماق جانە بار تيراجى جويىلماق قاۋىپ بار. مەن ارقىلى بار جاعدايدان حاباردار بەيسەكەم نىعمەت عابدۋللين باسشىلىق ەتىپ وتىرعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ارنايى ماقالا جازدى. سونىمەن قاتار، الكەي مارعۇلان، مالىك عابدۋللين اقساقالدار دا ءباسپاسوز كوميتەتىنە قورعاۋ سوزدەرىن جەتكىزدى. ماسكەۋدەن بەلگىلى شىعىستانۋشى ءامىر ءناجىپ رەنىش ايتقان. اقىرى، وسىنشاما قولداۋ ناتيجەسى، ەڭ باستىسى – ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ قاتاڭ كۇرەسىنەن سوڭ، ەڭ اۋىر ۇكىمنەن قۇتىلدىق. «الداسپاننىڭ» اۋەلگى، 1970 جىلعى تيراجىنىڭ ساتىلىپ ۇلگەرمەگەن نەگىزگى بولىگى پىشاققا ءتۇسىپ، ءبىرجولا جويىلسا دا، انتولوگيا تولايىمەن مانسۇق بولماي، ازدى-كوپتى قىسقارتۋمەن، كەلەسى 1971 جىلى قايىرا باسىلىپ شىقتى.

ارينە، وسى قىسىلتاياڭ كەزدە عانا ەمەس، بارلىق ۋاقىتتا بەيسەكەڭمەن ارامىز ۇزىلگەن جوق. اي ۇزاتپاي تەلەفونداسىپ قويام. توقسان ارالاتپاي ءجۇز كورىسەم. بۇل كەزدە، تابيعي جاعداي دەسەك تە، بەيسەكەمنىڭ جەكە باسىنا جاڭا ءبىر قيىندىقتار كەلگەن. ومىرلىك قوساعى – جاس كەزىنەن تابىسقان مەڭجامال جەڭگەي دۇنيەدەن ءوتتى. بەيسەكەم جالعىز قالىپ ەدى. مەنەن نيەت ءبىلدىرۋ، كوڭىل اۋلاۋدان باسقا دارمەن جوق. جاقىن تۋىستارى مەن تەتەلەس شاكىرتتەرى جاپىرلاپ قالسا كەرەك. راس، جال-قۇيرىقسىز ەمەس. شىڭعىس دەگەن ۇلكەن ۇلى جانە شولپان، گۇلنار دەيتىن ەكى قىزى بار. الايدا، جاقسى باستاعان تالانتتى سۋرەتشى شىڭعىس بۇل كەزدە بار بولسا دا ساناتتان تىس، ءوز باسىنان اسپايدى. ەكى قىزدا كىنارات جوق. ۇلكەنى – قىرعىز استاناسىندا تۇرادى، كۇيەۋى – مينيستر دارەجەسىندە ءوز ەلىندە بەلگىلى ازامات ەكەن، وسىدان ءبىراز بۇرىن جول اپاتىنان قازا بولعان، ەندى اكەسىن الىپ كەتپەك نيەتىن ايتسا، بەيسەكەڭ جات جەر، جات جۇرتتا ولگىم كەلمەيدى دەپ، كونبەي قويادى. كىشى قىز ءدال ىرگەدە، ول دا ىقىلاس بىلدىرەدى، بىراق بەيسەكەڭ قازاقتىعىنا تارتىپ، «قىزدىڭ ۇيىنە بارمايمىن» دەپتى، شىندىعىندا، مەنىڭ بايقاۋىمشا، كۇيەۋ بالانىڭ رايىن بايقاسا كەرەك (ناقتى بىلەتىنىم، كەيىندە، بەيسەكەڭ دۇنيە سالعاندا، بۇل كۇيەۋ بالا ىستىقكولدە جاتىر ەكەن، جەردىڭ ءتۇبى ەمەس، دەمالىسىن ەكى كۇنگە قيىپ، جەرلەۋگە قاتىسا المادى). مىنە، وسى كەزدە اعايىن، تىلەكتەس جۇرتتىڭ كوڭىلى شاكىرت بالا، ءارى اتالاس تۋىس قۇلبەككە تۇسەدى. كەيىندە بەلگىلى ادەبيەتشى قۇلبەك ەرگوبەكوۆ. ارينە، سارقات اقساقالدى كۇتىپ-باعۋ وڭاي ەمەس. اۋەلدە قۇلبەكتىڭ كوڭىلى داۋلاماسا كەرەك. بىراق بۇل ۇيدەگى بايان كەلىن ايرىقشا مەيىربان شىعىپتى. اقىرى، قۇلبەك تە يلىگەدى. ءسويتىپ، بەيسەكەڭنىڭ سوڭعى جەتى-سەگىز جىلى ءوز شاڭىراعىندا، تۋعاننان ارتىق ۇل مەن كەلىننىڭ قولىندا ءوتتى. قۇلبەكتىڭ جازبالارى بار، كەلىننىڭ ەستەلىكتەرى بار، وزگەشە ءبىر ىزگىلىكتى جاعداي. سىرتتاي بولسا دا كوپشىلىك قاۋىم، ونىڭ ىشىندە مەنىڭ ءوزىم دە جاقسى اڭداعان، ەرەكشە احۋال. بەيسەكەم ەشقانداي كەمشىلىك كورگەن جوق، بارى تۇگەل، باسىندا – ەلبىرەگەن ەكى بالاسى، كىشكەنتاي نەمەرەلەرى; اي ارالاتپاي كەلىپ قايتاتىن ۇلكەن قىز، اپتا سايىن قاتىناسىپ، كۇنارا تەلەفونداسىپ تۇراتىن كىشى قىز… ەڭ باستىسى – مۇراگەر شاكىرت، پىكىرلەس، كەڭەستەس باۋىر – قۇلبەك، جانە بار كۇتىمىن موينىنا العان بايان كەلىن.

1984 – بەيسەكەمنىڭ سەكسەن جاسىن ەشقانداي ارتىق دابىراسىز، قۇلبەك پەن بايان جابدىقتاعان مول داستارقاندا تويلاپ ەدىك. كەزىندە ءوزى باسقارعان قازاق ادەبيەتى كافەدراسى. بۇرنادا الدىنان وتكەن، جاسى ۇلكەن ەكى-ءۇش شاكىرتى. كەيىنگىدەن – مەن، ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىنىمەن. بەيسەكەمنىڭ كوڭىلى تىم كوتەرىڭكى. جاقسى وتىردىق. ءبىر قىزىعى، اينالدىرعان ونشاقتى كىسىمىز، ستول جەتەكشىسى زەينوللا قابدولوۆ بارلىق جۇرتتى اداقتاپ، تەك ماعان عانا ءسوز بەرمەپ ەدى. جۇرت شاي الدىنداعى ۇزىلىسكە كوتەرىلگەندە، باياعى بەلگىباي اعام مەنى ەسكە سالدى. «اۋ، مىنا ەڭ جاس، سۇيىكتى شاكىرتى مۇحتاردى ۇمىتىپ بارامىز عوي، مەن ءسوز بەرەيىن، قانە، سويلە!» – دەپ ەدى. بەلاعاڭنىڭ ەسىنە تۇسپەسەم دە، سوزدەن قالمايتىن ەدىم، بىراق اتاپ ايتىلعان سوڭ اقساقالعا بۇرناعى بار وكپەم تارقاعانداي بولدى. ارينە، بىزدىكى – قىسقا، ءارى ناقتى لەپەس: ۇستازىمنىڭ ادامي تۇلعاسى، ەرەن ەڭبەگى جانە العىس پەن ريزاشىلىق. ول كەزدە داستۇردە بار بولسا دا جاپپاي عادەتكە ەنبەگەن، مەنىڭ ءسوزىمنىڭ سوڭىن الا باقىتجامال كەلىنى وقالى شاپان جاپتى.

بۇل – سەنبى كۇن ەدى، 30 وكتيابر. ارادا ەكى كۇن وتكەندە، دۇيسەنبى، 1 نويابر كۇنى «جازۋشى» باسپاسىنا قايتىپ ورالدىم، باس رەداكتور. كەلە سالا، كوپ جۇمىستىڭ استىندا ءجۇرىپ، بەيسەكەمنىڭ كەيىنگى شارۋاسىن ورىنداۋعا كىرىسىپ ەدىم. ب.كەنجەباەۆ قالامگەرلىك قىزمەتىن ادەبيەت سىنشىسى رەتىندە باستاعان عوي. جيناقتى، «جىلدار جەمىسى» اتالاتىن كىتابى وتكەن جىلى شىققان. باسپا ساراپشىسى رەتىندە اتاۋلى پىكىر جازىپ، سىرتتاي قولداعان ەدىم. ەندى بۇرىنعى-سوڭعى ءبىرتالاي زەرتتەۋ ماقالالارىن قۇلبەككە جيناقتاتىپ، بۇل كەزدە، قالىپتى ءتارتىپ بويىنشا، الداعى جىلدىڭ جوسپارى ءوتىپ كەتكەن، كەلەسى، ەڭ جاقىن 1986 جىلدىڭ جوسپارىنا ەنگىزدىم. 1985-ءتىڭ ماي ايىندا ورتالىق كوميتەتتەن امان-ەسەن وتكەننەن سوڭ، الدىڭعى كەزەكتە تيپوگرافياعا تاپسىرۋ گرافيگىنە قويدىم. جاقسى جىلجىپ جاتقان. وسى كەزدە كۇتپەگەن حابار جەتتى. بەيسەكەم قاتتى جىعىلىپتى، سىرقاتىنىڭ بەت الىسى جامان، جانساقتاۋ بولىمىندە جاتىر. مەن ەرتەڭگە وزدىرماي، ءداپ سول كۇنى اتاۋلى شارت جاساتتىم: قولجازبا بار وتكەلەكتەن وتكەندەي، ەندى تيەسىلى الپىس پايىز قالاماقىسى. قۇلبەكپەن حابارلاستىم، قابىل ال، بەيسەكەم الاي-بىلاي بولىپ كەتسە، بار قاجەتى ءوز جانىنان شىعادى، قىسىلىپ-قىمتىرىلمايسىڭ، دەپ. بۋحگالتەرياعا ارنايى تاپسىرىپ، بار اقشاسىمەن، كاسسير ەگدە تارتقان ورىس ايەل ەدى، ماشيناما وتىرعىزىپ جىبەردىم. ول زامانداعى ءبىر ەرەكشەلىك، ءوتىپ كەتكەن كىسىگە قانشاما زاماننان سوڭ، ادال اقشاسىنىڭ الدەبىر بولىگى عانا تيمەك. مەنىڭ ۇستازىم، قۇرمەتتى، اتاقتى پروفەسسور، ءحالى كەلمەۋى مۇمكىن، وندا بالاسىنا قول قويعىزا سالىڭىز، مەنىڭ ارنايى ءوتىنىشىم، دەدىم. كاسسير ايەل بىرەر ساعاتتان سوڭ ورالدى، باياۋ سويلەپ، بار جاعدايدى ايتقان: ۇستازىڭىزدىڭ جاعدايى اۋىر، كوزى جۇمىق جاتىر ەكەن، ماعان الدىنالا ەسكەرتكەنىڭىز جاقسى بولدى، بالاسى قول قويدى، بار اماناتىن تابىستادىم، ەندى وڭالىپ كەتكەي، دەپ ەدى. مەنىڭ قاراۋىمدا قىزمەت اتقارسا دا، وزىندىك قۇقۇعى بار، جانە، بايقاۋىمشا، شارۋاسىنا قاتاڭ ورىس ايەلىنە العىس ايتتىم.

ەندى كۇنى-ءتۇنى اۋىر حابار كۇتىپ، الاڭداپ وتىرىپ ەدىم. رەانيماتسياعا كولدەنەڭ كىسىنى جىبەرمەيدى، قۇلبەكپەن كۇندەلىكتى تەلەفونداسىپ تۇردىم. اقىرى، ارادا ءۇش كۇن وتپەي، «اكەمىزدىڭ بەتى بەرى قارادى!..» – دەگەن جاقسى حابار جەتتى. اپتا ما، ونشاقتى كۇن بە، كوپ ۇزاماي ۇيگە شىعىپ ەدى. بۇل، جاڭىلماسام، 1985 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي.

بەيسەكەم قاتەرلى جاعدايدان ءوتتى. بىراق تولىق وڭالماعان. جاسى كەلگەن، دەنساۋلىعى تىم مىقتى ەمەس. بۇدان ءارى تياناقتى قاداعالاۋ، قاتتى كۇتىم استىندا عۇمىر كەشىپ جاتقان. جانە اقىل-ەسى دە، زيىنى مەن وي-تولعامى دا ورنىنشا. قۇلبەك بالاسىمەن قانشاما ءماندى كەڭەس قۇرعان ەكەن. جانە ءوزىنىڭ كەنجە قىزىنداي بولىپ كەتكەن بايان كەلىنىمەن دە تالاي قىزىق اڭگىمە ايتىسقان ەكەن، كەيىنگى شىنايى، تابيعي ەستەلىكتەرىنەن وقىدىق.

اقىرى، تىرشىلىك دەمى تاۋسىلعان ءسات. 14 يۋل، 1987 جىل.

الىس-جاقىن اعايىن-تۋىس، ارىپتەس پەن شاكىرت – ارۋلاپ اتتاندىردىق. كوكتوبەنىڭ باسى. سىركىرەي تامشىلاپ شولاق جاۋىن ءوتتى. ارىپتەستەر مەن شاكىرتتەر اتىنان مەن باقۇل ءسوز ايتتىم. كوڭىلىم بوساپ، بار پەيىلىمدى جەتكىزە الماي قالارمىن دەگەن قاۋىپپەن، ەكى بەت قاعازعا جازىپ العان ەدىم: بەيسەكەمنىڭ قازاق رۋحانياتىنان الاتىن ورنى; رياسىز ەڭبەگى مەن ۇستازدىق ۇلاعاتى; بارىنا العىس پەن ءتاۋبا، كەلەشەك ادەبيەتتانۋ تاريحىنداعى باعاسى مەن مارتەبەسىنە سەنىم. قيماس قوشتاسۋ. (بۇل شاعىن لەپەس مەنىڭ الماتىداعى ارحيۆىمدە تۇرسا كەرەك، قازىردە قولدا جوق، بالكىم، ءساتى تۇسسە، كەيىندە ءداپ وسى اراعا جالعاسار.)

قاجىرلى كۇرەسپەن وتكەن ماعنالى ءومىر وسىلاي اياقتالعان ەكەن.

*   *   *

ءتاڭىرى پەندەسىنىڭ تاعدىر جولى اۋەل باستان-اق تۋرا سىزىلسا كەرەك. باستان-اياق ناقتى بولماعانىمەن، نەگىزگى تۇرعىسى، اقىرعى ناتيجەسى. شالعاي اۋىلدان شىققان، جات شاھاردا جوقشىلىق استىندا، ءبىرجولا ازىپ-توزىپ بىتۋگە ءتيىس جەتىم بالا قاپەلىمدە تۇركستان جاستارىنىڭ كوسەمى عاني مۇراتباەۆتىڭ كوزىنە شالىنىپ، بۇگىنگى تىرشىلىگىن ۇزارتۋمەن قاتار، بولاشاق دارقان عۇمىرىنا قادام باسسا، اقىرى ۇلتتىڭ رۋحىن ۇستاعان ايگىلى عالىم بولىپ شىقسا، بۇل – كەزدەيسوق وقيعا ما، الدە تابيعي زاڭدىلىق پا؟ ءسوز جوق، اۋەلگى كەسىم.

كەمەلىنە تولىپ تۇرعان پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ پەن ون سەگىز جاسار ستۋدەنت مۇحتار ماعاۋيننىڭ تابىسۋى – ادەپكى جاعداي دەپ سانايىق. ۇلتتىق تانىمى جوعارى، قازاق رۋحانياتىنىڭ كەمىسىن تولتىرماق، قابىلەتتى شاكىرت ىزدەدى. قانشاسىن تاپتى، قولدادى، عىلىمعا جەكتى. اقىرى، وسى رەتپەن، ءساتتى ءبىر كۇنى بىزگە كوزى ءتۇسىپتى. بەيسەكەم بولماسا، ايتەۋىر بىرەۋ ۇشىراسار ەدى دەپ ايتپايمىن. ول – باسقا تاقىرىپ، باسقاشا جول. شىنىندا، بەيسەكەمنىڭ ماعان دەگەن عالامات سەنىمى جانە سوعان وراي، بوتەن تاراپقا مويىن بۇرعىزباس بەرىكتىگى بولماسا، قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى رۋحاني مۇرا تاقىرىبى مەن ءۇشىن جابىق قالار ەدى. قازتۋعان مەن شالكيىز دە، دوسپامبەت پەن مارعاسقا دا جوق. اقتامبەردى مەن ۇمبەتەي اتاۋسىز، بۇقار جىراۋ شالاعاي كۇيىندە تۇرار ەدى. جەكە ءبىر تۇلعالار عانا ەمەس. قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت مۇلدە ۇمىتىلعان، كومەسكى جاعدايدا توزىپ ءبىتىپ، جوققا اينالماق. «قوبىز سارىنى» مەن «الداسپان» سول بەتى جابىق. ياعني، مەن دە بوتەن ءبىر تۇرعىداعى زەرتتەۋشى بولىپ شىعام. عىلىم عانا ەمەس، كوركەم پروزانىڭ ءوزى باسقاشالاۋ. قايتكەندە، باعزىداعى ۇلى جىراۋلاردىڭ رۋحى تولىق ەمەس. ءيا. مەنىڭ مەن بولۋىم، بەلگىلى مولشەردە ءازيز بەيسەكەمنىڭ ارقاسى ەكەن.

ءبارى زاڭدى، ءبارى ورىندى دەيىك. سونىمەن قاتار… بۇل جاعداي، ياعني، ۇلى ۇستازىمنىڭ شاپاعاتى تىم ارىدا، وزگەشە ءبىر احۋالدا بەلگى بەرىپ ەدى. مەن بەيسەكەممەن تۋرا ون ءبىر جاسىمدا كورىسكەن ەكەم! وزىمەن، بەتپە-بەت ەمەس. كەيىندە ماعان نەگىزگى تاقىرىپ بولعان توتەنشە نۇسقاۋ – ورەلى ەڭبەگىمەن.

ءيا. مەن – قارشاداي بالا، ون ءبىر جاستامىن. 1951 جىلدىڭ جاز ورتاسى. الىس قازاق اۋىلى. وسىدان ءبىر-اق اي بۇرىن اعا، ياعني تۋعان اكەم، مەكتەپ مۇعالىمى مۇقان ماعاۋين ۇستالىپ كەتكەن. مەن كوز اشقاننان بەرى اتامنان، اجەمنەن، الىس-جاقىن بەيساۋات جۇرتتان ۇزدىك-سوزدىق، جانە تىنىمسىز ەستىگەن قانشاما كولدەنەڭ اڭگىمە – عالامات اشارشىلىق، جاپپاي قۋدالاۋ، وكىمەت-زورلىق تۋرالى ادام سەنبەس، نيھاياتسىز سۇمدىقتى كوكەيىمە تۇيگەم. باسىنا تەمىر نوقتا ىلىنگەن جان اتاۋلىنىڭ سول بەتى جوعالاتىنىن، قايتىپ ورالۋى قيىن ەكەنىن دە جاقسى بىلەم. اعا كەتكەن كۇنى قۇسا-زاردان وقىس جىعىلىپ، تۋرا جيىرما كۇن توسەك تارتىپ جاتتىم… سودان سوڭ، از-ماز ەس جيعاننان كەيىن، ۇيدەگى شاعىن كىتاپحانامدى رەتكە كەلتىردىم جانە اعانىڭ جۇمىس ستولىنداعى بارلىق قاعازىن تەكسەرىپ شىقتىم. تۇتقىن جانە ءتىنتۋ كەزىندە استان-كەستەن بولعان ەكەن. ايتكەنمەن، الدەبىر قۋىستا ءبىرتالاي جازبالارى قالىپتى. كوبىنە كۇندەلىك ەسەپتى. تاتەممەن قالاي تانىسقانى، ءتۇسىنىسىپ، ۇيلەنگەن سوڭ كوپ ۇزاماي مەنىڭ ەلەسىم بايقالعانى… تازا ومىرباياندىق جازبالار. جانە ءار تاراپ، ادىستەمەلىك ماقالالار: باستاۋىش مەكتەپتەگى ساباق وتكىزۋ مەتوديكاسى. ءبارىن دە مۇقيات وقىپ شىقتىم. اۋەلگىسىن كولدەنەڭ كوز كورمەۋى كەرەك. سوڭعىلارى مۇلدە قاجەتسىز. تۇگەلدەي جىرتىپ تاستادىم. سودان سوڭ، تاعى ءبىر تارتپادان مۇلدە باسقاشا مازمۇنداعى جۇقالتاڭ كىتاپشا شىعىپ ەدى: «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ماسەلەلەرى»، الماتى، 1941 جىل. ىشىندە كولەمدى ەكى ماقالا بار ەكەن. كەيىنگىسى – ءتىل بىلىمىنە بايلانىستى. ەڭ باسىندا – «بەيسەنباي كەنجەباەۆ. قازاق ادەبيەتىن داۋىرلەۋ ماسەلەلەرى.» كىشى تاقىرىپشا – «قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ادەبيەت» اتالادى. بۇل كەزدە مەنىڭ تانىم دارەجەم ءوز جاسىمنان عانا ەمەس، ءوز تۇسىمنان دا ءبىرشاما جوعارى. ەجەلگى گرەك، ريم تاريحىنان اجەپتاۋىر حابارىم بار. ەۋروپانىڭ ورتا عاسىرلار جانە جاڭا ءداۋىر تاريحىن دا وقىعام. اباي مەن مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇستافين مەن مۇسىرەپوۆ، ءتىپتى، شاكەرىم مەن دۋلات، شورتانباي. قازاقتان تىس الەم ادەبيەتى: پۋشكين، تۋرگەنەۆ، چەحوۆ… دجەك لوندون، جيۋل ۆەرن… ىلگەرى، 8-9-10-كلاستاردىڭ ادەبيەت وقۋلىقتارى ءوز الدىنا. سويتە تۇرا، مىنا، «قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ادەبيەت» – مۇلدە توسىن كورىنگەن. اسان قايعى، بۇقار جىراۋ جانە حاندىق تاريحىنان ءبىرشاما اقپار. بۇگىندە ءبارى تۇسىنىكتى، وپ-وڭاي سياقتى. ال ول كەزدە… ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن سۇمدىق. قازاق حالقىنىڭ دەربەس، ءوز مەملەكەتى بولىپتى، سوعان وراي ەلەۋلى ادەبيەت نۇسقالارى بار…

ون ءبىر جاسىمدا، تىرشىلىك عۇمىرىمداعى ەڭ اۋىر، الماعايىپ قانا ەمەس، مەيلىنشە قاتەرلى، زۇلمات كۇندەردە الدىمنان شىعىپتى. كەزدەيسوق جاعداي ما، الدە Aرۋاق پەن ءTاڭىرىنىڭ بولاشاعىمدى ايقىنداعان ناقتى نۇسقاۋى ما؟.. قايتكەندە دە عاجايىپ جاعدايات.

ارينە، ايرىقشا اسەر ەتكەن وزگەشە تولعام ۋاقىت وزا كەلە كومەسكى تارتتى. اقىرى، ارادا تاعى دا ون ءبىر جىل وتكەندە الدىمنان شىعىپ ەدى. بۇل جولى بەيسەكەمنىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي تاپسىرما، بۇلتارتپاس جارلىعىمەن. مەن باياعى زامان، پاناسىز بالا كەزىمدە ويىمدى قۇرساعان بۋالدىر ەلەستى ەندى ناقتى كورىنىسكە اينالدىرۋىم قاجەت ەكەن.

ءداپ سولاي. بولاشاق عۇمىرىمنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولعان ۇلى جىراۋلار مۇراسى اۋەل باستان-اق مەنىڭ ماڭدايىما جازىلىپتى.

«قوبىز سارىنى»، «الداسپان»، «بەس عاسىر جىرلايدى»، «اي، زامان-اي، زامان-اي»، «پوەتى كازاحستانا» عانا ەمەس، «كوك مۇناردان» باستالىپ، «الاساپىراننان» ءوتىپ، «شىڭعىس حان» ارقىلى تۇتاس ءبىر وتتى شەڭبەر سىزىپ شىققان بارلىق شىعارمالارىم.

تاعدىردىڭ جازۋى دەگەن وسى.

«قيا جولدار» – 1998, پراگا-الماتى;

17–23.ءىح.2019, كۇمىس بۇلاق، اقش.

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз