Muhtar Maǵaýın. Uly ustazym Beısenbaı Kenjebaev

Búgin, qazannyń 4-inde ádebıettanýshy ǵalym Beısenbaı Kenjebaevtyń týǵanyna 120 jyl toldy. Soǵan oraı ǵalymnyń shákirti, jazýshy Muhtar Maǵaýınniń 2020 jyly «Juldyz» jýrnalynda shyqqan arnaýly esteligin jýrnaldyń saıttyń nusqasynan alyp, qaıtara jarııalaǵandy jón kórdik.

Anyǵyn aıtý kerek, «Estelikter kitabynda» Beısekem – aıaýly ustaz, qamqor áke, zerdeli, ultshyl ǵalym Beısenbaı Kenjebaev týraly arnaıy jazý qarastyrylmaǵan, burnaǵy «Men» ǵumyrbaıandyq dılogııasy, onyń ishinde «Qııa joldar» memýarlyq romanynda molynan jáne bajaılap aıtylǵan sebepti. Alaıda, birtutas aǵym emes, jekelegen tulǵalar tóńireginde qurylǵan erekshe eńbektiń eki tomyn támamdap, baspaǵa ótkizgennen soń, jalǵas Úshinshi para – uzaq zaman, qanshama jan qamtylǵan kólemdi memýar mazmundyq, mejeli sheńberine jetý úshin, Beısekemdi qatarǵa qosý qajetine den qoıdym. Shynynda da. Batamen ǵana emes, naqty isi, demeý, qoldaý, rııasyz kómek arqyly súıemel jasaǵan, kerek deseńiz, asqaqtata kótergen aldyńǵy aǵalar jáne dúnıeden erterek ketken, zamanynda tilektes, turǵylas bolǵan, tipti, árqıly jaǵdaı áserimen tym qatty qabysa almasaq ta, qatar jasasqan, zamandas taǵy birtalaı eleýli tulǵalar eskerilgen, túptep kelgende, bul da birtutas ǵumyrbaıan sanalýǵa tıis aýqymdy eńbekte Beısekemniń múlde atalmaı qalýy – úńireıgen olqylyq bolyp shyǵady eken. Iá. Burnada biraz jazdyq, jetkize baıyptaǵan sııaqtymyz. Endi ózimizdi ózimiz qaıtalap jatsaq nesi bar. Jańa shyǵarma tabıǵatynan týyndaıtyn, kezekti bir jaǵdaıat. Tek bul joly kóbirek kettik demesek. Biraq «Men» – óz aldyna, al mynaý «Estelikter kitaby» – ótkendi jańǵyrtsa da, derbes negizi bar, basqasha turǵydaǵy basqa bir tolǵam.

Sonymen, qımas Beısekem – uly ustazym Beısenbaı Kenjebaev týraly tolymdy, jınaqty estelik.

1

Jasym jıyrma ekide, 1962 jyl, qara kúz. Men aspırantpyn. Qazaq Memlekettik ýnıversıteti, fılologııa fakýlteti, qazaq ádebıeti kafedrasy.

Ýnıversıtetti osy jazda ǵana bitirgem. Meni ekinshi kýrstan bastap qadaǵalaǵan uly ustazym professor Beısenbaı Kenjebaev respýblıkanyń Joǵarǵy bilim mınıstrine deıin baryp júrip, men úshin bir oryndy áreń surap alyp edi. Aldyn-ala bar jaǵdaıdy bilip, úlken qam jasady. Qabyldaý emtıhanynda shet til – eýropalyq: aǵylshyn, nemis, ıakı franýz ǵana bolýǵa tıis eken. Al biz ýnıversıtette bulardyń eshqaısysyn oqyǵamyz joq, arab tilinen ǵana qara tanydyq. Beısekeń respýblıkalyq mınıstrlikke baryp, eshteńe shyǵara almady, Máskeýge jazý kerek kórinedi. Solaı da solaı, arab tilin oqyǵan, arab tili bolashaq zertteý taqyryby úshin de kerek, aspırantýraǵa qabyldaý emtıhany retinde ruqsat berýińizdi suraımyz degen resmı qaǵaz ýnıversıtet rektorynyń qoly qoıylyp, Máskeýge ketti. Oǵan eki aıdan astam ýaqyt jaýap kelmegen soń, qaıyra joldandy. Munyń bári – menen aıyrylsa, qazaq ǵylymy qaýsap qalatyndaı, bar ijdaǵat, jigerimen qatty kirisken Beısekemniń áreketi. Men ýnıversıtet bitirer-bitirmesten bastalǵan is. Aqyry, qyrkúıektiń sońyna taman, aspırantýranyń qabyldaý emtıhany qarsańynda ruqsat keldi. Oryn bireý – meniki, talapker kóp bolyp shyqty, saıdyń tasyndaı taǵy jeti jigit qujat tapsyrypty. Bizben birge bitirgen balalar arasynda da úmitker – jeteý edi. Jeti jigit úzdik dıplommen bitirgen. Solardyń qaı-qaısy da ǵylymnyń úlken júgin kóterer azamat bolyp shyǵar edi. Biraq sharýashylyq qana emes, bar tirshilik kesimdi josparǵa baǵyndyryl­ǵan, ótken jyly aspırantýraǵa úsh oryn berilipti, kafedra meńgerýshisi Beısekeń bolashaqtan qaýiptenip, úsh balany da keler jyly alamyn dep, qabyl kórmegen, nátıjesinde múlde quralaqan qala jazdady. Endi, tórt jyl kútip, tańdap alyp qalǵan meniń ornyma mundaı talas týyp otyr. Syrtta, kóldeneńde ne áńgime boldy – bilmeımin, Beısekeń tosyn qolqa men ókpe, salmaqtyń esh­qaısysyna ılikpese kerek, arnaıy referattan tys úsh synaq­ – mamandyq, shet tili, qoǵamtaný boıynsha emtıhan nátıjesinde men, – shyntýaıty sol, súıemel de bar, – eń joǵarǵy upaı jınap, aspırantýraǵa tústim. Menen góri Beısekeń kóbirek qýandy ǵoı deımin.

Taqyrybym belgili – “Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet”. Budan buryn Beısekeńniń bir aspıranty túbine jete almaı, aıaqsyz qal­dyrǵan. Endi maǵan júktelmek. Men ol kezde qıynnan qoryqpaımyn, qolymnan kelmeıtin nárse joq dep bilem, tasqa shabýdan taıynbaıtyn sııaqtymyn, biraq almaǵaıyp, aýsar iske barmas edim, sońǵy elý jylda bizdiń áýlettiń basynan ótken opat pen topan meni mólsherli saqtyqta qalyptaǵan, áýeli qazaq eposynan shuǵyl qorǵap alaıyn, sodan soń, ǵylymı ataqtyń qalqasynda myna taqyrypqa tabandap otyraıyn dep úgittep kórip edim, meni balasyndaı erkin ustaıtyn Beısekem ılikpedi. Myna taqyrypty tez ıgerý kerek, arǵy, Altyn Orda kezeńin keler jyly taǵy bir aspırantqa tapsyramyn, jıyrma bes jasyńda kandıdat bolasyń, folklorǵa sodan soń túsersiń, otyzǵa deıin doktorlyq qorǵap úlgeresiń, odan ary qanshama ómir, qanshama zertteý tur aldyńda, áýeli myna sharýany jerine jetkiz dedi. Beısekem osylaı, tym bıikten tolǵap otyr, al men kandıdattyq dıs­sertaııanyń óziniń aýyly alystap ketkenin kórip turmyn. Biraq aqsaqal kónbedi. Taqyryptyń aýqymyn mejeledik. Aryda Asan Qaıǵy, beride Buqar jyraý. Asan Qaıǵyńyz – ańyz, Buqar jyraýdyń óziniń basy ashyq emes. Al eki orta úńireıip tur. “El bolǵan soń, halyq bolǵan soń ádebıet te bolady,– dedi Beısekeń. – Muqııat qarastyryp kórseń, birdeńe tabylyp qalar. Tabylmasa…–dedi Beısekeń,– qazaq eposynyń úlgilerin bir taraý etip alamyz. Edige de, Shora da… Qarasaı, Qazy… bári de XV ǵasyrdan beride týǵan…” “Beıseke, olar tutasymen kógendelip, halyq jaýy dep jarııalanǵan ǵoı, qaýlyǵa engen ǵoı… Odan da taza qazaq eposynyń ózin derbes taqyryp etip almaımyz ba?” “Sóz tospaısyń…– dedi Beısekeń renjip. – Men jalpy sulbasyn aıtyp turmyn ǵoı. Olardy atamaı-aq qoı. Beridegi Qabanbaı, Oljabaı, Bógenbaı, Baraq… XVIII ǵasyrda jasaǵan, basy ashyq tulǵalar bar emes pe?” “Beıseke, onda bizdiń taqyrybymyz tarıhı jyrlar bolady”,– deımin. Beısekem áldebir qaǵazdardy aqtarystap, kúıgelektenip qaldy. “Óziń ýaıymshyl ekensiń,– dedi shynymen-aq ókpelep.– Bastamaı jatyp túńilip otyrsyń. Bul taqyrypty men saǵan budan bes jyl buryn aıtqam. Sodan beri ne bitirdiń?..” Onysy ras. Bes emes, tórt jyl buryn. Men ýnıversıtettiń ekinshi kýrsynda júrgende. “Abaı jáne shyǵys ádebıeti” degen kýrs jumysyn jazdym. Beısekemniń jáne sol kezdegi kafedra meńgerýshisi Mástýra apaı Sarmýrzınanyń alqaýymen, Máskeý, Lenıngrad, Novosıbır, Tbılısıden bastap, búkil Ortalyq Azııa ýnıversıtetteriniń talapker jastary bas qosqan Stýdentterdiń ǵylymı konferenııasyna qatysyp, ejelgi aıbyn, sáýleti tozbaǵan Samarqannan maqtaý qaǵaz alyp qaıtqam, bul – meniń keń dúnıege alǵash shyǵýym, bar jarııanyń basy eken, ıgilik budan da zor bolatyn edi, Beısekem joldama jazyp, óz qolymen usynǵan maqalama “Qazaq tili men ádebıeti” jýrna­lyndaǵy dúmsheler jol ashpaı qoıdy, mine, sol maqalanyń, maqaladan burynǵy kýrs jumysynyń kezinde aıtqan, on segiz jasqa jańa ilingen qarshadaı balaǵa: “Ýnıversıtetti bitirgen soń aspırantýraǵa alyp qalam, qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıetti zertteısiń, daıyndala ber!”– degen. Men daıyndaldym. Bolashaq ǵylymı jumystarǵa ǵana emes, úlken jazýshylyqqa. Qazaqtyń, búkil Ortalyq Azııanyń, Reseıdiń, Álemniń tarıhyn tóńkerip shyqtym, Shyǵystyń, Batystyń – antık dáýirinen búgingi kúnge deıingi dúnıe ádebıetiniń orys tilinde bar nusqalaryn túgel bajaılap tekserdim; oqýmen ǵana shektelgem joq, ádebı syn, zertteý maqalalary óz aldyna, prozashy qalamger retinde de belgili bir órege jettim dep bildim. Taý qoparyp, tas buzamyn dep turmyn, sonda da júregim daýalamaıdy. Zady, men aqyr túbinde nátıjesiz bolary anyq iske shatylyp kórgen emespin. Erliktiń, táýekeldiń jóni bir basqa. Biteý jartasty tóbeńmen súzip buza almaısyń, teńizdi tizelep jaldaı almaısyń. Saqtyq, abaıshyldyq emes, jupyny ǵana aqyl isi. Beısekeńniń maǵan artqan júgi – aqylǵa syımas aýyr edi. Aýyr emes, býaldyr, elesi joq. Sol joqty barǵa kóshirip, seldir tumandy batpan-batpan, taı-taı júkke aınaldyryp, qııamettiń qyl kópirinen arqalap ótýim kerek eken. Beısekem meni aıamady. Nemese, ǵajaıypqa sendi. Osy ýaqytqa deıin jer álemde qalǵan qazaq ishinde jalǵyz-aq ultshyl bar, ol – men dep oılaýshy edim. Shyn fanatık ultshyl – meniń uly ustazym Beısenbaı Kenjebaev eken.

Ýnıversıtettiń Ǵylymı keńesinde dıssertaııa taqyrybyn bekitetin kún keldi. Men eń sońǵy sátte Beısekemdi taqyryp ataýy –“Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet” emes, “XV-XVIII ǵasyrlarda jasaǵan qazaq aqyn, jyraýlary” bolsyn dep, úgittep, áreń kóndirdim. Mánisi bireý-aq edi. “Qazaq handyǵy” degen sóz, qazir bekise de, keıin bógesin bolady. Onyń ústine, sheginer jol qaldyrmaq boldym: jan qınalsa, arǵy dáýirge sholý ǵana jasap, XVIII ǵasyrdaǵy Buqar jyraýdyń jal­ǵyz ózimen-aq shyǵyp ketýge múmkin, nemese, qazaq kezeńinde qalyptas­qan epos úlgilerin ejelgi dástúr, óleń órnegi turǵysynan qarastyryp, kólem toltyrýǵa bolady; dıssertaııa jazylyp bitken soń taqyrybyn naq­tylaı jatarmyz dep, kelisti. Ol kezde Ýnıversıtettiń Ǵylymı keńesi aǵylshynnyń Lordtar palatasynyń jıynyndaı kórinedi, shynynda da, óte úlken, Odaqqa, odan da aryǵa tanylǵan ǵalymdar bar, matematık, fızık, bıolog – barlyq fakýltettiń betke shyǵary, bulardyń ishinde maǵan hımııa professory, doktor Batyrbek aqsaqaldyń júzi erekshe nurly kórinedi, bul – baıaǵy Alash Ordaǵa uıtqy bolǵan azamattardyń biri – Ahmet Birimjanovtyń bel balasy, sol ma dep suraǵanda Beısekeń aıtqan, sol degen, bar eken, júr eken, syrttaı súıinemin; bular­ǵa qosa ózimizdiń fılologtardyń ataqtylary da osy Keńeske múshe, basqalarǵa qaraǵanda jaqyn týysqan sııaqty; orys bóliminde sabaq beretin, Maǵjannyń aqyndyq tilin zertteýge bar ǵumyryn arnaǵan, ulty tatar, qazaqy professor Haırolla Mahmudov meniń túrimdi kórgisi keldi, túregep turýdy umytyp ketken ekenbiz, boı kórsettik, óte mańyzdy, qajetti, zárý taqyryp, bekitý kerek degen sóz tastady, bekidik. “Al endi jumys jasa!– dedi Beısekeń menimen birge shyǵyp. Sodan soń, májilis zalyna qaıta kirip bara jatyp,– Úılenip qoıma!– dedi.– Onda jumysyń aıaqsyz qalady!..” Maǵan osy sózdi aıtý úshin ǵana shyqqandaı. Keıinge irkýge bolmaǵan. Men ońasha qalǵan soń, rızashylyqpen kúlip alsam kerek. Ustazymnyń eki tapsyrmasy da oǵash kóringen: birinshisi – mánsiz, onsyz da jumys jasaımyn; ekinshisi – qajetsiz, úılengim kelse, úılenem, onyń oqý men jazýǵa sebi bolmasa, bógeti bolmaıdy dep bilem. Qazir oılasam, ustazymnyń eki sózi de oryndy, birinshisi – qamshylaý, ekinshisi – saqtandyrý, al qalbalaqtap menimen birge shyǵyp, jóppeldeme aıtyp jatqany – qýanysh áseri eken. Men myna taqyrypqa onsha qumartyp turǵanym joq, qalaı bolady degen qaýip Beısekeńdi kóbirek qajasa kerek-ti. Álbette, bul joly da ózi úshin emes, men úshin, menen góri ǵylym muraty úshin shynymen qýanǵan. (Dáp sol mezette, eki jyl ótip, úshinshi jyly sátimen úılenetinimdi ózim de bilmegem. Beısekem áýelde tosyrqaǵan eken, toı kúni kelinin kórip, kóńili jaılanyp edi. Tórde, Temirǵalı Nurtazın ekeýi, eskilikti qazaq aqsaqalynyń sońǵy sarqyty – meniń úlken ákemdi ortaǵa ala otyrǵan. Ózgeshe tanystyq, mazmundy, mándi áńgime bolǵan sııaqty.)

2

Beısekemniń maǵan degen senimi men yqylasy – ustazdyń shákirtke, ákeniń balaǵa, adamnyń adamǵa degen seniminiń ólshemine kelmeıtin, yqylasynyń aıasyna syımaıtyn, ózgeshe syrly qatynas eken. Erkime, betime qoıa berdi. Aıyna bir telefon shalam. Eki aıda bir barýym múmkin. Artyq áńgime aıtpaıdy. Tyqaqtap teksermeıdi. Úlken aǵanyń aldyna, sálemdese kelgen jaqyn týysqan sııaqty, kóldeneń keńespen otyramyz. Habarlasýdy umytyp, eki-úsh aı ozyp ketýi múmkin. Qaıda júrdiń, ne boldy dep jáne suramaıdy. Áldebir kitap, derekti eske salady. Orta ǵasyr ádebıeti men tarıhyna qatysty biraz kitabyn menen burynǵy, sátsiz aspıranty alyp ketken eken. Men ózim de kitapqa sarańmyn, qalǵanyn surap, mazalaǵam joq. Beısekemniń eń úlken qyzmeti – berik qorǵan edi. Maǵan eshkim batpaıdy, qojalyq júrgize almaıdy. Derbes kún keshtim. Qazir oılap tursam, eshqashan da aspırantýranyń úsh jylyndaı erkin, azat ǵumyr súrmegen ekem. “Shet tiliniń mınımýmyn tapsyrdym”,– dep telefon soǵam. “Durys”,– deıdi Beısekem. “Fılosofııanyń mınımýmyn tapsyrdym”. Taǵy da: “Durys”. “Aýylǵa kettim. Eki aı jatyp, qymyz iship kelem”. “Durys”. “Qajetti biraz kitaptardy ala ketem”. “Durys”. Beısekem meniń bir kún, bir saǵatty qalt jibermeıtinimdi biledi.  Sondyqtan bári durys. Biraq ázirshe ónim, nátıje shamaly edi. Mine, qaıratty bir jylym, bir jyldan astam altyn ýaqytym kan­dıdattyq mınımýmdar sońynda ketti. Ekinshi jyl… Opyryp, japyryp tastaýym kerek. Tańǵy saǵat toǵyzdan keshki saǵat on-on birge deıingi meken jaıym – Respýblıkalyq ortalyq kitaphananyń jáne Ǵylym akademııasy kitaphanasynyń “Sırek kitaptar men qoljazbalar” dep atalatyn qadym bólimderi. Ne qaraǵanyń, nege úńilgeniń tirkelip, tizilip otyrady. Aspırant degen kýáligiń bar, áıteýir toqtaý joq. Eki kitaphana da óte baı. Qanshalyq baı bolǵanyn endi ǵana bilip otyrmyz. Árıne, bar izdegeniń tabyla bermeıdi. Biraq bul da bógesin emes. Tıesili kitaptyń aty-jónin jazyp, MBA – aralyq abonement arqyly suraý berseńiz, Sovet Odaǵyndaǵy, álemdik dárejeli eki rýhanı qazyna qoımasy – Máskeýdegi Lenın kitaphanasy men Lenıngradtaǵy Saltykov-edrın kitaphanasy­nan arnaıy aldyrady. Tek qajet kitaptyń atyn tabyńyz – jıyrma kúnde qolyńyzǵa tıedi. Men stýdenttik jyldarda qazaqtaný salasyndaǵy, Ortalyq Azııa, musylman álemi, túrik álemi, kóshpendiler tirligine baılanysty, múmkin bolǵan burynǵy-sońǵy barlyq ádebıetti qarastyryp shyqqan edim. Endi sony tereńdetý, belgilengen baǵdar, taqyryp boıynsha izdený, tekserý qajettigi týdy. Biraz ýaqyt XVIII ǵasyrdaǵy han jarlyqtary, qazaq shonjarlarynyń Reseı úkimetimen aradaǵy qatynas jazbalaryna úńildim. Ádebı kórneki nusqa retinde dıssertaııaǵa bir taraý etip engizbek oraıyn oıladym. Odan ary – Altyn Orda zamanyndaǵy han jarlyqtarynyń saqtalǵan úlgilerin, Qyrym handyǵynyń resmı qatynas qaǵazdar jınaǵyn zertteýge týra keldi. Osyǵan jalǵas jumys – Noǵaı Ordasy – Mamaı, Júsip, Ismaıyldardyń Orys patshalarymen aradaǵy baılanys qujattaryn zerdeleý qajet edi, munyń bári Máskeýdegi Syrtqy ister mınıstrliginiń arhıvinde qattaýly jatqan, tıesili ruqsat alý, arnaıy jol júrý kerek; bul sharýany sońǵy kezekke qaldyryp, aldymen Almatyny túgendeý qajetine den qoıdyq. Basqa bir baǵyt-baǵdarlar izdedik. Álbette, qazaqtyń, búkil túrik qaýymynyń ótkenine qatysty tarıhı, etno­grafııalyq, saıahatnama kitaptar men maqala, zertteýler kókjıekti ǵana keńeıtip qoıǵan joq, janǵa qýat, dátke serpin qosty, bolashaq kórkem shyǵarmalarǵa tulǵa, derekter taptyq, halqymyzdyń ulylyǵyna beıil berdik. Belgili ádebıettiń ózin qaıyra qaraǵanda jańasha oı túıdik. Jarııaǵa shyǵýy múmkin emes tarıhı shyǵarmalar sulbasy keıiptene bastady. Ári zar, ári qýanysh. Almaǵaıyp ómir, aýyr eńbek. Úmit pen senim. Sol bolashaq soqtaly týyndylardyń biri – alǵash ret sol kezde oılastyrylǵan “Alasapyran” edi.

Qııal degen jaqsy. Eshqandaı bóget týmaǵan jaǵdaıdyń ózinde bári birdeı júzege aspaıdy. Bizdiń sol jasymyzda qalyptaǵan, qabyldaǵan qyryq jyldyq jazý josparymyzdyń aýqymy tym zor edi. Aldan shyqqan bógesin odan da mol boldy. Aqyr túbinde alǵynshy óz sybaǵasyn alyp tyndy. Shepti buzýǵa attanǵan túmenniń onnan bir bóligi ǵana mejeden ótipti. Biz jıyrmadan birin ǵana jerine jetkize aldyq. Endi estelik jazyp, joǵymyzdyń ornyn toltyrmaqpyz. Tolmaıdy. Oral­maıdy. Tek kóńilge medeý demesek. Ózge úshin emes, ózimiz úshin. Qazirgi mindet – baryńa amalsyz táýba aıtyp, qoldaǵyny qorytyndylaý, az ba, kóp pe, endigini abyroımen aıaqtaý. Onsha kúrdeli emes. Al ol kezde – shytyrman men meńireý, qııa men quz qarsańynda meniń aldymda eń alǵashqy, aýyr ári naqty mindet turǵan: XV-XVIII ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń úlgilerin nusqalaý – tabý, zertteý, jazý, jarııaǵa shyǵarý. Basqasyn bylaı qoıǵanda, ómirge jol ashýym úshin, tirshilik úshin, keleshek uly ister úshin baspaldaq jasaýym qajet edi.

Ekinshi jyl eńserilip barady. Ázirshe jıǵan-tergenim – usaq-túıek. Ózekti arqaý bolarlyq eshteńe tabylmaı, daǵdara bastadym. Aqyry, kóktemge taman, tamasha bir oı keldi. Aýyr jumys – jeńil sheshim. Op-ońaı eken. Sypyra súzý! Onyń mánisi – qazaqqa qatysty bar ádebıetti, túgin qaldyrmaı, bastan-aıaq tekserip shyǵý kerek. Buǵan deıin qazaqtyń sóz óneri, tarıhy, etnografııasy, meken-turaǵy, sharýashylyǵy, taǵy basqa, jáne basqa turǵydaǵy orys tildi ádebıetti túgel taýysqanymdy aıtsam kerek. Bir jyl, eki jyl emes, ýnıversıtetke túskennen bergi jeti jyldyq jumys. Endi qazaq tildi qoımaǵa bas qoıý qajet boldy. Bir jaǵynan kirip, ekinshi jaǵynan shyǵý kerek. Túk qaldyrmaı. Iaǵnı, áýeli revolıýııaǵa deıin qazaq tilinde basylǵan barlyq kitapty aqtap shyǵam. “A” dan “Ia” ǵa deıin. Zertteýshiler Qazan men Ýfa, Orynbor men Petirbor, Tashkentte 1917 jylǵa deıin bes júz kitap basylǵan deıdi. Múmkin, odan áldeqaıda kóp shyǵar. Umytylǵan, joǵalǵan. Saqtalǵany bes júzdiń ústinde kórinedi. Sonyń bárin ótkerý shart. Almatydaǵy, respýblıkalyq jáne akademııalyq atalatyn eki kitap qoımasynda tórt júzden astamy anyq bar. Bálkim, bes júzi túgel. Joǵy – sanaýly ǵana, ony Máskeý men Lenıngradtan alǵyzýǵa bolady. Osy bes júz kitapty túgin qaldyrmaı silkip shyǵam. Sodan soń… Ǵylym Akademııasynyń qoljazba bóliminde turǵan arhıv qory… Men kórgende, shamamen bir myń segiz júz býma pápki. Bul tipti ońaı. Birinshi pápkiden bastap túsesiz. Aldymen on, sodan soń on birden jıyrmaǵa deıin, odan soń jıyrma birden otyzǵa deıin. Qudaı qýat berse, nebári myń segiz júz pápkini aqtaryp, súzip shyǵý degen… jas adamnyń ǵumyry jetetin nárse.

Bárekeldi! Bar túıin sheshildi. Altyn jatqan jer tabyldy. Qaz da ala ber! Beısekeme týra jolǵa shyqqanymdy, istiń nátıjeli bolaryn saltanatty túrde habarladym. Kúni buryn elpildeý, bolmaǵandy boldyrý áý bastan búginge deıingi ádetimde joq, kelip turǵan istiń ózin buıyrsa, táýba… deımiz, bul joly da naqty eshteńe aıtpadym, biraq qur bosqa júrmegenimdi, typyrlap jatqanymdy áıgileý kerek edi. “Onda jón,– dedi Beısekeń.– Oqý jylynyń aıaǵynda kafedrada esep beresiń”. Bul – aspıranttyń jyl saıynǵy mindeti. Ótken maýsymda mınımým tapsyryp jatyrmyn degen syl­taýmen taıqyp ketkem. Beısekeń syrttaı toltyryp bere salǵan. Bıylǵyny taǵy kórermiz. “Aspırantyń túk bitirmeı bos júr dep, keıbir kafedra músheleri saǵan narazy,– dedi mundaı sóz aýzynan shyǵa qoımaıtyn Beısekeń.– Tym iri bolyp ketti deıdi”. Meniń iri ekenim ras, biraq irilik kórsetken jerim joq edi. Úlkendi syılaımyz, aldynan kesip ótpeımiz, ıilip sálem beremiz. Artyq-aýys sózimiz joq. Budan artyq ne kerek. Quldyq – qudaıǵa ǵana tıesili. “Esep beresiń kafedrada”,– dedi Beısekeń, ózinde bolmaǵan qatqyl daýyspen. “E, jaraıdy, Beıseke,– dedim men jaıbaraqat.– Aýylǵa baryp keleıin dep turmyn. Jıyrma kúnge”. “Meıliń,– dedi Beısekeń.– Sol beti ketip júrme”. “Beıseke, jıyrma kún desem – jıyrma kún. Úlken jumys aldynda eki apta qymyz isheıin dep edim”. Beısekeń qaıta jadyrap, qompańdap qaldy. “Sender jaqta bıe baılaıtyn ýaqyt boldy ma?” “Men barǵan soń baılaıdy”,– dedim. Beısekeń óziniń qalypty minezimen, meni esikke deıin shyǵaryp saldy.

Bizdiń úı bul kezde Semeı oblysynyń Jezqazǵan oblysymen shektesken tusynda, Qara-Irek degen jerde. Shaǵyn bólimshe, alys otar – sovhoz, aýdan orta­lyqtaryna eki júz shaqyrym; júz shaqyrym tóńirekte eldi meken joq. Bir kezde jurt syımaı, syǵylysyp, jypyrlap otyrǵan el 1932 jylǵy balshabek ashar­shylyǵynan soń múlde bosap, qańyrap qalǵan. Bul óńirge bizdiń el arada bir múshel ótkende, 1944 jyly ǵana qaıta oralǵan. Odan beri de qansha zaman. Endi, baıaǵy asharshylyqtan otyz jyl ótse de, burynǵy eldiń otyzdan bir úlesi joq. Jıyrma myń qoı ustaǵan jıyrma shaqty tútin. Bastaý­ysh mektep jasynda jıyrma shaqty balasy bar. Aǵa, ıaǵnı meniń ákem sonda muǵalim. Tórt klasty jalǵyz ózi oqytady. Alys otar degen qosymsha tólemi taǵy bar. Men ýnıversıtetke túsken jyly endi kóp aqsha kerek bolady dep, suranyp aýysqan. Bul jerde bizdiń shal-kempir týra segiz jyl otyrdy, qazir oılasam, ekeýi de jas: aǵa qyryq eki men elýdiń arasynda, al tátem, ıaǵnı týǵan sheshem otyz bes pen qyryq úshtiń arasynda eken,– beınetti ǵumyrdaǵy eń baraqat jyldary bolar. Meniń de janym jaılanǵan jer edi. Jazda týra úsh aı, tórt aı jatam. Arqanyń sary qymyzy. Súr aralas baǵlan eti. Bólimshe basynda eki-úsh-aq úı, qalǵan jurt qysqy qonys esepteletin Qara-Irekten Jezqazǵan tarabyna –“Qozy-Kórpesh” jyryna qosylǵan Jor­ǵa, Jaýyr, Shubaraıǵyr jaqqa jaılaýǵa shyǵyp ketedi. Ol atyrap ta maǵan ystyq. Es bilgen kezde ósken jerim. Keıde aǵa ekeýimiz eki atqa minip, arnaıy qydyryp baramyz. Alystaý. Ádette men jalǵyz júrem. Tústen keıin at erttep, myltyq alyp, taý men dalany kezip ketem. Ań emes, aýan izdesem kerek. Búkil óńir ólip baryp tirilgen keıipte. Saf tynyshtyq. Múlgip turady. Shoqyly taý, qońyr beles, shilikti, tal, terekti saı, kisi boıy kók shalǵyn­, qasqa bulaqtar. Keıin “Tazynyń óliminde”, taǵy biraz irili-ýaqty shyǵarmalarda sýretke túsken óńir. Men ár joly birer teń kitap arqalap kelem. Otyram, oqımyn, arshaly, sarymsaqty taý basyna shyǵam. Jazamyn. Jer álemde jalǵyz ózim.

Bul joly seıil-serýen bolmaǵan. Úı irgesinen uzaǵam joq. Oqý, jazýdan da tartyndym. Týra eki apta boıy jas qymyz ishtim. Kúnige on-on eki saǵattan uıyqtadym. Bul – meniń ata jurttaǵy, ata-ana baýryndaǵy eń sońǵy demalysym eken. Mamyrdyń basy, Almatyǵa jetip, arýaqqa syıynyp, ómirlik murat­qa aınalǵan úlken iske bas qoıdym.

3

Akademııanyń eski muralar qoımasynda meniń qýatty, asaý, arda kezimdegi eń baqytty kúnderim ótken sııaqty. Tylsymǵa batasyń, tarıhpen tildesesiń, alashtyń san ǵasyrlyq asqaq rýhyn aıqyn sezinesiń, arman – sol qazynany áıgileý ǵana, jerine jetkizsem, jurtyna tanytsam, ǵylymı turǵydaǵy zertteý, baıyptardy jarııaǵa shyǵarsam – bar muratym ornyna keler edi dep oılaısyń; arýaq tolqytady, kúsh, qýat quıady, kókiregiń ashylyp, tabanyń tııanaqtala túsedi, alaburtý, alaǵyzý joq, mereı men maqtan ǵana bar. Maqtan – jurtyńnyń ulylyǵy, mereı – sonyń kýási óziń ekendigiń. Baq, talaıyńa senesiń. Qaırat, jigeriń boıǵa syımaı, bulyqsyp turasyń. Sonymen qatar, kóńilde muń bar. Iá. Qamyqtyq. Taryqtyq… Serpildik. Súıindik. Myń jyldyq tarıhty baıyptadyq. Dalany jańǵyryqtyrǵan aıbyndy babalardy kózge elestettik. Qandaı boldyq! Endi qandaımyz… Ishiń ashıdy, júregiń shymyrlaıdy. Amal ne, ótti. Biraq ketken joq. Ketpegenin áıgileý kerek. Men qýatty serpinmen, óte qatty jumys jasadym. Biraq aptyqqam joq. Salqyn sabyr, baıypty is muratqa jetkizýge tıis edi. Tań atqannan kún batqanǵa deıin. Búginnen erteńge. Erteńnen arǵy kúnge. Keler jeti, keler aıǵa. Tamyzdyń sońyn ala negizgi sharýa aıaqtaldy – ıaǵnı, ejelgi aqyn, jyraýlardyń sóz murasynyń jalpy sulbasy alaqan aıasynda turdy. Eshqandaı bógesin týmady, eshteńege alań bolmady.

Sonymen, tynymsyz tórt aı boıǵy tııanaqty ári tegeýrindi jumys nátıjesinde qazaqtyń XV-XVIII ǵasyrlar sheginde jasaǵan aqyn, jyraýlarynyń uly murasy oratylyp, alaqan aıasyna tústi. Burnada attary emeski, tipti, múlde belgisiz uly jyraýlar: Qaztýǵan, Shalkıiz, Dospambet, Marǵasqa… Aqtamberdi, Úmbeteı… Shal aqyn… Bárimiz bilemiz deıtin Asan Qaıǵy men Buqar jyraýdyń ózi basqasha.

Alda ulanǵaıyr jumys bar, onyń áýelgisi – tekstologııalyq kúrdeli zertteý jáne qalyptaý. Odan arǵy, túpki murat – jazý. Al jazýǵa jetkenshe, kerek deseńiz, sol jazý ústinde taǵy qanshama másele tur. Biraq negizgi mátinder qolda, ıaǵnı, irge tas qana emes, barlyq qurylys jabdyǵy, oǵan qosymsha kerek-jaraq túgelimen daıyn. Aldaǵy barlyq sharýany – ekinshi qatardaǵy, qıyn bolsa da sózsiz oryndalatyn jumys dep bildim. Shynynda da, osy, 1964 jylǵy jazda Qazaq Ordasy kezeńindegi ádebıet máselesi aıqyndalǵan, bolashaq “Aldaspan”, “Qobyz saryny” kitaptarynyń ǵana emes, Muhtar Maǵaýın degen pendeniń de búkil ǵumyr-tirshilik, taǵdyry sheshilgen edi.

Osy ýaqytqa deıin jasalǵan san-salaly jumys, kerek deseńiz, meniń jıyrma tórt jyldyq ǵumyrym, sol ǵumyr boıy kórgen-bilgen, oqyǵan-toqyǵan, jıǵan-tergen, tanyǵan-toqtaǵan barlyq rýhanı tol­ǵaq bir túıinge toǵysty. Men jazýdy ámánda kilem toqýǵa teńeımin. Áńgime – alaqandaı ǵana, ádemi kilem. Hıkaıat – kósilgen, kórneki kilem. Roman – shalqyǵan, shalqar kilem. Úlkenin de, kishisin de toqyp shyǵý – ózgeshe óner, aýyr eńbek. Bilim men tanymyń, sezim men túısigiń, kerek deseńiz, týǵan jurtyńyzdyń myń jyldyq kórkem jáne zattyq turǵysynyń, taǵdyry men tarıhynyń aıǵaqty kórinisi. Alla taǵala búkil dúnıe – on segiz myń ǵalamdy bir tarynyń qaýyzyna syıǵyzǵan deıdi,– tereń tolǵam, anyq aqıqat, sol ǵalamnyń bir tozańy, tozańnyń juǵynynyń juqanasy – jaratýshy ózine uqsatyp jasaǵan sen de óz álińshe, sol keń dúnıeniń bir bólshegin ózińe shaq qaýyzǵa syıǵyzyp, máńgilik bolmasa da, belgili bir ýaqytqa bederlep ketýge, halqyńnyń búgingi jáne keleshek qajetine baǵyshtaýǵa tyrysasyń. Osy turǵydan alǵanda, mine, sodan beri qanshama zaman, jetpis, seksen kitap shyǵaryppyz, sonyń ishinde halqymyz úshin eń keregi, eń qajettisi – osy áýelgi, arýaq arqalaǵan sózimiz –“Qobyz saryny” bolsa kerek. Bul kitapty mundaı deńgeıge jetkizgen – biz emes, asqaq rýhty, asyl tekti jyraý babalarym bolatyn. Qorǵady, qoldady, kúsh berdi – tek sol, jarııaǵa shyqpaq jyraýlar ǵana emes, myń jyldyq ata-baba arýaǵy. Dál osyndaı rýhanı qýat: densaýlyq – qalypty, is – baıypty, jazý – sezimge, serpinge toly, qanatty kúnderdi men keıin, “Alasapyrandy” jasaý ústinde ǵana bastan keshirsem kerek. Basqa kitaptardyń bári de zilmaýyr azap, ysh­qynǵan beınetpen týdy. “Qobyz saryny” men “Alasapyrannyń” da beıneti shash etekten, biraq qaırat qabyndap, kóńil shalqyp, sanadan tys, tirshilikten tys áldebir, qupııa, tylsym, izgi kúshter tikeleı kómekke kelgen kez edi.

Manaǵy “kilem teorııasy” turǵysynan alǵanda, “Qobyz saryny”– zertteý kitap, ózindik sypaty, ereksheligi bar. Qııal emes – derek, boljam emes – baıyp kerek edi, beınege emes, bilikke qurylyp, túısikten – tanym, sezimnen – oı basym túsip, ádebı taldaý men tarıhı ańdaý astasyp jatýǵa tıis-ti. Qalaı yrǵap, tolǵasań da, eń basty tııanaq –  naqty derekter bolatyn.

Aqyry, jumystyń sońǵy núktesi qoıyldy. Qyzyq úshin eseptegende, amalsyz kidiristerdi qospasaq, taza, jazýmen ǵana otyrǵan kúnderdiń uzyn sany – otyz toǵyz eken. Onyń syrtynda aspırantýranyń úsh jyly, ýnıver­sıtettiń bes jyly bar. Kerek deseńiz, meniń jıyrma bes jyldyq ǵumyrym tutasymen tur. Sol, shyr etip jerge túsken alǵashqy sátten bastaý alatyn bar túısiktiń, keıingi tanymnyń, bilimniń, izdený men eńbektiń – jıyrma bes jyldyq bar bolmysymyzdyń aqyrǵy nátıjesi, túıindi sheshimi eken. Allaǵa múnajat etip, arýaqqa rızashylyq bildirdim.

1964 jyly 18 oktıabrde bastalǵan jazý 1965 jylǵy 5 ııýnde aıaqtalypty.

Meniń uzaq ǵumyrymnyń da, tek ózime ǵana sengen, tek oqýmen, oımen, eńbekpen ǵana otyrǵan áýelgi, eń asaý, eń bula, eń qyzyqty, ári almaǵaıyp, eń aýyr kezeńi támam bolǵan eken.

4

Beısekem meniń qamqor ákem sııaqty. Jolymdy ashty, súıenish boldy, qorǵan boldy. Týǵan uldyń ishindegi tikeleı muragerindeı jaqsy kóretin. Senetin. Bálkim, ózinen artyq sengen shyǵar. Uzaq úsh jyl boıy basym bos, baılaýsyz, erkin boldym. Tarıhı jáne teorııalyq ádebıetti qarastyryp jatyrmyn deımin. Durys deıdi. Jumys júrip jatyr deımin. Durys… Ne jumys? Izdep jatyrmyn; áli taba qoıǵam joq, tabam. Durys deıdi. Jańa nárselerdiń sheti shyqty. Durys. Boldym, derekter túgel daıyn. Durys. Jazýǵa kiristim. Jón-aq. Jazyp bitirdim. Beısekem úndemeı qaldy. Bitirdim. Sonda ǵana… qutty bolsyn dedi. Qýanǵannan demi bitip qalǵan eken. Men ne istesem de rıza. Áýelgi jyldary qys ortasynda, soǵym kezinde eki-eki jarym aıǵa aýylǵa ketip qalsam da rıza. Meniń tek jatpaı­tynymdy, túk bitirmesem de, tynyǵyp, kúsh jınap qaıtarymdy biledi. Týǵan ákeń de mundaı bolmas. Men… men ákem emes, úlken ákem de emes, ózimdi besikten kóterip alyp táı turǵyzǵan, tárbıelep jetkizgen, on úsh jasymda qapada aırylǵan úlken ájemdi kórgendeı erkeleıtin edim. Qaıran Beısekem!.. Osy, rýhanı týysqan, rııasyz tabysqan uly ustazym sońǵy úsh jylda bir ret qorqytty, bir ret renjitti. 62-jyldyń sońyn ala Sultanmahmuttyń eki tomdyǵy shyqqan. Beısekeń daıyndaǵan; jańa óleńder, buryn jabyq jatqan jańa derekter, jańasha baıyp. Sultanmahmutqa baǵyshtalǵan, ǵumyr boıǵy, qıǵash tartysty, tabandy jumysynyń eń úlken belesi edi. Tólbasy danasynan bastap tutqynǵa tústi, bar tırajy kámpeskege ilinip, K-da Sultan­mahmutty ǵana emes, ony kóterip júrgen Beısenbaı Kenjebaevty da qaralaǵan sheshim qabyldandy, úlken shý bolyp, balshabek oqymystylar qanshama azyq taýyp­, ejelgi taıtalas Beısekeńdi birjola tuqyrtyp tastaýdyń sáti túskendeı, ereýildeı kóterildi, úkimet pen partııaǵa jaǵynyp, qanshama bedel jınady, ońaı oljaǵa jol ashty. Daý támam bolyp, qaraly úkim shyǵyp, Beıse­kemniń búkil ǵumyryn arnaǵan abzal isi tutasymen mansuq etilip, Sultanmahmuttyń daıyn turǵan, toǵyz myńnan on segiz myń dana kitaby túgel pyshaqqa shalynǵan kezde, 63-jyldyń qańtarynda Beısekem de kúrs jyǵyldy – aýyr ınfarkt aldy. Janashyrlyq, adamdyq jónin aıtpaǵanda, Beısekem alaı-bulaı bolyp ketse, meniń taqyrybym dalada qalatyn edi, máselege tilektes, laıyqty jetekshi tabylmaıdy, qańǵyryp ketpespin, biraq basqa bir tirshilik kebine kósher edim. Perishte dem berdi, óz úıinde, báıbishesi Meńjamal jeńgeıdiń erekshe kútim, baqylaýynda tapjylmaı qyryq kún jatqan Beısekem qaıta kóterildi. Renjigenim sodan soń – keler jyly. Mana aıtsam kerek, aspıranttyń jyldyq esebi degen bar, áýelgide áıtip-búıtip ótip ketkem, kafedra meńgerýshisi ekinshi jyly da óz shákirtin  syrttaı ótkizip jiberse bolar edi, Beısekeń tártipti buzǵysy kelmedi me, álde men kórinip qalsyn dedi me, kafedra májilisine shyǵarǵan, nátıjesinde meniń áýelgi sheńgelime ilingen birneshe qundy derek qoldy boldy; keıinnen, urlyq jaıy aıqyndalǵanda, Beısekeńe ókpelep, qatty burtańdap edim, meniki qansha jón bolǵanymen, erke bala keńpeıil ákesine ǵana osyndaı tentek minez kórsetse kerek. Beısekem qatty qysylyp, jaraıdy, durys… dedi, endi óıtpeımiz dedi, endi óziń de saq bol dep, kináli keıipte tuqyra berdi. Bul oqıǵanyń bir paıdasy – budan soń meni qýzamady, birjola erkime jibergen. Senimi aqtaldy, endi mine, óziniń jumys kabınetinde, jazý stolynyń qasynda, birjola támam bolǵan “XV-XVIII ǵasyrlarda jasaǵan qazaq aqyn, jyraýlary” degen dıssertaııalyq eńbegimdi, dıssertaııa ǵana emes, túbegeıli monogra­fııamdy, keıin “Qobyz saryny” degen atpen jarııa bolǵan kitabymnyń qoljazbasyn oqyp otyrmyn. Oqý – baıyptaý úsh kúnge sozyldy. Beısekem muqııat kóńilmen, elitip, únsiz tyńdady, ara-arasynda, túıindi bir tolǵamdar tusynda “Durys” dep qoıady, baz-bazynda, kóbine jyraý sózderiniń úzigi mysalǵa keltirilgende, masattyqtan tynshı almaı, ornynan turyp ketedi, kitap toly, keń kabınet ishinde tympyń qaǵyp, ersili-qarsyly júredi, birde, Shalkıizdiń Bı Temirdi haj saparynan irkýge aıtqan tolǵaýyndaǵy: “Qara basty aq kús pen – Kendir baýly aq jelken – Kók teńizdiń jal tolqynǵa jektirdiń!”– degen jerge kelgende: “Paı-paı! Paı-paı!..”– deı berdi. Sóz tanyǵan adam sondaı-aq bolsyn.

“Durys”,– dedi jumys tutasymen oqylyp bitken soń. “Durys. Boldy endi. Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet qalpyna keldi…” Únsiz tolqyp­, az otyrdy. “Endi Myrzataı… Myrzataı kóne túrik dáýirin jazyp shyqsa, qazaq ádebıetiniń myń jarym jyldyq tarıhy ornyna túser edi. Qalaı, Myrzataı jazyp shyǵa ma? Kúshi jete me?” Myrzataı Joldasbekov menen eki-úsh jas úlken, ýnıversıtetti de buryn bitirdi, Beısekeńniń qoldaýymen kafedrada birden qalyp, tórt-bes jyldaı kishi oqytýshy boldy, byltyr aspırantýraǵa tazalaı kóshken edi. Ijdaǵatty, tııanaqty jigit kóringen. Ázirshe eski ádebıetti tanyp, teksere zerdeleý kezeńinde júrgen sııaqty, áıteýir, budan burynǵy bir aspıranttaı, boıyn úreıge aldyrmaǵan, qarańǵydan keri sheginbeı, qadarynsha jumys jasap jatqany baıqalǵan. “Jazady, shamasy jetedi, ýaqytynda bitiredi”,– dedim. “Sonda, Myrzataı qorǵaǵanda, óziń ekinshi opponent bolasyń”,– dedi Beısekem. Men kúldim. “Áýeli ózimiz qorǵap alsaq…” “Qıyndyq syrtta – QazPI men Akademııada. Sen ózimizde, Ýnıversıtette qorǵaısyń,– dedi Beısekem.– Endi keshiktirme. Myna jumystyń bir danasyn Hanǵalıǵa, bir danasyn Zeınollaǵa, bir-bir danasyn Esmaǵambet pen  Temirǵalıǵa ber, onyń ar jaǵynda Belgibaı men Sultan­ǵalı bar, túgel oqysyn”,– dedi. Keıingilerge aıqyndyq úshin eskerte keteıin, sol kezde Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń qazaq ádebıeti kafedrasynda qyzmet atqaratyn bul abyroıly aǵalarymyzdyń soıy, ol kezdegi tilmen aıtqanda, famılııasy, jańaǵy ret boıynsha: Súıinshálıev, Qabdolov, Ysmaıylov, Nurtazın, Shalabaev, Sadyrbaev bolady. Bulardyń syrtynda kafedrada bóten sózi, kóldeneń minezi joq Nurtaı Karbanova degen apaı jáne menen basqa taǵy eki aspırant – Rymǵalı men Myrzataı bar. Jańaǵy Nurtaı apaı men Sultan­ǵalı assıstent, qalǵan qaýym, Beısekeńnen bastap, túgelimen búgingi jáne bolashaq professor, sol kezdegi qazaq ádebıettaný ǵylymynyń eń kórnekti ókilderi.

Jumystyń tezirek ótýine men de aıryqsha múddelimin, biraq budan buryn amalsyz aýyz kúıgeni óz aldyna, men – burynǵy qazaq bıleri, keıingi “halyq jaýlarynyń” áýleti – áýelden saqpyn, ol saqtyqtan qazirgi, shaý tartqan shaǵymda da aırylǵam joq, al ol kezde saqtyq ústine kidi, sekemshil edim, azǵana qýlyq saqtadym, Beısekeme qazir jurttyń bári demalysta, báribir eshkim jarytyp qaramaıdy, biri oqysa, biri oqymaıdy, odan da jańa oqý jylynyń alǵashqy kúni – 1 sentıabrde tórt danasyn qatar tarataıyn dedim. Azǵana qýlyǵym – áli jarııaǵa shyqpaǵan dúnıe, óz atyma bekimeı jatyp, qoldy bolyp keter degen qaýip. Árıne, aqyryna deıin jasyryp ustap otyra almaısyń, onda jazyp ta qajeti bolmas edi, qaıtkende de mejeli ýaqytta usynamyz, men oǵan deıin anada, aspıranttar jınaǵyna dabyrasyz ketken Shalkıiz jyraý týraly maqala jaryqqa shyǵyp qalar, onyń ústine taǵy bir basylymdarǵa jol ashylar dep topshyladym. Meniń bul esebimnen beıhabar Beısekem atalmysh mezgildi maqul kórdi, qısyny da solaı edi.

Men ábden tııanaqtalǵan, máshińkege basylyp, túptelgen, 285 bettik monografııany ár tusynan oıyp alyp, birneshe maqala ázirledim. Áýelgisi – Asan Qaıǵy. Qısyǵyn, qyrsyǵyn sypyryp tastap,– taptyq turǵy ázelden joq,– shaǵyn, ádemi maqala jasadym. Úıde óz qolymmen máshińkege túsirip, “Bilim jáne Eńbek” jýrnalyna apardym. Munda bólim bastyǵy bolyp, ol kezde jasy qyryqty alqymdaǵan Búrkit Ysqaqov otyr eken. Meniń jaıymdy surap, qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet tarıhynan kólemdi zertteý jazyp bitkenimdi estip, rıza bolyp qaldy, tilektestik bildirdi. Búrkit aǵa qabyl alǵan “Asan Qaıǵy” degen maqala “Bilim jáne Eńbek” jýrnalynyń 1966 jylǵy 2-sanynda basylǵan edi. Men úshin kezeńdik máni bolǵan, qýanysh ákelgen maqala. Biraq bul – keıin. Al qazir aldym tas qabyrǵa bolatyn. Jol ashý, syna tabý kerek edi.

Qamal buzar maqala “Qazaq ádebıeti” gazetine daıyndaldy. On segiz paraq. Handyq dáýirdegi ádebıettiń negizgi turǵylary baıandal­ǵan. Ortalyq tulǵa – osy ýaqytqa deıin aty da, zaty da belgisiz Qaztýǵan – Dospambet – Shalkıiz. Basqalar da atalady. Ulttyq ádebıet úrdisinde osyndaı bir tutas dáýir bary, ony uly tulǵalar jasaǵany, endi ataýly kezeń – ádebıet tarıhyna enýi, túbegeıli tanylýy qajeti negizdelgen. Sonshama qazyna bar. Biraq suq kózden, suǵanaq urydan saqtanyp, uly jyraýlar murasynyń arhıv kózderin naqty nusqamadym.

Meniń kóńilim sergek, kókiregim ashyq edi. Jasyń jıyrma beste. Deniń myqty. Ulanǵaıyr jumys atqardyń, eleýli eńbek jazyp bitirdiń. Qandaı bógesinnen bolmasyn buzyp ótip, oılaǵan muratyńa jetesiń. Tek… seniń bar bolashaǵyń, sen ǵana emes, arýaqty baba­laryńnyń ekinshi, máńgilik ǵumyry, búkil ádebıet tarıhynyń jańa shejiresi bir ǵana kiltıpanǵa – jol ashar jalǵyz maqalaǵa tirelip tur. Úlken úmit ornaǵaly on-aq kún, 6 avgýst, 1965 jyl, ertemen turyp, Ýnıversıtetke barar jolda, bas pochtamt qasyndaǵy kıoskiden “Qazaq ádebıeti” gazetiniń kezekti sanyn satyp aldym. Iá! Ol kezde qos paraq, kóldeı bolyp shyǵatyn gazettiń ishki búkteýin ashyp qalǵanda, ekinshi bette, ekinshi bettiń tómengi jartysyn túgeldeı basqan, jarym dúnıeni japqan… týyrlyqtaı maqala tur eken. Muhtar Maǵaýın… Ádebıetimizdiń tarıhy… “Ádebıetimizdiń tarıhy jóninde birer sóz”. Bir sóz emes, bar sóz! Bar sózdiń túıini. Bar sózdiń basy. Bizdiń – Táńiriniń nazary túsken, Arýaqtyń alqaýyna jetken Muhtar Maǵaýın atty qalamgerdiń bar sóziniń basy. Allasy umyt qaldyrmaǵan Muhtar Maǵaýın degen pendeniń bar ıgiliginiń basy. Jol ashyldy. Endi meni eshkim muzǵa batyryp, quzdan qulata almaıtyn edi. Ómir – kúres, ádebıet – aıqas; men sóz ónerine nyq qadam basqan qanshama ondaǵan jyl ishindegi betburys oqıǵa, jolashar jeńis – osy, “Qazaq ádebıeti” gazetinde basylǵan, shaǵyn ǵana, jınaqty maqala bolsa kerek. Budan sońǵy uzaq súrginder, tynymsyz tartys, jankeshti urys, bar tirshilik – kóterilgen tý astynda, qurylǵan shep ústinde ótti, eshqandaı sheginis muqalta almas edi, eshqandaı jeńilis usata almas edi, qaıtadan es jıyp, jańadan kúsh taýyp, burynǵydan da qýatty ekpinmen shabýyldar edik, solaı boldy da, al ádebıet tarıhynyń ejelgi dáýirin baıyptaǵan, qamal buzǵan, tý tikken áýelgi maqala bolmasa, sóz joq, bizdiń jıǵan-tergenimiz talaýǵa túsip, ózimiz birtalaı zaman bosqyndyq kún kesher edik. Qaıtkende de qazirgi qalybymda bolar edim dep aıta almaımyn. Sondyqtan da, osy sheshýshi, túıindi maqalany qoryqpaı, ımenbeı, sol kezdegi taıǵaq ahýal, saıası jaǵdaıdy belinen basyp, jaryqqa shyǵarǵan Nyǵmet aǵa Ǵabdýllınge ǵumyr boıy qaryzdarmyn.

Aqyry, toń men seńdi qaqyrata buzar maqala shyqty, jarqyrap kún ashylyp, aspannan Allanyń nury tógildi, bar bolashaǵymyz aıqyn­daldy. Endi osy, «Qazaq ádebıetindegi» dyraý maqalanyń dúmpýimen, «Lenınshil jas» gazetinde, araǵa apta salyp, qatarynan eki maqalam shyqty: «Qaztýǵan jyraý» jáne «Dospambet jyraý». Ádebıet bólimin basqaryp otyrǵan Jumeken Nájimedenovtyń qoldaýymen.

Sonymen, aınalasy bir aıǵa tolmaı, respýblıkalyq bedeldi baspasózde úsh birdeı maqalamyz jaryq kórdi. Árıne, jańasha jaǵdaıymdy, baspasózge keńinen jol ashqanymdy sol kúni, sol sátinde Beısekeme habarlap otyram. Ózi de gazet, jýrnaldy jańa ǵana kórgen, menen ármen qýanar edi. Bul kezde eńbektiń qoljazba, tolyq nusqasy da Ǵylymı keńeste sheshýshi daýystary bar, úlken ádebıette de úlken oryn alyp otyrǵan kafedra múshelerine tabystalǵan edi. Bir aıdyń ishinde oqyp bitip, talqylaýdan ótse, qarashanyń bel ortasyna jetpeı, ary ketse jeltoqsanda qorǵap shyǵýǵa tıispin. Men aralyq, tynysh ýaqytty paıdalanyp, bir baspa tabaq kóleminde avtoreferat ázirledim, ony az-maz tıyn-teben tólep, til biletin, ýnıversıtetti bizden burynyraq bitirgen, oryssha jazyp júrgen bir tanys jigitke muqııat aýdartyp, ústinen qarap, bar-joǵyn túgendep, máshińkege taza bastyryp, daıyndap qoıdym.

Endi osy, «HV–HVIII ǵasyrlarda jasaǵan qazaq aqyn, jyraýlary» dep atalatyn dıssertaııa, shyn mánisinde Qazaq handyǵy tusyndaǵy ulttyq ádebıet týraly monografııalyq eńbek ýnıversıtettiń qazaq ádebıeti kafedrasynda talqyǵa túsýge tıis. Kóp uzamaı, mejeli ýaqyty da belgilengen – 11 oktıabr 1965.

5

Ataýly kúni jurt qazaq ádebıeti kabınetine jınalyp, májilis ashylarda men qurmetti aǵalarymnyń betine bajaılap, barlaı, jeke-jeke úńilip qarap shyqtym. Bajaılap, úńilip qaraýym – jıyn bastalmaı turyp sýyq syz, qorǵasyn salmaq sezilgen. Tórde Beısekeń. Qalǵan jurt tizilip, nemese qatarlasyp emes, qoralaı, dóńgelene otyrypty. Bári de nyq. Bári de qatal baıypta. Áskerı kıimdi, nemese bedeldi bir resmı mekeme múshelerinen quralǵan top dál osyndaı birkelki kóriner edi. Tek… kıimderi emes, kıim esimde qalmapty, kıim árkelki bolsa kerek, túr-tulǵalarynda bárine ortaq tońazy jattyq bar, sonymen qatar, árqaısysynyń minez ereksheligi, daralyq sypaty tanylyp tur. Biri – tútigip, qap-qara bolyp otyr. Ekinshi aǵam – syzdaı kógergen, qozǵalǵan saıyn zilmaýyr salmaqtan – dene salmaǵy ǵana emes, ádebıettegi, ǵylymdaǵy salmaǵynan janshylǵan oryndyq syqyr-syqyr etedi. Úshinshi aǵam – qabaǵy tikireıip, qunysa túksıgen. Tórtinshi aǵam – kózi shatynap, surlana qýaryp otyr. Májilis hatyn jazbaq, aldyna qaǵaz jaıyp, qolyna qalam al­ǵan jasy úlken zamandas áldene dámetip, birdeńe kútken, ańys ańdaǵan keıipte. Kafedradaǵy jalǵyz áıel jan-jaǵyna qarap, tańdana baqyraıyp otyr. Jaıbaraqat – kóldeneńnen kelgen batyr aǵam Málik Ǵabdýlın ǵana. Osy jaqynda ǵana ýnıversıtetke jartylaı tirkelgen eken, Beısekemniń nusqaýy boıynsha, eki-aq kún buryn dıssertaııanyń bir danasy qolyna tapsyrylǵan. Sodan soń jetekshim. Sheshimtaldyq pa, ımenshektik pe, az-maz ǵana degbirsizdik baıqalady. Áıtpese, ádepki minezi. Súıenish bolýǵa tıis, qoldan qanattandyrýǵa tıis aǵalarymnyń suqytyn kórgen soń, boıym­dy jınap aldym. Renish emes, yza, seskenish emes, ses paıda boldy. Ol kezde qazirgi, qaıtqan, qajyǵan zamanym emes, eshteńeden taıyn­baıtyn edim. Keıin talaı maıdanǵa tústik, almaǵaıyp, aýyr jaǵdaılar boldy, sonyń bárinen tiri ǵana emes, eńseli, mereıli shyqtyq. Biraq balalaryma aıtyp otyram, endi jazýdyń da sáti tústi, asa kúrdeli, uzaq ómirimdegi eń úlken shaıqas – sol, 1965 jyly, 11 qazan  kúngi, meniń bar, ıá joq bolýymdy sheshken ulan-asyr urys; eń úlken jeńisim de sol eken.

Májilis ashyldy. Beısekeń taqyryp mánisin, ıaǵnı bul – kafedranyń bes jyldyq josparly jumysynyń bir tarmaǵy ekenin, meniń jónim, ıaǵnı osy jumysty mezgilinen buryn jazyp bitirgenim, keıbir taraýlaryn, negizgi turǵylaryn baspasóz betinde jarııalap úlgergenim, kandıdattyq mınımýmdardyń tapsyrylǵanyn, endigi sharýa búgingi tal­qyǵa tirelip turǵanyn, óziniń rızashylyǵyn aıtty. Budan sońǵy sóz kezegi maǵan tıesili eken. Men kóp sozbadym. Aınalasy on mınýt shamasynda jumystyń negizgi turǵylaryn baıandap shyqtym. Eshkim aıaq baspaǵan jer edi, buryn alaı eken, endi bylaı boldy degem joq, ashtym, taptym, anyqtadym degem joq, ımengennen emes, ádep saqtaǵannan emes,– ashqanymyz, tapqanymyz, shalaǵaıdy jetildirip, kemisti toltyryp, bardyń ózin jańasha baıyptaǵanymyz soqyrǵa taıaq ustatqandaı kórinip tur: qansha bilimdar bolsa da, bul aǵalarym men aldyǵa tartqan jyraýlardyń eshqaı­sysynyń atyn da estimegen; taldaý, baıyptaý, tolǵaý men túıin óz aldyna. Biraq kópti kórgen qasqalar eshteńege selt etpeıdi eken. Nemese, olardyń kóńilin aýdarǵan – múlde basqa nárse. Basqa turǵydan qaraıdy, basqasha oılaıdy. Tunjyraı túnergen qalyptarynan jazbady. Tek bir nársege ǵana az-maz tańyrqady ǵoı deımin. Tańyrqaǵan syńaı bildirip, qabaqtaryn kergendeı boldy. Men áýel bastan, ózimizdiń ajary ashyq Abaı turypty, júzi jabyq Shákerim, sózi tejeýli Shortanbaı, Dýlat, Murattar turypty, árqıly epos úlgileri óz aldyna, búkil álemdik poezııa –“Faýst” pen “Evgenıı Onegındi”, Baıron men Lermontovtyń, Háıne men Mıkevıchtiń júzdegen jyr shýmaǵyn, myńdaǵan óleń tarmaǵyn jatqa aıtar edim, qajet bolsa, “Ilıada” men “Odısseıadan” da sýyryp berer edim, jas ǵumyrymnyń bar nárin salǵan, aptalar, aılar boıy ejiktegen jyraýlar denimmen, janymmen bite qaınasyp ketken, qudyreti sondaı, alǵash oqyǵanda-aq máńgilik bedermen, túgel jattalyp qalǵan, men ózimniń qysqasha sózimniń barysynda qısynyna qaraı, Qaztýǵan men Dospambetten, Shalkıiz ben Aqtamberdiden, bárimiz bilemiz dep júrgen Buqar jyraýdan sýyra tolǵap, biraz sóz keltirsem kerek, mundaıdy kórmegen aǵalarym men qajetti bir úzikterdi arnaıy jattap aıtty dep sanaǵan tárizdi, ıaǵnı, sıqyrly jyr joldarynyń ózin qabyldamaǵan, meniń lepesim jat, jasandy kóringen, óshpendilik qabyndaı túsken. Ony da sol sátinde ańdadym. Ańdadym da bekı tústim. Bul kisilerden eshqandaı raqym, meıir, jaqsylyq kútýge bolmaıdy eken.

Áýelgi sózdi ekinshi aǵam bastady. Tabıǵatynda sabyrly kisi edi, áldenendeı degbirsiz, qystyqqan ashý bar. Men usynǵan qoljazbanyń syrtqy sypatyn madaqtaýdan bastady. Ádemi basylǵan, kórkem túptelgen. Aspıranttyń pálenbaı tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń alǵashqy kitaby tárizdi. Shynynda da kitap. Baspadan shyqqan kitap sııaqty oqylady dep bir ketti. Sodan soń, dıssertaııanyń kafedra májilisine talqyǵa túptep usynylýynyń ózi – aspıranttyń myqtylyǵyn, ózine senetinin kórsetedi, al senim – tas jarady, bas jarady dep taǵy ketti. Budan soń jumystyń jazylý tásilin, til kórkemdigin maıyn tamyza, mólsherden asyra, ádemi, syrly, jyltyr sózdermen sypyra sylap, aspandata madaqtap ótti. Jazýdan shyǵyp, ózimizge kóshti. Bir ǵulama aıtqan eken, dedi, daryn – suıyqtyq, minez – ydys dep. Taýyp aıtqan. Mine, qandaı da bir darynnyń kádege asýy –minezge baılanysty. Jaıpaq ydys bolsa, tesik ydys bolsa, túkke jaramaıdy, tógiledi de qalady, dep, ıegin kóterip, áýeli Beısekeńnen bastap, Málikke toqtap, otyrǵan jurtty túgel sholyp ótti, sodan soń maǵan tik qarady da, qaıtadan joǵary,– Beısekeńniń stolyna túıildi. “Men bul jigittiń minezi qandaı ekenin bilmeımin,– dedi,– al talanty…– taǵy da mándi, maǵnaly paýza,– talanty – teńiz!” Men ǵumyrymda budan zor maqtaý estip kórgem joq. Sirá, estimespin. Keıin, joǵalǵan pyshaq jónimen, áldekim  muhıtqa teńep jatsa ózi biledi. Ony kórmespiz. Kórgenim, estigenim – jańaǵy. Toqsan jylǵa jetetin tolǵam. Biraq… ýnıversıtettiń esigin ashqannan dárisin tyńdaǵan ustazym – álhamynan bastap, bar sóziniń nendeı maqsatpen aıtylyp jatqanyn ańdap otyrmyn, bul teńiz – meni batyryp, tunshyqtyryp, birjola aǵyzý úshin, kózimdi qurtyp, joǵaltyp jiberý úshin kerek bolyp tur. Men jymıyp kúlsem kerek, ustazym oqys shytynap, budan sońǵy sózin zildi salmaqpen aıtty. Taldaý az, tamsaný kóp. Biraq bul da talant. Shalkıiz kıiz bolyp jerde ılenip jatady, al bizdiń jigitimiz ony naızaǵa kóterip, kúnge jaqyndatyp qoıady. Álgi… Taıyr aqynnyń aıtatyny bar edi ǵoı: “Dýlyǵa syımas basyńa,– Bıik kún keldim, qasyńa…– Sovetten ushqan qyranmyn!” – dep. Sondaı qyran. Óleńde, poezııada jarasymdy, ǵylymǵa úılespeıdi. Onyń ústine, obektimiz qara jerde, topyraqpen aralasyp jatsa… Mine, osylaı kete beredi. Aspıranttyń keıipteýinshe, Qaztýǵan degen – keremet. Dospambet, tipti, kúnnen de ozyp, basqa galaktıkaǵa ketip qalady. Solaı bolsa qýanar edik, al osy ekeýiniń óleńderi de mardymsyz, mardymdy bolsa da, sonshama qolpashtaýǵa tatymaıdy. Buqar jyraý – oıshyl, fılosof depti. Ol ras. Oıshyl, fılosof. Biraq qandaı oıshyl, nendeı fılosofııa; fılosofııa emes, bul – Buqardyń taqııasyna syımaıtyn uǵym, árqıly kózqarastardyń jurnaǵy, qandaı jurnaq? Kimniń soıylyn soǵyp, kimniń jyrtysyn jyrtady? Aspırant bul jaǵyn ańdamaǵan. Qyzyq qýyp, tamashalap kete beredi. Aqyndardan ótip, saıası qaıratkerlerge – handar men bılerge baǵa beredi. Júsip – uly bı depti. Ulylyǵy nede? Mundaı uly bıdi biz bilmeımiz. Osy sekildi basqa máseleler de bar. Munshama jaıylyp ketpeý kerek edi. Nátıjesinde, sydyrta maqtaý, óńsheń bir minsiz aqyn, jy­raýlar tizilip shyqqan. Marksızm klassıkteri, uly kósemimiz Lenın… kórkem ádebıet týraly ilim bizge neni úıretti? Qandaı taǵylym berdi? Biryńǵaı aǵym degenniń mánisi nede? Taptyq kózqaras degen… ánsheıin jarnama ma? Joq! Ras… partııamyzdyń XX sezinen soń, ótkendegi turpaıy soıologızmniń tamyryna balta shabyldy. Ol – qatelik bolatyn, asyra silteý, lenındik ilimdi burmalaý bolatyn. Biraq… ádebıetke, ónerge, ótkenge kózqarastyń negizi… ózgerdi me? Ózgergen joq. Ózgermeıdi de. Óıtkeni… “Marksızm kúshti, qudyretti, óıtkeni ol –aqıqat shyndyq!”– demekshi… Ustazym zorlana kúlip, taǵy da jurtty tóbesinen sholyp ótti. Sodan soń maǵan qadala qarap turyp, zildi sózin támamdady: “… Arǵy jaǵyna barmaı-aq qoıaıyq!..” Bul dombytpasyz-aq, aıtar sóz túgel aıtyldy. Óte taıǵaq, ári aýyr aıyp taǵyldy. Qylmysty isterdiń baby sııaqty. Máseleniń ózim oılaǵannan áldeqaıda qıyn ári kúrdeli jáne  qat-qabat astarly ekenin ańdadym. Basqanyń  bárine ázirmin, dál osyndaı aıyp taǵylady dep oılaǵan joq edim. Ásirese, osy kisi tarapynan. Meni qalaı talqandaýdyń teo­rııalyq negizi jasaldy, endigi jerde jaǵdaı budan ármen shatysyp, budan ármen matasyp, ýshyǵa túsýge tıis edi. Shynynda da solaı boldy.

«HV–HVIII ǵasyrlarda jasaǵan qazaq aqyn, jyraýlary» atty dıssertaııa, keıinirek ǵylymı apparaty jeńildep, «Qobyz saryny» monografııasyna aınalǵan, ózgeshe turpatty eńbektiń ýnıversıtettiń qazaq ádebıeti kafedrasyndaǵy áýelgi talqysy týraly men «Qııa joldar» memýar-romanynda bajaılap jazǵam. Artyqsha qaıtalamaı-aq qoıaıyn. «Ekinshi aǵam» dep atalǵan Zeınolla Qabdolovtan soń, Birinshi aǵam, odan soń Úshinshi, Tórtinshi aǵalarym, ıaǵnı manaǵy Beısekeń belgilegen tizbe boıynsha Hanǵalı Súıinshálıev, Esmaǵambet Ysmaıylov jáne Belgibaı Shalabaev qatarymen, renishti, keıisti áýende sóılep shyqty. Eshqaısy da jumys jaramsyz dep aıtpaǵan. Alaıda… Áıtkenmen… Sonda da… Negizi teris, dálelsiz qanshama usaq-túıek kináratpen qatar, áýelgi arbanyń izimen, aýyr aıyp taqqan – saıası jaǵy solqyldaq eken. Dıssertantty qulatýdyń eń tóte, ońaı, ári utymdy joly.

6

Men ýnıversıtetke on jeti jasymda keldim. Murty tebindep úlgermegen bala. Ustaz degen ulaǵatty sóz – Beısekeme ǵana tıesili, biraq qalǵan jurttyń – osy otyrǵan doent, professor, ádebıetshi, jazýshy qasqa men jaısańnyń aldynan óttim. Jaqsy júrdim, jamanatym shyqqan joq. Birden aspırantýraǵa qaldym. Bes jyl stýdent, úsh jyl aspırant – segiz jyl boıy qyzdaı syzyldym. Kólgirsý emes, jasy úlken aldyndaǵy ádep. Kafedrada túregep sálem berdim, kóshede qol qýysyryp ıba bildirdim, eshqaısysynyń aldyn kese kóldeneń ótkem joq; qaraptan-qarap jaqpaı qalatyn, ádebı ortadan aýlaq, jeke-dara tirshilik keship jatyrmyn, jazǵanym unaspady deıtindeı, qansha qulshynsam da, baspasózge ótpeı keldim. Al sońǵy úsh jylda osy, aldaryna tartylyp otyrǵan jumysty jerine jetkizýden basqa tirshilik bolmapty. Mine, usyndyq. Basqasyn aıtpaǵanda, qanshama jańalyq deregi bar. Ádebıet tarıhyndaǵy jańa sóz demesin, qoparypty, tóńkeripti demesin, meıirlenbeı-aq qoısyn, jan salyp qoldamasyn,– qaıtkende de, qarsy bolmaýǵa tıis edi. Ǵylym muratyn jınap qoıaıyq, adamdyq ar-uıat  qaıda. Segiz jyl boıy aldarynda júrgen, úlken ómirge endi ǵana aıaq basqan jas balanyń obaly… Oılamaıdy. Jaqsymen jaqtasýdyń ornyna qastasýdy ǵana bilgen adam eshqashan obal, uıatty oılamaıdy.

Pendeshilikti qoıyp, týrasyna kóshsek, eń mándi saýal – osy, qaz-qalpynda, tek ǵylymı siltemeleri ǵana shektelip, “Qobyz saryny” degen atpen kitap bolyp basylǵan monografııanyń áýelgi talqyda jaı ǵana qarsylyq emes, osynshama ashý-yza týǵyzý sebebi nede? Kórmesin, baǵasyn bilmesin, tipti, qasaqana elemesin delik. Nashar, shamaly ǵana eńbek eken delik. Eptep aıtyp, maqtamen baýyzdamasa da, baıybymen toqtatýǵa bolar edi ǵoı. Men býynǵan yza, yza emes, óshpendilik, óshpendilik emes, qaınaǵan kek kórdim. Munyń bir sebebin “Shytyrmanda” baıyptaǵandaı edik, sypaıylap aıtsaq, qabyleti ortasha, kisiligi odan da tómen adam – dabyraǵa ilinip ketken dalbaıǵa tabynady, jalyndap kele jatqan jasty kótere almaıdy. Taný úshin, baǵalap, bas urmaı-aq qoı, baıybyn ańdaý úshin úlken qabylet, aıryqsha kóregendik shart emes, adamdyq ar, musyl­mandyq ıman bolýy kerek.

Hosh. Bizdiń tórt ǵasyr boıǵy qazaq rýhyn arqalady degen eńbegimizdiń áýelgi qabyly osyndaı boldy. Shamyrqandyq – shamdanbadyq. Shıryqtyq – shekten shyqpadyq. Oı men baıyp teń tústi. Qaırat keneresine tolyp, batyr babamnyń qarsy kelgen nekeske qylysh shabar sátindegi qýatyn ǵana sezindim. Júrek lúpilsiz, tamyr salqyn. Eńbek qorǵaý, ataq alý qıystap barady. Jalynǵanmen jan qalmaıdy eken. Osy ýaqytqa deıin qybyn tappaǵanda, endi qaıtsem de unamaımyn. Qaıtsem de budan artyq shetke shyǵarylmaımyn. Dál ózderi salyp bergen joba boıynsha, aǵalarymdy kezekpe-kezek jaıpap, tapap shyqpaq boldym.

Bul kezde protokol jazyp otyrǵan jigitimiz tirilip, keńeske kirgen. Ózinen burynǵylar durys baǵalap otyr. Basqa da kináraty kóp. Jetpegeni kóp. Máselen, Muryn jyraýǵa bir taraý arnaý kerek edi. Sypyra jyraýǵa bir taraý arnaý kerek edi. Aıtylǵan synnyń bári oryndy, maquldaımyn dedi. Onyń maquldaýynan ózgergeli turǵan eshteńe joq. Maquldamasa da eshteńe búlinbeıdi. Naǵyz búldiretin adam endi kele jatyr – Málik Ǵabdýllın. Ejelgi muraǵa solaqaı synymen 1951-1952 jyldardan tanymal ózgeshe kisi.

Málik Ǵabdýllın… Málik aǵa baıyppen ornynan turdy. Aldynda jatqan, túptelgen, qalyń qoljazba kitabymdy alaqanymen basty. “Jumys mynaý. Bajaılap, bastan-aıaq, túgel oqyp shyqtym. Bir túnde bitirdim, bas kótermeı oqydym. Osy keshe ǵana”,– dedi. Áldenendeı jazý jazylǵan, shetinen qystyrǵyshpen bekitilgen eki paraq aq qaǵazdy joǵary kóterdi. “Mynaý – meniń túıindi pikirim emes, aldynala jasaǵan eskertpelerim. Eki bet, jıyrma… jıyrma toǵyz eskertpe. Munyń bári min emes, syn, oılasý. Kóbin túzetedi, baıqalmaı qalǵan árip qateleri. Oǵan daýlaspas. Odan ary… keıbir oı, pikir, túıinderge baılanysty. Bul – meniń pikirim, meniń bilgenim. Durys degenim. Osydan bastaıtyn edim, osy arada birazyn oqyp bermek edim, endi óıtpeımin, aspıranttyń óz qolyna berem. Mine, ala ǵoı… Úıińe barǵan soń oqyp tanysasyń. Úı bar ma edi? Joq shyǵar ázir. Úı degende, qazynalyq páter. Kelinshek bar ǵoı. Bar ma? Jón. Sol kelinniń qasyna barǵan soń, shaı iship otyryp, jaqsylap tanysyp shyq. Qabyldamasań – óziń bilesiń. Onda seniki durys bolǵany. Sen arnaıy zerttediń ǵoı. Biz daıyn nárseni syrtynan ǵana qaradyq. Málik aǵam aıtty eken dep, meniń kóńilime qarama. Qalaı senseń, solaı jasa. Al endi, búgingi áńgimemizdiń jaıyna kósheıik…” Málik aǵa jazyla sóılep ketti.

Qýanyshqa keneldim, dedi Málik aǵa. Osyndaı uly muranyń saqtalǵanyna, barlyǵyna. Osyndaı daryndy jas aspıranttyń osy uly murany jınaqtap, zerttep, osyndaı tamasha eńbek jazyp shyqqanyna. Bul – sóz joq, ádebıet tarıhyndaǵy eleýli qubylys dedi. Sonymen qatar, sizder aıtyp jatyrsyzdar, men de aıttym, ana qaǵazda, kemshiliksiz jumys bolmaıdy, myna Muhańda da (solaı, “Muhań” dedi) bar, túzesin, oılansyn, bárin birdeı qabyldamas, óziniń de oıy bar jigit, múmkin bizdiki qate shyǵar, qaıtkende de talapty jigittiń aldynan kerme qurýǵa bolmaıdy. Qorǵaýǵa jibereıik. Osynda eshkim de jumys jaman degen joq, qorǵaýǵa barmasyn degen joq, bárińiz de kóterip maqtadyńyz… al álgindeı… bir… jastyqtan, ańdaýsyzdan ketken kinárattar bolsa, ony taǵy da oılansyn; men ózim bir kezde bul tarapta belsendi bolǵan adammyn, bilesizder, Muhańnyń – úlken Muhańnyń aldynan qaıyra ótip, kinámdi jýdym dep júrmin, bas jaǵyna barmaıyq, men muqııat oqydym, ondaı, áldenege qaıshy keletin eshteńe kórgem joq… Baıypty, aldy-artyn túgel oılap jazǵan… Qorǵasyn. Jumysty osy qalpynda qorǵaýǵa jiberýge ábden bolady dep túıindedi Málik aǵa.

Sonymen, rýhanı taıtalasty – qantógis urysqa teńesek, qarýy saı, qýaty mol, sharshap, shaldyqpaǵan tyń, ári qaıtpas er, tutas bir túmen áskerdiń tutqıyldan, tóteden kómekke kelýi bizdiń qan maıdanda qırata jeńbesek te, abyroımen shyǵýymyzǵa septesti. Ony birden ańdadyq, biraq jańa aıtqandaı, ashýymyzdy tejesek te, arynymyzdy basa almadyq. Sońǵy, jaýap sóz kezegi kelgende, sabyrmen bolmasa da, salmaqpen aıtqan sııaqtymyz. Kirispe sózimizden uzaǵyraq boldy, aǵalaryma bas-basyna tıesili sybaǵasyn úlestirip shyqtym.

Osydan soń ǵana eń negizgi saıası aıyp – biryńǵaı aǵym jáne taptyq kózqaras, ıaǵnı, áýelgi aǵam bastap bergen mejege jettik. Qolmen ustap, kózben kórýge kelmeıtin, shımaıly túıin de osy edi. Shımaıly túıin emes, dombyqqan jara. Shertip qalsa, astynan sasyq iriń aqtarylady. Men bul kúnge deıin óz basym saıası talqy, qapas túrme kórmesem de, Alash azamattarynyń qalaı aıdalyp, qalaı atylǵanyn jaqsy bilem, ásirese, sońǵy, 1949-1951 jyldarǵy zobalań jaıyn muqııat teksergem, ultshyldyq saqtyq-saýatym óte joǵarǵy edi. Meniń jumysymda bashpandaı bas salatyn kópe-kórneý pále joq, sonyń ózinde tımese butaqqa degen dolbarmen kór aýzyna qaraı ıterip otyr. Baıqap sóılemeı bolmady.

Aǵamnyń joǵary baǵasy men kóterme maqtaýyna raqmet dep bastadym. Teńizbin dep oılamaımyn, óz ornynda turǵan bir tostaǵan bolsaq ta jarar edi, myna jumysym márege jeter edi. Beısekem jymıyp kúle bere tez qataıdy. Jańa aıttym, biz ótkendegi tarıhı tulǵalardyń eshqaısysyna baǵa bergemiz joq, naqty derekterdi ǵana keltirdik, Abylaı týraly da, Esim han týraly da, basqalar týraly da. Al “ulybı” degen – Noǵaı Ordasy ámirshileriniń ataq dárejesi, ejelgi Máskeýdegi “velıkıı knıaz” degen sııaqty. Jyraýlardyń tulǵasy – olar jasaǵan tarıhı kezeń aýqymynda. Olar jyr tolǵaǵan zamanda Marks te, Engels te áli týmaǵan bolatyn. Ádebıet teorııasynan oqýymyz boıynsha, biryńǵaı aǵym – sál basqasharaq sııaqty edi. Qaıshy­lyqty kórmeý, jamandyqtyń ózin sypyra madaqtaı berý. Kótesh aqynnyń, Shal aqynnyń óleńderindegi áleýmettik teńsizdik máselesi, Buqar jyraýdyń tolǵaýlaryndaǵy qoǵamdyq jaǵdaıattar – aıtyldy, taldandy. Al zerttelip otyrǵan aqyn, jyraýlardy joǵary baǵalaý – biryńǵaı aǵym bolmaıdy. Maqtamaý múmkin emes. Orta ǵasyr­lardaǵy jyraýlar poezııasy – qazaqtyń kóne sóziniń máıegi, ejelgi ádebıetimizdiń shyrqaý shyńy, kerek deseńiz, álemdik deńgeıdegi qubylys. Tańyrqamaý, tamsanbaý múmkin emes. Biz asyra maqtaǵamyz joq, maqtaýyn jetkize almadyq. Mine, qarańyzdar dedim de, sypyra sýyryp Shalkıizge kettim, taıpalta jaıqaltyp Qaztýǵanǵa kóshtim, kúńirente tolǵap, Dospambetpen bittim. Túgel emes, árqaısysynan úsh-tórt shýmaq, birer tolǵaý. Bárińizge raqmet, oı-pikirlerińizdi ashyq aıtqandaryńyz úshin. Málik aǵaǵa raqmet, bir-aq kúnde oqyp, ýaqyt bólip arnaıy kelip, yqylas-peıilin bildirgeni úshin. Beısekeme al­ǵys aıtam, osynsha aýyr salmaq túsirdim. Búgingi talqy men úshin ómirlik sabaq boldy.

Beısekem meniń sózimniń aıaǵyn tosqan joq. “Sonymen,– dedi, manadan beri degbirsiz kútip otyrǵandaı, ilip alyp,– sonymen, bári sóıledi, Nurtaıdan basqa. Dámesh joq…” – Temkeńniń joǵyn umytyp ketti. Aýzyna laboranttyń esimi tústi. Kelin, jazýshy Qalıhan Ysqaqovtyń áıeli. – Bári sóıledi. Bárińizdiń sózińiz bir jerden shyqty. Jańalyǵy mol, bilip jazylǵan jumys. Kemistik bar. Hannyń qyzynda da bolady. Ony oılanady, túzetedi. Sonymen, men jurtshylyqtyń pikirine qosylamyn. Jaqsy jumys. Bilip jazylǵan… Endeshe, qorǵaýǵa usynaıyq. Kafedranyń qaýlysy: Dámesh… Kim… jaz: “Muhtar Maǵaýınniń “XV-XVIII ǵasyrlarda jasaǵan qazaq aqyn, jyraýlary” atty jumysy kandıdattyq dıssertaııalar týraly talapqa saı keledi. Qorǵaýǵa jiberilsin!..” Boldy, jınalys jabyq!”

Beısekem áldeqaıda asyqty, nemese, ásili de sol, meniń jaýap sózimnen soń daý qaıta qozar dep qaýiptendi, apaı-topaıda tezirek qorytyndylap jiberdi, asyqqany sondaı, mundaı talqylaýǵa tán, eń bir mańyzdy másele – resmı opponentter taǵaıyndaý jaıyn da umytty, nemese taǵy da sozbaǵa túser, birdeńe búliner degen sekemmen attap ketti.

Jurtshylyq qazaq ádebıeti kabınetinen tobymen, túgel syrtqa shyqty, eshkim quttyqtap qolymdy almady, tez tarasty, Beısekeń ekeýimiz ǵana, kafedraǵa keldik. “Beıseke, qorǵamaıtyn boldym ǵoı…”– dedim. Túńilgenim emes, naqty osy sáttegi jaǵdaıdy aıqyndaǵanym. “Nege?..– dedi Beısekeń tartpasyn aqtaryp, áldene qaraǵan bolyp.– Qorǵaýǵa jiberilsin dedik. Qaýly aldyq qoı”. “Ol qaýlynyń quny… kók tıyn bolyp tur ǵoı” Beısekem basylyp, tómendep qaldy. “Raqmet, Beıseke,– dedim.– Qaýlyny siz aldyńyz. Qalǵan jurt… Erteń Ǵylymı keńeste dál osylaı belsenip sóıleıdi. Sóılemese de qarsy daýys beredi. Oǵan syrttaǵy jurt qosylady”. “Óziń sondaı kúırek ekensiń,– dedi Beısekeń. Kúlgende bet-aýzy ájim emes, taram-taram, jol-jol syzyq bolyp ketetin. Kúlgeni me, renjigeni me, belgisiz. Maǵan tik qarady. – Sultanmahmutty bilesiń ǵoı. “Turmysy bul dúnıeniń kúrespen teń”– degen. Ras qoı. “Táýekel, kúreske tús, bar daǵy jeń” degen. Jeńgeniń sol. Jazyp bitirdiń. Jaqsy jazdyń. Basylyp jatyr. Durys pa? Durys… Endeshe… kúshiń jetedi, qalǵany óz jónimen sheshiledi. Protokolyńdy durystap jazdyryp al. Bitti, ýaqytynda oryndady dep esep beremiz. Sodan soń… Keńeste qansha múshe? Jıyrma segiz be? Bas-basyna sóılesemiz. Káken aǵań bar – Ahanov. Biletin jigit. Noıys, birbetkeı. Eshkimge kónbeıdi, biraz jurtty sońynan súırep áketedi. Mahmudov bar – Haırolla. Qalǵan orys-orman bári tyńdaıdy. Durys pa?” “Durys…– dedim men qartymnyń kóńili úshin zorlana jymıyp. Ishim sup-sýyq. – Durys, Beıseke”. Beısekem máz bolyp kúldi. “Durys qoı…” Iá. Bir ózbek aıtqandaı, bılet qaltada, poıyz kúte turady. “Durys”. Ishim jylı bastady. “Durys, Beıseke… Málik aǵa adam eken ǵoı!” “Óı, jańa bildiń be. Málik degen… ol… Málik qoı. Adamnyń patshasy… Aıtpaqshy, kelinniń aıaǵy jeńileıdi me?” “Iá,– dedim. – Búgin… jıyrma bir kún, kishkentaı qyzymyz bar…” “Qyz yrys ákeledi,– dedi Beısekeń. – Atyn kim qoıdyńdar?” Úmit. “Mine, kórdiń be, úmitiń úlken eken. Baýy berik bolsyn. Kelesi balanyń atyn Senim qoıasyńdar ma, ul týsa?” Maǵjan qoıamyn dedim. Beısekeń oılanyp, sál kúmiljip qaldy. “Sol Maǵjan týǵansha qalaı da qorǵaısyń!”– dedi sodan soń.

Iá. Maǵjan týǵansha. Bir jyl?.. Tym shuǵyl. Bes jyl? Uzaqtaý. Úsh jyl da kóp. Eki jyl. Men eki jyl degen meje qoıdym. Qudaı berse, áli elesi de joq náresteniń dúnıege kelý mezgilin emes, jasalǵan, tulǵalanǵan, qolda turǵan eńbektiń baǵy janar mejesin.

Shynynda da, eki jylǵa tolmaı, jıyrma úsh aı degende Máskeýdegi Joǵarǵy attestaııalyq komıssııa bekitken kandıdattyq dıplom qolyma tıdi. Maǵjan osynyń aldynda ǵana, eki aı buryn týǵan. Odan úsh aı buryn bar bógesinnen ótip, Ǵylymı keńestiń resmı minberine jetip edim. Beısekem boljaǵan kúni – alda aýyr kúreske toly bir jarym jyl turǵan. Anyǵyn aıtsam, kúpirden saqtanyp, tejeýli kidiris ýaqytyn uzartyp belgilegen edim, dáp sol sátte, jaǵdaıym qansha qıyn bolsa da, áli de on segiz aı súrgin keshem dep oılaǵam joq. Jas kezdegi ýaqyt ólshemi basqa. Bári jón, bári hosh bolǵan kúnniń ózinde, ol on segiz aı – kemi úsh-tórt jylǵa, bálkim, bes-alty jylǵa tatyr edi. Salmaǵy ǵana emes, sozylymy. Biraq ólmegen adam bárin de kóredi eken.

7

Eki daı sezimmen úıge qaıttym. Ne ári emes, ne beri emes, áıelge eshteńe aıtpadym. Bitpegen, belgisiz is. Jańa maqalalar daıyndamaq edim,– zaýqym soqpady. Erteńine, otyra almaı, úıden shyqtym, senbi, ýnıversıtette jumys kúni, májilis hatyn alyp, aspırantýranyń qujattaryn túgendemekpin. “Májilis hatyn ne dep jazamyz?”– dedi assıstent aǵam. “Ne dep jazǵany qalaı?” “Jumysyń ótken joq”. “Qulaǵyń estimeı qalǵan shyǵar,– dedim.– Usynylsyn, qorǵaýǵa jiberilsin dep, anyq aıtyldy. Oǵan jurttyń bári kýá”. “Sen bastan-aıaq jamandaldyń ǵoı. Sonda, jamandaǵanyn jazamyz ba? Onda, qorǵaýǵa jiberilsin degen qorytyndy qalaı shyǵady?” “Ony Beısekeńnen sura,– dedim.– Jurttan sura. Men bastan-aıaq maqtaldym”. “Qalaı maqtaldyń?” “Talanty teńiz dedi, talanty teńiz dep jaz. Kózi tirisinde Áýezovtyń ózi olaı maqtalǵan joq”. “Soǵan senesiń be?”– dedi. “Buryn kól, darııa dep oılaýshy edim, endi úlken kisi aıtqan soń senýge týra keledi. Solaı. Seniń mindetiń – taldaý emes, tańbaǵa túsirý. Solaı dep jazyp beresiń”. “Jaz­baımyn”,– dedi. “Jazasyń. Qazir teńiz dep jazasyń. Keıin, aqylyń jetse, muhıt dep jazýǵa týra keledi”. “Kórermiz”,– dep, qyrjıyp júre berdi. Beısekeńdi taba almadym. Úıine telefon soqqym kelmedi. Kúpti kóńil, dúdámal oımen taǵy da úıge qaıttym. Aqsha da taýsylyp edi, jolaı bas pochtamtqa kirip, aýylǵa, eki adreske qatarynan telegramma saldym. Úıde kishkentaı qyzym kútip jatyr. Áli bir aıǵa da tolǵan joq. Appaq, ádemi. Kózi úlken. Men kelgende uıyqtap jatyr eken. Alyp, baýyryma bastym. Oıanyp, tana kózin tóńkerip, maǵan qarady. Júregim de tóńkerilip tústi. Bul balanyń, budan sońǵy balalardyń ómiri basqasha bolady, men kórgen qıyndyqty kórmeýge tıis, ulttyq murat, ataq-dańq, bıik dárejeni bylaı qoıǵanda, men eń aldymen osy, óz urpaǵymnyń bolashaq jaryq kúni úshin kúresýim qajet edi. Men qaıtkende de Almatyda otyryp, aqyryna deıin aıqasýǵa bel býdym.

Kelesi dúısenbige deıin úıde jatpaq boldym. Biraq jata almadym. Májilis hatyn alý kerek edi. Aspırantýranyń teorııalyq kýrsyn bitirdi degen qaǵaz alý ońaı, aspırantýra bólimine baram da, alam, dıssertaııasyn bitirdi, qabyldandy, qorǵaýǵa joldandy degen qaǵaz kerek edi. Kóńil úshin ǵana emes. Aldaǵy on kúnde tapsyrsam, ýaqytynda támamdalǵan jumysqa kóterme retinde bir aıdyń stıpendııasyn taǵy beredi – alpys segiz som, kóp aqsha. Aıdyń aıaǵynda sońǵy stıpendııany alam, ekeýin qosqanda, anyq bir jarym aı qamsyz tirshilik keshýge bolady, páter-aqyǵa da, as-sýǵa da jetedi. Ýnıversıtette, sabaǵynyń ústinen ushyrasqan assıstent taǵy da qashyra bastap, qyjyrta sóıledi. Jaqsylap jazýǵa sóz tappaı jatyrmyn dedi. Úlgermeı jatyrmyn, ýaqytym joq dedi. Aqyry, seni kóterip ótkizýge men mindetti emespin dedi. Budan ary tájikelesýdiń máni joq edi. Beısekeńe bardym. “Apyr-aı, neden qyrsyqty”,– dep, ańyryp qaldy. “Kóp ıt kók ıtti talap jatqanda, buralqy qanden nege qozbaıdy”, – dedim men. Beısekeń kádimgideı renjip qaldy. “Muhtar, osy sen keıingi kezde tym iri sóıleıtin bolyp barasyń,– dedi.– Áneýkúni, talqy kezinde de artyǵyraq ketip qaldyń. Daý qaıta qoza ma dep qorqyp otyrdym. Mine, endi osylaı boldy”,– dedi. “Beıseke, daýdy kim bastady? Men tynysh edim ǵoı. Kárip joly qaısy dep, otyrǵam. Túp kóterilip, tarpa jabyldy. Aıtqandarynyń eshbir qısyny joq. Saıası aıyp taǵýǵa deıin bardy. Úndemeı kete bersem, múlde qulap qalatyn edim ǵoı. Men qorǵandym, ádepten asqam joq”,– dedim. “Óstip, tym tik júresiń”,– dedi Beısekeń. “Beıseke, kishipeıil, bııazy adam mendeı bolsyn,– dedim.– Mine, ýnıversıtet tabaldyryǵyn attaǵaly segiz jyl, qashan, kimniń aldynan shyǵyppyn. Kúni keshege deıin, bas-basyna ıilip sálem bergennen ózge ne jazyǵym bar. Álde, taban jalaýym kerek pe edi?” “Jalama…”– dedi Beısekeń. Men amalsyz kúldim. “Jalasam da jan qalmas edi. Bastaǵan men emes. Biraq aıaqtaıtyn men bolam!” “Durys!..”– dedi Beısekeń de basylyp. Meniń sózimdi qaı maǵnada túsingenin bilmedim. “Aıtpaqshy, osy sen Sultanǵalıǵa silteme jasadyń ba?”– dep surady. “Nege jasaýym kerek? Onyń qansha qatynasy bar?” “Epostan qorǵady ǵoı”. Meniń taqyrybym – folklor emes. Eshqandaı qatysy joq. Muryn jyraý týraly aıtyldy, oraıyna qaraı. “Sol Murynǵa qosyp, meni de aıtpady dep tur. Bar gáp sonda”,– dedi Beısekeń. Men ańyryp qalyppyn. “Men eshkimniń ataǵyna, jónine oraı sybaǵa úlestirgem joq, taqyrypqa qatysyna ǵana qaradym”. “Durys,– dedi Beısekeń.– Ózim sóılesem. Májilis hatyn jazyp beredi durystap”.

Taǵy da kúpti kóńilmen úıge qaıttym. Keldim de, týra bir táýlik tósek tartyp jattym. Aýyrǵam joq. Býyn-býynnan ál ketip, jattym da qoıdym. Atalmysh kúni, boı kótersem de, tym sergek emespin, bar kúshimdi jınap, Ýnıversıtetke bardym. Maǵan májilis haty kerek. 1 noıabrge deıin aspırantýra bólimine ótkizýge tıispin. Bir aılyq qosymsha stıpendııa úshin ǵana emes, qasıet-namysym úshin. Bitirgenim – ras, qorǵaýǵa usynylǵany – taǵy ras. Erteń qulatatyny – ol erteńgi is. Al búgin men úshin asa mándi qorytyndy qaǵazdy alýym qajet. Ádildik jóni de sol. Beısekeń kóńilsiz eken. Protokolǵa nege sonsha asyqtyń dedi. Qorǵaýǵa jiberildi degen ózińiz emes pe? Jiberdik. Biraq mynalardyń abyr-sabyry basylsyn. Bulardyń abyr-sabyry meniń súıegimdi mújigende de basylmaıdy dedim. Biraq kóremiz, kimdi kim mújıtinin. Beısekeń meniń betime qarady da qoıdy. Men de jumsaryp, mán-jaıdy aıttym. “Onda…– dedi Beısekeń,– Rymǵalı jazsyn. Sol nege keshikti?” “Mańyzdy sharýasy bolǵan,– dedim.– Basqa bireý jazsyn dep oılaǵan. Endi ol jazsa da daý. Basynan qatysqan joq, orta joldan qosylǵan dep aryz aıdaıdy”. “Óziń jaz!” – dedi Beısekeń. “Dıssertanttyń ózin ózi maqtaýyna bola ma?”– dedim endi men qyrsyǵyp. Beısekeń renjimedi. “Bolady. Qol qoıatyn myna men ǵoı, kim jazsa da. Álde men jazady dep otyrsyń ba! Tústen keıin jazyp ákel”. “Búgin úlgermeımin,– dedim.– Birtalaı jumys”. “Asyqqan óziń ǵoı. Onda… ázirge túgel jazyp keregi joq. Qysqasha jaz. Aspırantýra bólimine ǵoı. Májilis hatynan úzindi. Qatysqan – mynalar, sóılegen – mynalar dep sanap shyq ta, qaýlyny jaz. Jıyny jarty bet. Saǵat úshte kelem. Qol qoıam. Aparyp tapsyrasyń…” Men qaıtadan úıge baryp, májilis hatynyń qajetti úzigin qaǵazǵa túsirip, qolma-qol máshińkege basyp, odan kafedraǵa kelip, Beısekeńe qol qoıdyryp, Ýnıversıtettiń aspırantýra bóliminiń bastyǵy Zvanev degen, basy úlken, denesi zor, dobal taıaqty, óńi salqyn, biraq tárbıeli, taza shal edi, sonyń qolyna tapsyrdym. Qatty qýandy. Qandaı jaqsy, mine, azamat, qorǵa, tilektespin dep jatyr. Birinshiden, qorǵaý nátıjesimen bitirgen aspırant – bólimniń jumys kórsetkishi, ekinshiden, úsh jyl boıy, ártúrli qujat jónimen áldeneshe ret aldynan óttik, kózkórgen, ıaǵnı, kádimgi, adamnyń adamǵa tilektestigi. Orys pa, orman ba, osy beısaýat shaldyń kisiliginiń bir bólshegi darysa, meniń keshegi týysqan aǵalarym attan emes, alaqaımen ótkizetin edi-aý dep oılap, múlde qataıyp aldym.

8

Mundaı almaǵaıyp jaǵdaıda men japadan-jalǵyz, qorǵansyz qalýǵa tıis emes edim. Túriktiń Táńiri, Alashtyń Arýaǵy bárin kórip otyr eken. Úshinshi kúni ses berdi, habar aıtty, on jeti kún tolǵanda astyma at mingizip, qolyma qylysh ustatty: kúsh-qýat, qoldaý-demeý – týa bitken enshim. Endi kózben kórip, qudyretin tanýǵa týra kelgen, senim bekip, qaırat qabyndaı túsken.

Kafedradaǵy qym-qıǵash talqydan soń, arada nebári úsh kún ótkende,14-oktıabr kúni meni ǵana emes, men arqalaǵan, bálkim, meni arqalaǵan, shynynda da solaı, bári jabylyp, qansyramasam da qatty jaradar bolǵan, tas qabyrǵaǵa mańdaıym tıip, máńgirmesem de daǵdaryp turǵan meni demeýge birjola den qoıǵan jyraý atalarym aldymnan qasqa jol asharyn, árıne, naqty bilgem joq. Jarym áskerinen aırylyp jeńiske jetken Epır patshasy Pırr sııaqty, kelesi qadam, kelesi urystyń baıybyn barlap turǵam. Aldy-artymdy jınaqtadym, tórt dana dıssertaııamdy túgel aldym, endi anda-mynda maqala tasý kerek. Ol ótedi – ótpeıdi. Jumys izdep kórý kerek. Onyń qısyny taǵy az. Eń durysy – Semeıge ketý. Pedınstıtýtqa. Uzynqulaqtan estýimshe, oryn bar. Ári kelinshegiń úzilgen oqýyn támamdaıdy. Biraq Almatydan, ortalyq baspasózden alystaımyn. Mundaǵy suǵanaq aǵam aı boıy otyryp, túgel kóshirip aldy. Endi boı-boıymen bastyrady da otyrady. Baıbalamǵa qaramaıdy. Qudaıdan qoryqpaıdy. Seniń qan tógip, myıyńdy syǵyp jazyp bitirgen eńbegiń ıtjemede basqanyń ıeligine ótedi. Eń qıyny osy edi. Men qaıtkende de Almatydan ketpeýge bekindim. Keler aıda aýylǵa baryp qaıtpaqpyn. Kempir-shaldyń baryn sypyryp ákelemin. Odan sońǵy iligimdi taǵy artamyn. Aıy­na júz som jetkizip tursa. Shamalary kelmeıdi. Joq, burynǵy mólsher – alpys-jetpis som. Bul da kóp aqsha. Jıyrma bes somyn páterge, qalǵany aılyq sorpa-sýǵa… jetpeıdi. Jetedi. Arasynda ózim de qalamaqy, nemese basqa birdeńe taýyp qalarmyn. Tek ýaqyt utyp, eptep jyljı berýim kerek. Qysty ótkerip, jazǵa jetsem. Jaı jatpaımyn, jumysymdy bir beleske shyǵarsam…

Osylaı dep sheshtik. Eki kún oılanyp. Úshinshi kúni eńsemdi jazyp, qalaǵa shyqtym. Qandaı sharýa bolǵany esimde joq, sirá, erikkennen, áıtpese, ádepki, jaı sálemdesý, Ábishke kóshedegi avtomattan telefon shaldym. Ábish Kekilbaev, kýrstas, qanattas, tilektes dosym, bul kezde Mádenıet mınıstrliginde áldebir qyzmette otyr. “Kekilbaev…”– deımin. “Aý, áı, sen Tuńǵyshbaımen sóılestiń be?” “Qaıdaǵy Tuńǵyshbaı?”–deımin. “Smaǵulov. Seni izdep júrgen. Bilesiń be?” Izdegenin bilmeımin, ózin bilem. Ýnıversıtette bizden birer kýrs joǵary oqydy. Orta boıly, dembelshe, uıań, sary jigit bolatyn. Ol kezde bárimiz de myqtymyz, adamdyq qasıet ólshemi – daryn ǵana dep oılaımyz, Tuńǵyshbaı Smaǵulovtyń úlken daryny, bálkim, ortasha qabyleti de joq, biraq adal, jaqsy jigit ekeni, ımene sóılegen sózinen, sypaıy jymıǵan kúlkisinen kórinip turatyn. Másele bylaı eken. Tuńǵyshbaı respýblıkalyq teledıdarda qatardaǵy bir qyzmet atqarady. Sirá, kommentator. Qazaq rýhanııaty týraly habar ótkizýge tıis eken. Qazaqtyń án-kúıi, sáýlet óneri jáne ejelgi ádebıeti. Soǵan men sóıleýim kerek. Josparǵa engizip qoıǵan, efır – búgin keshke. Mine, apta boldy, seni izdep taba almaı júr. “Meniń teledıdarǵa shyǵyp, byljyrap otyrýǵa yntam joq”,– dedim. “Áı, sen de…– Ábish kúıgelektenip, keıip qaldy; mundaıda burtıyp, balasha ókpelep, úndemeı qalatyny bolýshy edi, ary qaraı jalǵastyrdy,– Áı, sen bara salsańshy… Jyraýlaryńdy nasıhattaısyń”. “Jyraýlar…”– men jyraýlarymnyń aýyr ahýalyn aıta jazdap, irkilip qaldym, uzaq áńgime, qajeti qansha. Men irkilgenge oılanyp tur dep shamalasa kerek, Ábish shynyn aıtty. “Sen barmasań, ol jigittiń josparly habary qulaıdy. Obaly maǵan. Seni engiz, osyndaı-osyndaı keremeti bar dep, aýzymnan qaǵynyp aıtqan men edim”. “Onda jaraıdy”,– dedim. Ábish qýanyp ketti. Tuńǵyshbaıdyń telefonyn berdi. Sen avtomattan izdep tapqansha, ózim de habarlap qoıam dedi.

Ol zamanda qazirgideı ilki jazba joq, efır – tikeleı. Mezgildi ýaǵynda stýdııaǵa bardym, Tuńǵyshbaı meni saǵynyp kútken týysyndaı, qyzara kúlip qarsy aldy; shyn jaısań jigit eken, sol, teledıdardyń kezekti, sanaly oımen uıymdastyrylǵan ózgeshe bir habary, oǵan jańalyqty jyraýlar poezııasyn engizý arqyly meniń shyrǵalańnan jal taýyp, tuıyqtan jol tabýyma sebepker bolypty, aldaǵy qanshama jaqsylyqtyń dánekershisi bolypty, bar qaryzy moınymda qaldy, búgin eske alyp, ystyq yqylas, rııasyz alǵysymdy aıtsam, marqumnyń jolynda janar bir shyraq bolsyn degenim. Bir ókinishtisi, jumysbasty, alas-kúles zamanda, sodan soń tym qursa bir ret kórmeppin, sondaǵy seniń ekranǵa shyǵarýyń maǵan osyndaı medeý, osyndaı ıgilik ákeldi dep aıta da almaı qalyppyn, mezgilsiz ólimi týraly tym kesh estidim.

Álqıssa, dál sol sátte meniń oıymda eshteńe joq, jol aıryǵynda turǵanymdy bilmeımin, búgingi habarymyzǵa qatysty adamdarmen amandasyp, tanystym. Tuńǵyshbaı tanystyrdy. Dıktor – Lasker Seıitov eken, buryn bir toıda kórgem; úni áýezdi, júzi sulý, minezi bııazy, tııanaqty jigit. Ekinshi – at jaqty, aryq qara kisi – qazaqtyń álde án-kúıi, álde oıý-órnegi týrasynda sóılemek, aty-jóni de, basqasy da esimde qalmapty. Úshinshi, úshinshi emes, eń birinshi – qazaqtyń ejelgi sáýlet óneri týraly sóılemek Shota Ýálıhanov, buryn kórmegen kisim, aty-jónin, ata-tegin jaqsy bilem, aýyzǵa iline bastaǵan arhıtektor, Abylaı han tuqymy, Ýálı han – Shoqan áýleti, óńine qaraǵanda, assa menen jeti-segiz jas qana úlken, al túri… kelisti, sulý jigit eken, biraq kıiktiń asyǵyndaı ǵana, atalarynyń dene bitiminen aırylǵan, alaıda rýhyn, túgel bolmasa da birshama saqtaǵan sııaqty. Keıin Shota aǵamyzdyń qaıratyn da, qasıetin de kórdik, al áýelgi kezdesken sátte kóńilim onsha tolmasa da, ózim qııalaı tartyp, biraz jerge aparǵan Han ıemniń urpaǵynyń dál osy arada, dúnıe keńistigi aldynda ushyrasýyn jaqsy joralǵyǵa baladym.

Habar bastaldy. Aldymen Lasker Tuńǵyshbaı daıyndaǵan, búgingi dıdarlasýdyń mán-maǵnasyn tanystyrǵan shaǵyn mátindi oqyp berdi, sodan soń qatar otyrǵan úsh bilgir kezekpe-kezek sóıledik. Maǵan on bes mınýt bólingen edi, tarıhı deregi bar, ádebı baǵasy bar, arasynda semserdeı jarqyldaǵan otty tolǵaýlar bar, ol kezde de, qazir de qaǵazǵa qaraý ádetimde joq, biraq sóz áýezim qazirgiden sál kóterińki, ári tez bolsa kerek, bir qalypty ekpinmen soqtyrtyp shyqtym. Operatordyń jelkesinde turǵan Tuńǵyshbaı suq saýsaǵyn kóterip, bir mınýt qaldy dep belgi bergende, áreń qaıyryp úlgerdim. Habar aıaqtaldy. Rıza bolǵan Tuńǵyshbaı alaqanyn ýqalap, qyzara kúlip, jaqsy boldy, jaqsy boldy deı berdi. Al Abylaı áýleti… Keıingi zamandaǵy bir ádetimiz sol kúnnen bastaý alypty – Shota meni maqtady, men Shotany maqtadym, sonymen, ol óziniń sándi ǵımarattaǵy eńseli úıine ketti, men ózimniń qala shetindegi jaldamaly páterime qaıttym.

Sóıtsem, men sóılep jatqanda úlken oqıǵalar bolypty. Kózi tirisinde klassık atanǵan, aq degeni alǵys bolǵan, dál sol kezeńde Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy Ǵabıt aǵa Músirepov keshkilikte, keıingi jas jeńgemizdiń kóńilin aýlap, nemese, oqýdan, jazýdan jalyǵyp, tynystap, teledıdar kórip otyrady. Biz ekranǵa shyǵyp, sózge qosylǵanda, biz emes, ejelgi jyraýlardyń eshkim bilmegen ǵajaıyp tolǵaýlary aryndaı, arqyraı toǵytyla bastaǵanda… rıza bolady, qaıran qalady, qolma-qol telefonyn alyp, Odaqtyń úshinshi hatshysy, aqyn Qabdykárim Ydyrysovtan suraıdy. “Á-á-áı, bul kim-m, sóılep jatqan-n?”– deıdi. Qabdykárim aǵa teledıdardy ashyp qalady da, “atyn bilmeımin, osydan birer kún buryn maǵan kelip ketken sııaqty, qyzmet surady ǵoı deımin, bul jigittiń jaıyn Nyǵmet biledi, ýnıversıtette aspırant bolsa kerek”,– deıdi. “Onda bul balany maǵan taýyp beresiń”,– deıdi Ǵabeń. Ol kezde Ǵabeń aıtqan árbir sózdiń zań kúshi bar, arada on-on bes mınýt ótpeı, Qabdykárim qaıyra telefon soǵady. Nyǵmetten bildim, aty-jóni sondaı, aspırant eken, mynaý – bitken jumysynyń bir ushyǵy bolsa kerek, “Qazaq ádebıeti” úlken bir maqalasyn basypty, “Lenınshil jasta” da shyqty deıdi, men jazda, demalysta júrgende kórmeı qalyppyn, Nyǵmet óte jaqsy dep otyr, bala da jaqsy, bilem, tabam dep otyr deıdi. “Onda keler dúısenbide… joq, erteń… erteń tústen keıin kelsin maǵan, shaqyryńdar”,– deıdi Ǵabeń.

Iá. Bul jaǵyn da jetkizip jazǵanbyz. Burnaǵy «Men» dılogııasynda, keıingi ataýly estelikte. Qabdykárim Ydyrysov, Nyǵmet Ǵabdýllın sııaqty alash azamattarynyń selbestigimen, Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy, zamanynda ataǵy aspandap turǵan Ǵabıt Músirepovtiń aldyna jettim. Ótkendegi ózgeshe tolǵaýǵa jalǵas azǵana áńgimeden kóp túıin túıgen, meılinshe rıza bolǵan Ǵabem meni «Qazaq ádebıeti» gazetine syn bóliminiń meńgerýshisi qyzmetine taǵaıyndady. Qazaq handyǵy dáýirindegi ejelgi jyraýlar murasyn jan-jaqty qamtıtyn kólemdi maqalamdy «Juldyz» jýrnalyna basyp shyǵarý týraly nusqaý berdi.

9

Bedeldi ádebıet gazetindegi qalypty qyzmet bastaldy. Aldy-artymdy oılastyryp, baısal taptym, sabama tústim. Tegeýrindi, salqyn sabyrǵa kóshtim. Asyqqam joq, aptyqqam joq, tynym da kórmedim. Ol kezde senbi – jumys kúni, demalys – jeksenbi ǵana.

Qazir oılap otyrsam, ózime sengenim sondaı, bar jumysym baıypqa túsipti. Qorǵaý jaıyn alty aıǵa shegere turmaq boldym. Myna, terilip jatqan maqalalar jaryqqa jetsin. Taǵy bir maqalalar shyqsyn. Ázirshe, tutas kitaptyń sáti kelmegen kúnniń ózinde, zertteý eńbegim jekelegen maqalalar túrinde, túgelimen basylyp shyǵýǵa tıis edi. Sonda, birinshiden, men jasaǵan eńbek óz atyma bekıdi, eshkim urlap-jyrlap ákete almaıdy, alsa, kórinip turady, ıaǵnı, qaıtkende de sózim ózimdiki, malym túgel; ekinshiden, osynshama maqala jarııalap, jalpy jurtqa tanylǵan soń, eńbegimniń ózgeshe baǵasy aıqyndalǵan soń, meni eshkim de toqtata almaıdy, qıyndyqpen bolsa da, abyroımen qorǵap shyǵam. Osy eki baıyp ta túbinde aqıqat shyndyqqa aınalǵan, biraq ǵylymı dáreje minberine kóteriletin kúndi men ózim oılaǵandaı alty aı emes, odan úsh ese artyq ýaqyt kútýge týra kelgen, al plagıat – bizdiń aq-adal eńbegimizdi, tapqan qazyna ǵana emes, aıtqan sóz, tolǵamdy oılarymyzdy urlap-jyrlaý – toptanǵan maqalamyz, tolymdy kitabymyz jaryq kórgennen soń burynǵydan da eselenip, údeı túsken, bizdi urlaý Qazaqstan sheginen shyǵyp, batysta Qapqaz, shyǵysta Mońǵol, tústikte Qaraqalpaqqa deıin keńinen jaıyldy, baz-bazynda júıkege tıgenimen, bul – ekinshi kezektegi nárse eken, múmkin, qyzyq ta bolýy. Ótip ketkenniń bári qyzyq. Ótip ketse. Ókinishke, bálkim, qýanyshqa qaraı, bizdiń osy, bala kezde jasap tastaǵan bir jumysymyz, mine, otyz jyldan asty, Akademııasy, Ýnıversıteti jáne basqa da oqý, zertteý ortalyqtary bar, qanshama ury-qaryǵa ońaı azyq bolyp kele jatyr, qyzyǵy bul emes, qyzyǵy – qansha qaýjasa da taýysa almaıdy, qansha ıelense de, atyna kóshire almaıdy – ázirshe, bul qaýymnyń qolyna ýaqyt mashınasy túspegen, qalaı qopalap jazsa da, jarııaǵa shyqqan 1960-jyldardan attap ótip, arǵy ǵasyr emes, tym qursa osy ǵasyrdyń 50-jyldaryna túse almaıdy ǵoı. Shynynda da qyzyq emes pe. Qyzyq emes. Janyń ashıdy. Beıshara tirlikterine. Keıde, pendesiń ǵoı, yzań keledi. Yza kelmese, osylaı jazbas edik.

Munyń bári – keıin, dál sol sátte, meniń aldym tuman, ras, kóz kórim jer ashylǵan, biraq túpki baǵdar áli de bultqa oranyp turǵan. Syrttaı qaraǵanda shúkir, turaqty jumysymyz bar, ádebı ortada ǵalym, synshy dep tanyldyq, kóne jyraýlar murasyna qatysty maqalalarymnyń óziniń sany on beske jetipti, biraq tıesili eńbek qorǵalmasa, ádebıet tarıhynyń bul dáýiri resmı túrde sanatqa enbeıtin edi. Qorǵalsa – mór basylǵan sııaqty, zańdasady, bul taqyryp zerttelgen, maquldanǵan, beti ashylǵan deıdi. Iaǵnı, is mánisi meniń ǵylymı ataǵym, jasaǵan eńbegimniń ónbegi ǵana emes, ádebıet tarıhynyń jabyq jatqan tutas bir dáýirine jol ashý, ony aıǵaqtaý, bekitý, tek ýnıversıtet qana emes, barlyq fılologııalyq joǵarǵy, jáne jalpylama orta mektepterdiń oqý programmasyna engizý, ǵylymı aınalysqa túsirý jolyndaǵy kúres. Sonyń bárin jınaqtap kelgende, ulttyq sanany kóterip, rýhanı mádenıet tarıhyn keńeıtýge tıis, aıryqsha mańyzdy tetik. Jáne, ol kezdegi baıybym boıynsha, bul – ǵylymda men jasamaq qyrýar jumystyń áýelgi bir beles, kezeńi ǵana. Osy bir ǵana kezeńniń tóńireginde otyz jyl ómirim ozady, men ǵylymda júrip ótetin qııa joldyń shegi osymen támamdalady dep oılaǵam joq.

Bul kezde meniń ǵylymı zerdeme senbese de, synshylyq ekpinimdi moıyndaǵan Esmaǵambet aǵamnyń beti beri qaraǵan, Belgibaı aǵama Beısekem mán-jaıdy mysqaldap uǵyndyrsa kerek, amandyǵy táýir; Ǵylymı keńeste daýys tártibi jasyryn, Temirǵalı aǵam, taǵy da qashyp ketpese, kelip, eptep qana daýys bererine senemin, kafedradaǵy qalǵan aǵalarymdy qudaıǵa tapsyrdym, endi ashyq qarsy shyqpas, jasyryp bergen qarsy daýysynan dúnıe búlinbes dep túıdim, kafedradan tys, biraq fakýltette qyzmet atqaratyn Káken Ahanov pen Haırolla Mahmudov sııaqty aǵalarymyz aı daladan rıza bolyp júr, syrttan, basqa ınstıtýttar men akademııadan keletin marǵasqalardyń birazy gazet redakııasy arqyly tanys, bilis bolyp jatyr,– jalpy jaǵdaı ońala bastaǵandaı. Ońalǵaly kóp boldy, biraq kópe-kórneý, ońdy nátıje shyqpaı tur.

Bul eki ortada, bizdiń kafedradaǵy, men bitken kezde jańa bastaǵan bir jigit, menen buryn oqyǵan, biraq jumysyn endi ǵana támámdaǵan taǵy bir jigit qorǵaýǵa ketti, Akademııadaǵy, QazPI-degi, qatarlasty qoıǵanda, keıingi aspıranttardyń birnesheýi ótti. Tirelip turǵan men ǵana. Ǵylymı keńes daýdan qorqady, Qajekeńnen qorqady, men ózim de tym janyqpaı, tóńiregimdi tııanaqtap baryp, qapysyz soǵý jaǵyndamyn, áıteýir ýaqyt uzara berdi. Biraq qaıtkende de, 66-jyldyń kúzinde ótýge tıis edim, taǵy bir kútpegen bógesin shyqty – Álkeı aǵam, Marǵulan. Áýelde bul kisini Beısekeń ekeýimiz ózimiz tańdaǵanbyz. Basqa bireý opponent bolsa, damaı kóbeıedi, ataǵy, abyroıy zor, biligi kúmánsiz, Álekeńdi alǵa salsań, qorǵaý kezindegi ǵana emes, odan sońǵy da qaýip-qaterdiń birazy keri serpilmek. Ekinshi resmı opponent – Rahmanqul Berdibaev, sol zamandaǵy sanaýly ultshyldyń biri, tanymal, dáıekti ádebıetshi, jan-tánimen qoldap, daıyn otyr. Alaıda, Álekeń aýyr qozǵaldy. Ashyq sóılesýge Beısekeńniń ózi batpaıdy eken. Ashýlandyryp alam ba, opponent bolmaımyn dep qaıtara sala ma dep, men de tartynamyn. Onyń ústine, mana aıtqanymdaı, tóńiregiń túgeldenip bolmaǵan sııaqty. Osy ári-sári, kúpti kóńilmen jeltoqsanǵa jettik. Men jumysymdy támamdaǵaly qanshama zaman. Teke-tires ekinshi jylǵa aýyp barady. Qaıtkende de osy, 1966 jyly, qorǵap úlgermesem de, avtoreferatymdy shyǵarýǵa bekindim. Anadaǵy, “Mektep” baspasyndaǵy redak­ııalyq keńestegi daýdan soń meni umytpaýǵa tıis, Marǵulan aqsaqal­ǵa telefon shaldym, “hi-hi…” dep, mekirenip tyńdady, “hi… jumysyńdy qaraı bastadym, betalysy jaman emes…– dedi. – Arabshany qaıdan úırendiń,– dedi. – “Shadjarat-ál-atraktaǵy” túpnusqa tekstiń úzigin arabsha bergen ekensiń, jazýyń bastyq­papty,– dedi. – Áptıekke jańa túsken shákirttiń qoly sııaqty”. “Qate joq pa eken?”– dep suradym batyldanyp. “Qate jibermepsiń, muqııat kóshirgensiń, biraq arabsha oqý –máseleniń bir ǵana jaǵy… hi… hi… óziń de kóp jazýyń kerek, sonda, hi… eski qoljazbalardy qapysyz tanıtyn bolasyń, hi…”– dedi, men onsyz da qapysyz tanydym dep aıta jazdap bógeldim… Ary qaraı saýdalasýdyń sáti taǵy túspedi, Álekeń “hi… jaraıdy”– dedi de, trýbkany qoıa saldy. Biraq bul da jaqsy edi. Erteńine Beısekeńe bardym. Solaı da solaı, raıy táýir, biraq ol kisi oqyp bitkenshe taǵy alty aı ótedi, odan ary ketýi de múmkin, ózińiz aıtyp kórińiz dedim. “Onda,– dedi Beısekeń,– óziń bastap sóıleskeniń jaqsy boldy. Jetekshisin jumsap, jatyp aldy deıdi ǵoı. Endi ary qaraı kóreıik. Keshke serýenge shyǵady. Sonda ustaıyq”. Beısekeń men Álekeń bir aýlada turady eken, Tólebaev–Kalının–Karl Marks kósheleriniń aralyq toǵy­syndaǵy ǵalymdar úıinde. Beısekeńniń úıi burynǵy Abaı, qazirgi Tólebaev kóshesine kóldeneń, Álekeńniń úıi Karl Markske qarata, biraq ishki aýlalary ortaq. Aıtqa­nyndaı, keshke qaraı kezdestik. Atan túıedeı Álekeń maǵan oqshyraıa qarady da qoıdy. Beısekeń qatarlasty. Az-maz anaý-mynaý sózden soń, mynaý bala – áneýkúngi ózińizdiń shákirtińiz dedi. Álekeń maǵan taǵy da synaı, zertteı qarap, bógelip qaldy. Endi qarsy turdyq. Jumysy bitkeli eki jyl boldy, ózińiz kórip júrsiz ǵoı, ejelgi ádebıet, daýly taqyryp, sozylyp barady, endigi qorǵaýy ózińizge baılanysty dedi. “Qorǵaıdy,– dedi Álekeń.– hi… betalysy jaqsy, keshe ózine aıtqam”. “Endi avtoreferatyn shyǵara berse teris bolmas edi, asyqpaı oqyp, pikirińizdi artynan beresiz ǵoı”,– dedi Beısekeń. “Avtoreferatyn qashan jazady?”– dedi Álekeń maǵan emes, Beısekeńe qarap. “Daıyn,– dedim men. Portfe­limnen avtoreferatty sýyrdym.– Ekinshi opponent – Berdibaev, qol qoıǵan”. “Ekinshi opponent – ekinshi bolyp qol qoıýy kerek,– dedi Marǵulan qabaǵy túksıip.– Ákel”,– dedi sodan soń. Mende qalamǵa deıin daıyn, portfelimdi tııanaq etip ustap, ústine avtore­feratty qoıyp, Álekeńniń aldyna tostym. Álekeń qalamdy alyp, eńkeıe berdi de: “Astyna qoıaıyn ba, ústine qoıaıyn ba?”– dep surady. Ortada “Razreshaıý”– ruqsat degen sóz ben Berdibaevtyń qoly tur. “Eń ústine, joǵarǵy sheke­sine…”– dedi Beısekeń jedeldete sóılep. Álekeń úlken denesine úılespeıtin názik qoldarymen “Razr…” dep ırektete tartyp. “A.H.Margýlan” dep, anyqtap, ijdaǵatpen qol qoıdy. Men raqmet, alǵysymdy aıtyp, eki shaldy sol arada qaldyryp, betime ketip otyrdym. Bul – 16 jeltoqsan, qazirgi táýelsizdik kúni eken. Aıttym, 1966 jyl.

Avtoreferatty ózime etene gazet-jýrnal baspasynan jedel tergizip, enzýradan ótkizip, eki-aq kúnde bastyryp shyǵardym. Túnniń bir ýaǵynda juqaltań úsh júz kitapsha – sary qaǵazǵa orap, baılanǵan jýan eki býmany kóterip, Gornyı gıgant aımaǵy, qysqy tramplınge taqaý, Almaly kóshesi, 5-úı, áýelgi qutty mekenimizden táýirirek, jaryq, eńseli eki bólme, shyny verandaly jaldama páterimizge keldim. Bul kezde tuńǵysh qyzym bir jastan asqan, júgirip júr, meni qýanyp qarsy aldy, úıde ájem bar edi, jazda menimen aýylǵa birge baryp, bógelip qalǵan kelinimen erip kelgen, Almatyǵa barasyń ba dep qaljyńdasa, baramyn depti, ómiri syrtqa attap shyqpaǵan adam, jalǵyz nemeresi – meni saǵynsa kerek, alǵashqy shóberesi Úmitti qımasa kerek, sodan qalmaı qoıypty, osy ájem tipti qýandy; men shaı ishkende betime qarap, endi qorǵaýǵa jol ashady degen, tasqa basylǵan, juqaltań kitapshany qolyna alyp, sıpalap otyrdy, jatarda bireýin basyna jastap berdim.

Erteńinde avtoreferatymdy arqalap, Ýnıversıtetke bardym. Ǵylymı hatshy meniń ózinde birazdan beri jatqan qujattarymdy túgendep, aqtarystap otyrdy da, kenet: “Mynaý – bolmaıdy,– dedi.– Kafedradaǵy talqylaý qorytyndysy jaramsyz”, Taǵy bir kóldeneń bóget shyǵatyn bolǵany ma. “Qalaısha?”– deımin. Mynaý – 65-jyldyń oktıabri, ýaqyty eskirip ketken, qaıta talqylanýy kerek”. “Bir nárse qaz-qalpynda qalaısha eki ret talqylanady?– deımin. – Men bárin ýaqytynda bitirgem. Kafedradan ýaqytynda, zańdy túrde ótken. Problemalyq másele. Sondyqtan syrtta qarsylyq kóp boldy. Bógelýim sodan”,– deımin. Qarsylyqtyń syrttan emes, ishten shyqqanyn aıtsam, bul da búlinýi ǵajap emes. Ǵylymı hatshy Efım Moıseevıch Shvarman, shet til mamany, ulty joıyt bolsa kerek, mádenıetti, aqyldy kisi edi, bizdiń baıyrǵy tilmen aıtqanda, qazaqqa bergisiz, jaqsy adam edi, marqum, keıin, Aýǵan soǵysynda jalǵyz uly ólip, artynsha ózi de kóp uzamapty dep estidim, aldy jaryq bolsyn, qyryspady, tyryspady. “Meıli onda,– dedi.– Myna birinshi bettegi “11 oktıabr 1965” degenniń ornyna, kafedramen kelisip, basqa bir kún jazyp ákel”. Kafedra – Beısekem, aıttym, eskerttim ǵoı deımin, májilis hatynyń birinshi betin jaqynyraq kúnge tirep, qaıta basyp ákeldim. Tolyp jatqan, árqıly sharýa­lardyń bári ornyna keldi. Osynyń aldynda ma, sál keıinirek pe, taǵy bir talqyǵa tústim. Jumystyń bas sarapshy mekemesi – Akademııanyń Áýezov atyndaǵy ınstıtýtynda máreden shaýyp ótkem. Málik Ǵabdýllın basqarǵan bólimde, batyr aǵamnyń ózi bastap, qalǵan týystar qostap, o, bárekeldimen jarqyrap shyqtyq. Málik aǵam aıtqan bir sóz: “Bári durys. Men kemshilik dep kórsetken jerlerdi moıyndamapty. Onysy da durys. Osylaı durys bola bersin…” Bári oıdaǵydaı. Alaıda, resmı minberge kóterilgenshe, taǵy úsh aı ótip edi.

10

Ejelgi jyraýlarǵa resmı túrde jol ashylǵan, olardyń shalǵaıyna oratylǵan men úshin de Táńiriniń kúni jarqyrap shyqqan syn saǵatta kóldeneń qater bolǵan joq. Bári de aldyn ala qarastyrylǵan edi. Qamqor aǵam, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bedeli zor bas redaktory Nyǵmet Ǵabdýllın, Ǵylymı keńestiń jıyrma segiz múshesiniń anyq jıyrma besimen árqıly qalypta jeke sóılesken, arnaıy kisi salǵan, eki kún qalǵanda jınaqtap, taǵy da jaǵalaı telefon shaldy. Ózim qazaqtyń ataqty jazýshysy, Muhtar Áýezov ketkennen beride qazaq ádebıetindegi eń abyroıly aqsaqal, meniń baspasóz betindegi keıbir maqalalarym kózine túsip, peıil, yqylas bildirgen Sábıt Muqanovqa ótinish jasaǵan edim. Úlken basyn kishireıtip, ýaqyt taýyp, májiliske arnaıy kelip otyrdy; qar ketip, kún erte ysyǵan, qapyryq, onyń ústine menen buryn taǵy bir aspırant qorǵamaq, aqyryna deıin otyra almady, bir japyraq qaǵazǵa, qajetti orys tilinde alqaý pikirin jazyp ketti, ony keńes barysynda Ǵylymı hatshy Shvarman kelistirip oqyp berdi; qyrǵyzdan, ózbek pen qaraqalpaq, bashqurttan, taǵy qanshama jerden, aýzy dýaly ǵalymdardan unamdy pikirler túsken, ol da úlken súıenish, tegis aıtyldy, túıindi tustarynan aıǵaqty úzindiler keltirildi. Daý-janjaldyń aldyn alý, qajet bolsa, qarsy kóterilý úshin, men týraly, meniń jarııaǵa shyqqan maqalalarym men bitip turǵan eńbegim jóninde baspasózde arǵy, 1965 jyly tuńǵysh ret pikir aıtqan aryndy aqyn, bilgir ádebıetshi Qalıjan aǵa Bekhojın, murty jybyrlap, jan-jaǵyna aıbyna qarap ol otyrdy, ejelgi jyraý­lar men ulttyq uran kótergen Málik Ǵabdýllın, Ǵabdol Slanov, Ǵaınetdın Musabaev jáne taǵy qanshama aǵalar jetti. Jurt syımaı ketti. Men yqsham, sergek sóıledim. Resmı opponentter – Álkeı aǵa Marǵulan jáne Rahmanqul aǵa Berdibaev joǵary baǵalap jatyr, resmı emes sarapshylar taǵy madaqtap jatyr. Bári jaqsy boldy. Kóldeneń keselsiz. Kóterińki, salmaqty, biraq qatań. Aldyńǵy aǵalarymnyń batasy bolatyn. Bári de júrek tolqytarlyqtaı. Biraq men óte saq, jiti otyrdym. Sonyń áseri me, eki túrli kishkentaı kiltıpan boldy, biri – sál-pál qaýipti, ekinshisi – ájeptáýir kúlkili. Birinshisi – Álekeń meni madaqtaı kele, rásim boıynsha, birneshe eskertpe jasaǵan. Eshqaısysyn qabyl kórmedim, biraq bas-basyna emes, bir-ekeýine ǵana jaýap qaıyrsam kerek. Óıtpese bolmaıdy. Tártip boıynsha, tym jyǵylyp ketpeý kerek. Sol tártip boıynsha, tym qarsy da bolmaý kerek. Men artyqtaý ketippin. Onyń ishinde, Álekeń: “Jyraýdyń aty Shalkıiz emes, qazaqta ondaı esim joq, keıbireýler aıtyp júrgendeı, Shalgez, tipti, Shalgóz bolýy da múmkin”,– dedi. Aǵamyz jyraýdyń túpnusqa basylymdaryn oqymaǵan, sondyqtan jańylyp tur, bizden buryn Murat aqyn, nemese Muratty jańsaq kóshirýshiler “Shálgez” degen (bizden keıin de “Shálgezge” jabysyp, qoımaı keledi), men bul máseleni dál osy arada dáıekteı ketpek boldym; jyraýdyń ózi týraly aıtqan: “Tilenshi uǵly Shalkıiz,– Iesi Bı Temirdiń tusynda,– Bultqa jete jazdady bul múıiz”,–degen óleń joldaryn keltirdim de, jańa, jaýap sóz kútip otyrǵanda eki bet aq qaǵazǵa qara pastamen arabsha iri etip, jýandatyp, boıaýlap túsirgen “Shalkıiz” esiminiń eki túrli jazylýyn kórsettim, túpnusqalarda arabsha tańbalanýy osylaı dedim, árıne, otyrǵan jurtqa áser etti, al Álekeń unatpaı qaldy: “Onda “Shalkúıez” dep oqý kerek”,– dedi qyrsyǵyp, munysy da durys emes, sózden jyǵylmaý úshin aıtqany, meniki de durys emes, jazyp kórsetpeı, aýyzsha aıtýmen shektelý kerek edi, ǵumyr boıy arhıv shańyna bógip kele jatqan aqsaqalǵa álippe úıretkendeı boldym, mundaı almaǵaıyp jaǵdaıda, oń otyrǵan kisińniń ózi teris aýnap túsetini bolady, árıne, Álkeı aǵam aınymaıdy, biraq kim de bolsa pende, ókpelemese de óbeksiz qalǵandaı, meniki – álde ańǵaldyq, álde erkindik, qyl ústinde turǵanda eksperıment jasaýym orynsyz edi. Ekinshi, ol da arty qaıyrly bolǵan kúlkili jaǵdaı – Belaǵań men Beısekeme qatysty. Anada, fınısh jolyna shyqqanda Beısekem Belaǵańdy bıblıografııaǵa engizdiń be dep suraǵan. “Ol kisiniń meniń jumysyma qanshalyq qatysy bar?”– dedim. “Sen túsinbeıdi ekensiń,– dedi Beısekem.– Baıaǵyda saǵan nege qarsy boldy, bıblıografııasy tolyq emes dep nege aıtty – sony da bilmeısiń be? Óziniń atyn taba almaǵan soń aıtty”. Belaǵań, ıaǵnı Belgibaı Shalabaev aǵamyzdyń, alas-kúles minezi bar, eshkimge zııansyz, ápendi adam, basqa qyzyǵyna qosa, stýdentterdiń kýrstyq, dıplomdyq jumystarynan óz atyn izdep otyrady dep estigem, biraq ejelgi jyraýlar týraly, tarıh, epos, folklor týraly jazǵan emes. “Bir kitabyn, nemese maqalasyn engize sal”,– dedi. “Beıseke, jurt kórmeı me, kúlmeı me. Belaǵańa emes, maǵan kúledi. Tipti qısyny joq”,– dedim. Sonymen qoıǵanbyz. Keshe osy máselege qaıta oraldy. “Sońǵy sózińde raqmet aıtasyń ǵoı, jurtqa, sonda jýan ortada, ustazym dep, Belaǵańdy da ataı sal”,– dedi Beısekem. “Qalaı ataımyn,– dedim men.– Ne úshin aıtamyn? Baıaǵy talqylaý kezinde tym qursa beıtarap otyrsa, nemese Temkeń sııaqty, qashyp kelmeı qalsa raqmet aıtýǵa bolar edi. Analarmen tize qosyp, qarsy shyqty emes pe?!” “Sen, Muhtar, osy qyzyqsyń,– dedi Beısekeń kúıgelektene keıip.– Al, erteń taǵy qarsy shyǵady. Sóılep áýre bolmaıdy. Alady da syza salady. Daýys bermeıdi. Sol ma?.. Raqmet aıt”,– dedi. Amal joq, bir jaǵy kúlip, bir jaǵy keıip, aqyry qospaq boldym. Raqmet tizimniń bel ortasyna jazyp qoıdym. Keıin VAK-qa, ıaǵnı Máskeýdegi Joǵarǵy attestaııalyq komıssııaǵa baratyn qujatta alyp tastaımyn. Meniń bar qaǵazym taza bolýy kerek. Solaı dep jubandym. Múmkin múlde atamaspyn. Biraq… qorǵaý ústinde, resmı opponentterimniń ózime bir-eki kún buryn tapsyrylǵan, negizi belgili sózderiniń kezinde zaldaǵy jurtty jiti sholyp otyrǵam, kenet Belaǵań… maǵan jarq etip qarady da, qasyndaǵy jasy kishirek bireýge kúbir etti, ol ornynan turyp, Keńes tóraǵasynyń aldynda jatqan dıssertaııa qoljazbalarynyń birin surap alyp… árıne, aǵama aparyp berdi, Bel-aǵań jaradar beti jybyr etip, qalyń tomdy týra sońǵy betinen bastap aqtarýǵa kóshti! Árıne, joq. Joǵyn kórdi. Kózi jaltyrap, eńsesin tiktep, sulyq otyrdy. Áýelde tiksinip edim, azdan soń ishteı kúldim, múmkin, jymıǵan da bolýym. Endi aǵamdy qatyram. Op-ońaı. Atap ótse bolǵany, bar másele sheshiledi. Sonymen, sońǵy sózge shyqtym. Qolymda tizim. Oqyp bere salsa bolady. Biraq qaǵazǵa qarap sóıleý ádetimde joq. Qazir oqı salar edim, ol kezde balasyń, bala shamshyl keledi, manadan beri taqyldadyq, endi qunjyńdap jatý orynsyz kórinedi. Raqmet aıtatyn adamdar sanaýly, resmı opponentterden bastaısyń, kim qoldady, kim demedi – bári kóńilde, saırap tur, tek Belaǵańdy umytyp ketpeý kerek. Umytyp ketpeý kerek. Umytqam joq. Aıttym. Tek bizdiń sóz bitip, úziliske shyqqanda ǵana bildim. Aldymen daýys bergen Beısekem jurttan buryn shyqty, bir túrli renishti, qurjańdap, qyzaraqtap tur. Men úshin tolqyǵannan shyǵar dep, aıqara qushaqtadym. Biraq shalym bir túrli salqyn. “Áı, Muhtar,– dedi.– Sen maǵan raqmet aıtýdy da umytyp kettiń ǵoı. Belaǵańnyń atyn atadyń. Maǵan raqmet te aıtpadyń ǵoı!..” Mine másele! Jańa meniń basymda “Belgibaı Shalabaev!” “Belgibaı Shalabaev!” degen jalǵyz-aq esim turǵan, qapelimde umytyp tastap ketpeıin degem, sóıtip turǵanda myna ózimdi, meni týra toǵyz jyl boıy baǵyp-qaqqan, aspırantýraǵa alyp, bar jolyma batasyn, sáýlesin túsirgen, sonshama qamqorlyq jasaǵan, men úshin talaı tynyshynan aırylyp, talaı uıqysy bólingen, bar jaqsyma ózinen artyq qýanǵan Beısekemdi umytyp ketippin. Bir sát men de ańyryp qaldym. Sodan soń kúlippin. “Beıseke, adam óziniń ákesine raqmet aıtpaıdy ǵoı!” Beısekem jadyraı tolqyp, meni ózi qushaqtady. Qazaq “Sóz tapqanǵa qolqa joq”– deıdi. Meniki tabylǵan sóz emes, aqıqat shyn bolatyn. Júrekten jaryp shyqqan rııasyz sóz.

Shar salý nátıjesi oıdaǵydaı shyqty: maqul – jıyrma bes, qarsy – úsheý. Iaǵnı, maqsat oryndaldy degen sóz. Ras, munymen bitpepti, bir aıdan soń Ýnıversıtettiń úlken Keńesinde bekidim, onda qyryqqa tarta kisiden eki daýys qarsy aldym. Kim ekenin eseptep shyǵarý ońaı edi, biraq qajeti ne. Sen jeńdiń, ol – aramdyǵy ishine buratylyp qala berdi. Keıin, zamannan zaman ótkende, Memlekettik – Abaı atyndaǵy, eń úlken syılyqqa jetkende de úsh daýys qarsy boldy. Kim eken, anaý ma, mynaý ma, dep surasty áýesqoı aǵaıyn. Men jaqsy bilem. Biri –aspırant kezimnen beri meniń atymdy syzyp kele jatqan aǵaıyn. Sol, qalyptasqan, dármensiz ádetimen taǵy syzǵan. Ekinshisi – sonyń birge ósken, birge jetken jan dosy, úshinshisi – taǵy da sol, osy eki dostyń úshinshi dosy – ataq ta, dáreje de bar, biraq ynsap juqpady, ıman darymady, aqyry, bir kezde ádebıettiń tóri sanalǵan, endi kire beris esigi de emes, ótkenniń bar qoqysy qoparylyp úıilgen albaryna aınalǵan, syrtqy kúresinde qala berdi. Men muny qazir ǵana oılap otyrmyn, ádebıet kóshinen qaqas jurtta qalǵan kisiler týraly emes, qashan, kim syzdy degendi. Ol kezde de elegem joq. Jeńimpaz artyna jaltaqtamaýy kerek. Jaǵasyna jarmasqandy jer qylyp ketti – odan artyq ne kerek. Muhtar Áýezovtiń Kebegi dushpanyń bar ma degen saýalǵa: “Joq, Baba! Dushpanym joq”,– deıdi ǵoı. Nysan Abyzǵa. Bul sózdiń mánin men “Tazynyń óliminen” soń, prozanyń úlken belesine shyqqan jıyrma toǵyz jasymda bir-aq uqtym. Meniń de dushpanym joq eken. Qazir de joq. Maǵan dushpandar kóp bolýy múmkin. Ol – basqa áńgime. Al sen… jaý izdeýge, dushpan túgendeýge murshań kelmeıdi. Úlken muratyń bar. Ózińe senesiń. Shalkıiz babań aıtqan kendir baýly aq jelkeniń kók teńizdiń jal tolqynyn jaryp óterine kúmániń joq, óziń ólseń de, rýhyń – eles emes, qanshama shyǵarmada qapysyz kórinis tapqan asqaq arýaǵyń jasaı bermek. El – seniki, halyq – óziń, urpaq – qaıta tirilgen jańa bir keıpiń. Sen neden qorqasyń, neden qamyǵasyń. Qudaı barda Qazaq bar, qazaq barda Sen barsyń!..

Al sol kúni, bizdiń at alaman báıgeden kelgen, Shalkıiz ben Dospambettiń mańdaıy jarylǵan kúni mereıden qýanysh basym edi. Biz de pendemiz. Jáne balamyz. Balalyq qýanysh ta, pendelik táýba da ishte tunǵan, syrtqy kórinis – kósile shabylǵan toı edi. Osydan eki jyl, eki aı buryn úılený toıym ótkerilgen “Almaty” restoranynyń Kók otaýy.

Toı ústinde ne aıtylmaq. Qoshamet, madaq. Eselep, ósirip aıtady. Biraq bir qyzyǵy, men ózimdi qansha maqtap jatsa da, artyq kórmeýshi edim. Minez be, súıekke sińgen ádet pe. Sol maqtan súıgen qalypta qartaıdyq. Osy keıinde ǵoı deımin, osyǵan uqsas, biraq shaǵyn otyrysta áldebir aǵaıyn meni maqtaýǵa sóz taba almaı tur, sonda aıtqanym bar: irkilmeı maqtaı ber, qansha maqtasań da, men mejelegen, men kútken jerge jetkize almaısyń dep. Iá, bul – jartylaı bolsa da qaljyń. “Batamen er kógeredi” degen maqal. “Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt – Nury tasysyn” degen. Alqaǵan sóz de, ıgi bata da mol boldy. Qalıjan aǵamnyń qalaı tebirenip sóılegeni esimde. Nyǵmet aǵamnyń sulý jeńgemiz Maǵyshpen ıyq súıesip, kúlimsirep, qalaı otyrǵany kóz aldymda. Beısekemniń jurttyń quttyqtaýyn qabyldap, jan-jaǵyna qoqılana qarap, qorbańdap, otyra almaǵanyn qalaı umytarsyń. Aǵaıyn-týys, tilektes dos-jar túgel qýandy. Men úshin ǵana emes, ádebıet mereıi úshin, sol ádebıettiń bir bólshegi ózderi úshin. Bul kezde Túrik dáýirindegi ejelgi mura jónindegi jumysyn dendegen, biraq kóńili kúpti Myrzataı kelinshegi Márıám ekeýi bir qushaq gúl ákeldi, “Endi bizdiń de jol ashylatyn boldy”,– dep, Márıámniń kóńili bosaǵan edi. Shynynda da, eki jyl oraıynda Myrzataıǵa da kezek keldi, anaý bir kezde Beısekem aıtqandaı, ekinshi opponent – men boldym, sonda ǵoı, keıbir aǵaıyndardyń qaljyńǵa súıep, qyjyrtyp aıtqany: “Kenjebaev bir balasyna qorǵatty, bir balasyna qoldatty”,– dep. Buǵan deıin XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan ǵana bastaý alatyn qazaq ádebıetiniń tarıhyn on eki ǵasyrǵa keri shegerip, Beısekeń bastaǵan jańa óristi birjola bekitken – osy eki bala bolatyn. Al keıingiler… tııanaqtaıdy, tereńdetedi, dáıekteıdi, jan-jaqty qamtıdy, bul – zańdy qubylys. Biraq ókinishke qaraı, sodan beri otyz jyl ótse de, qazaq ádebıetiniń kóne dáýiri tarabynda sol burynǵyny qaıtalaýmen ǵana kelemiz. Beısekeńniń bizden soń shyqqan úshinshi shákirti Alma Qyraýbaevanyń keıbir eńbekterin aıtpasaq, ejelgi dáýirdi zerdeleý isi múlde toqyrady deýge bolady.

Toqyrap baryp, ǵasyr sońyna taman arnaıy bir eńbekter jazylypty. Alaıda, bul – taqyryp tereńine boılaǵan, jańalyqty zertteý emes, ár taraptan quralǵan kompılıaııa der edik. Árıne, qajetti, tanymdyq turǵydan paıdaly nusqalar. Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń búgingi bir kezeńine tıesili gáp.

Sonymen, Beısekeńniń qajyr-qabileti, tynymsyz kúresi jáne keıingi shákirterine keńinen jol ashqan ustazdyq qyzmeti arqasynda, qazaq ádebıetiniń tarıhy Ejelgi Túrik dáýirinen bastaý tartyp, Altyn Ordaǵa jalǵasyp, sodan soń Qazaq handyǵyna ulasatyny týraly túıindi tolǵam jurtshylyq sanasynda berik bekip, ǵylymı dáıekti, talassyz aqıqat retinde birjola ornyqty.

11

Burnada jazsam kerek, qaıtalap aıtaıyn, ol zamandaǵy kandıdattyq dáreje – búgingi, arzandap ketken doktorlyq ataqtan áldeqaıda abyroıly, asa bir eńseli mártebe bolatyn. Ǵylym kandıdaty tanylǵan kez kelgen adam óziniń bútkil bolashaq ǵumyryn qamtamasyz etpek. Pendelik, kúnkóris jóni ǵana emes, kisilik turǵysynda. Sonymen qatar, sovette qalyptasqan rásim boıynsha, qorǵaýdan ótken taqyryp – ǵylymǵa qosylǵan, moıyndalǵan, endigide talassyz aqıqat sanalmaq. Iaǵnı, HV–HVIII ǵasyrlar sheginde jasaǵan aqyn, jyraýlar – arydaǵy qazaq ádebıetiniń tarıhyna qosyldy degen sóz. Endigi jerde ulttyq ádebıettiń negizi – Qazaq handyǵy dáýirinen bastalatyny resmı túrde bekitildi.

Endi negizgi turǵylary jekelegen maqalalar arqyly jarııaǵa jetken dıssertaııalyq eńbekti birtutas, ǵylymı monografııa retinde jaryqqa shyǵarý qajet edi. Ádebı gazetke ornyǵa salysymen, osy 1965 jyldyń qarasha aıynda, «Jazýshy» baspasyna usynǵam. Alaıda, eskilikti taqyryp, ári jospar máselesi tym shyrǵalań eken. Sonymen toqtap turǵam. Aqyry, resmı qorǵaýdan keıin, kóp uzamaı, jaqsy habardyń elesi kórindi. Ol kezde ataqsyz, biraq aryny qatty Ilııas Esenberlın «Jazýshy» baspasyna dırektor bolyp kelýge tıis eken. Qonaevtyń aldynda sheshilgen jaǵdaıat. Endi Ilekeń kún ilgeri qam jasap, kadr máselesin oılastyra bastapty. Qapan Satybaldın, Nyǵmet Ǵabdýllın sııaqty ara aǵaıyndar arqyly maǵan shyqty. Bas redaktordyń orynbasary qyzmeti. Ilekeń jaryqtyq «Jazýshyǵa» bir jarym aı mejesinde, 30 aprel kúni kelip edi. Eki kúndik kóktem merekesinen soń, 3 maı kúni men de ataýly ornyma jettim. Qalamgerlik uzaq ǵumyrdaǵy betburys, jańa bir dáýirdiń bastalýy.

Keshegi ǵylymı dıssertaııa – HV–HVIII ǵasyrlar – Qazaq Ordasy zamanyndaǵy aqyn, jyraýlar tarıhyna arnalǵan «Qobyz saryny» deıtin monografııalyq eńbek arada jeti-segiz aı óter-ótpeste kitap bolyp basylyp shyqty. Árıne, áýelgi, avtorlyq nusqalarynyń birin eń aldymen Beısekeme syıladym. Óz kitaby shyqqannan ármen qýanyp edi. Arǵy jyly – oryssha aýdarma nusqasy. Taǵy da ustazyma tartý. Jáne sol 1970 jyly – kóne qazaq poezııasynyń antologııasy «Aldaspan», ıaǵnı, HV–HVIII ǵasyrlarda jasaǵan qazaq aqyn, jyraýlarynyń shyǵarmalar jınaǵy. Árıne, Beısekemniń aldynan tabyldy. Taǵy da balasha máz bolǵan.

Dáp osy arada, Partııanyń Ortalyq Komıteti tarabynan oıbaı-attan kóterildi. On jeti myń tırajben shyqqan, aldyńǵy toby Almatyda jáne keıbir obylystarda kitap dúkenderine túsken, biraq tolyq taralyp úlgermegen antologııaǵa toqtaý salyndy. Ázirshe baspahanada qalǵan, jáne shashyrap ketken barlyq nusqalary jınaqtalyp, tutqynǵa tústi. Endi aldaǵy kúnderde resmı aıyptalmaq jáne bar tırajy joıylmaq qaýip bar. Men arqyly bar jaǵdaıdan habardar Beısekem Nyǵmet Ǵabdýllın basshylyq etip otyrǵan «Qazaq ádebıeti» gazetine arnaıy maqala jazdy. Sonymen qatar, Álkeı Marǵulan, Málik Ǵabdýllın aqsaqaldar da Baspasóz komıtetine qorǵaý sózderin jetkizdi. Máskeýden belgili shyǵystanýshy Ámir Nájip renish aıtqan. Aqyry, osynshama qoldaý nátıjesi, eń bastysy – Ilııas Esenberlınniń qatań kúresinen soń, eń aýyr úkimnen qutyldyq. «Aldaspannyń» áýelgi, 1970 jylǵy tırajynyń satylyp úlgermegen negizgi bóligi pyshaqqa túsip, birjola joıylsa da, antologııa tolaıymen mansuq bolmaı, azdy-kópti qysqartýmen, kelesi 1971 jyly qaıyra basylyp shyqty.

Árıne, osy qysyltaıań kezde ǵana emes, barlyq ýaqytta Beısekeńmen aramyz úzilgen joq. Aı uzatpaı telefondasyp qoıam. Toqsan aralatpaı júz kórisem. Bul kezde, tabıǵı jaǵdaı desek te, Beısekemniń jeke basyna jańa bir qıyndyqtar kelgen. Ómirlik qosaǵy – jas kezinen tabysqan Meńjamal jeńgeı dúnıeden ótti. Beısekem jalǵyz qalyp edi. Menen nıet bildirý, kóńil aýlaýdan basqa dármen joq. Jaqyn týystary men teteles shákirtteri japyrlap qalsa kerek. Ras, jal-quıryqsyz emes. Shyńǵys degen úlken uly jáne Sholpan, Gúlnar deıtin eki qyzy bar. Alaıda, jaqsy bastaǵan talantty sýretshi Shyńǵys bul kezde bar bolsa da sanattan tys, óz basynan aspaıdy. Eki qyzda kinárat joq. Úlkeni – Qyrǵyz astanasynda turady, kúıeýi – mınıstr dárejesinde óz elinde belgili azamat eken, osydan biraz buryn jol apatynan qaza bolǵan, endi ákesin alyp ketpek nıetin aıtsa, Beısekeń jat jer, jat jurtta ólgim kelmeıdi dep, kónbeı qoıady. Kishi qyz dál irgede, ol da yqylas bildiredi, biraq Beısekeń qazaqtyǵyna tartyp, «Qyzdyń úıine barmaımyn» depti, shyndyǵynda, meniń baıqaýymsha, kúıeý balanyń raıyn baıqasa kerek (naqty biletinim, keıinde, Beısekeń dúnıe salǵanda, bul kúıeý bala Ystyqkólde jatyr eken, jerdiń túbi emes, demalysyn eki kúnge qıyp, jerleýge qatysa almady). Mine, osy kezde aǵaıyn, tilektes jurttyń kóńili shákirt bala, ári atalas týys Qulbekke túsedi. Keıinde belgili ádebıetshi Qulbek Ergóbekov. Árıne, sarqat aqsaqaldy kútip-baǵý ońaı emes. Áýelde Qulbektiń kóńili daýlamasa kerek. Biraq bul úıdegi Baıan kelin aıryqsha meıirban shyǵypty. Aqyry, Qulbek te ıligedi. Sóıtip, Beısekeńniń sońǵy jeti-segiz jyly óz shańyraǵynda, týǵannan artyq ul men kelinniń qolynda ótti. Qulbektiń jazbalary bar, kelinniń estelikteri bar, ózgeshe bir izgilikti jaǵdaı. Syrttaı bolsa da kópshilik qaýym, onyń ishinde meniń ózim de jaqsy ańdaǵan, erekshe ahýal. Beısekem eshqandaı kemshilik kórgen joq, bary túgel, basynda – elbiregen eki balasy, kishkentaı nemereleri; aı aralatpaı kelip qaıtatyn úlken qyz, apta saıyn qatynasyp, kúnara telefondasyp turatyn kishi qyz… Eń bastysy – murager shákirt, pikirles, keńestes baýyr – Qulbek, jáne bar kútimin moınyna alǵan Baıan kelin.

1984 – Beısekemniń seksen jasyn eshqandaı artyq dabyrasyz, Qulbek pen Baıan jabdyqtaǵan mol dastarqanda toılap edik. Kezinde ózi basqarǵan qazaq ádebıeti kafedrasy. Burnada aldynan ótken, jasy úlken eki-úsh shákirti. Keıingiden – men, bizdiń úıdegi kelinimen. Beısekemniń kóńili tym kóterińki. Jaqsy otyrdyq. Bir qyzyǵy, aınaldyrǵan onshaqty kisimiz, stol jetekshisi Zeınolla Qabdolov barlyq jurtty adaqtap, tek maǵan ǵana sóz bermep edi. Jurt shaı aldyndaǵy úziliske kóterilgende, baıaǵy Belgibaı aǵam meni eske saldy. «Aý, myna eń jas, súıikti shákirti Muhtardy umytyp baramyz ǵoı, men sóz bereıin, qane, sóıle!» – dep edi. Belaǵańnyń esine túspesem de, sózden qalmaıtyn edim, biraq atap aıtylǵan soń aqsaqalǵa burnaǵy bar ókpem tarqaǵandaı boldy. Árıne, bizdiki – qysqa, ári naqty lepes: ustazymnyń adamı tulǵasy, eren eńbegi jáne alǵys pen rızashylyq. Ol kezde dástúrde bar bolsa da jappaı ǵadetke enbegen, meniń sózimniń sońyn ala Baqytjamal kelini oqaly shapan japty.

Bul – senbi kún edi, 30 oktıabr. Arada eki kún ótkende, dúısenbi, 1 noıabr kúni «Jazýshy» baspasyna qaıtyp oraldym, bas redaktor. Kele sala, kóp jumystyń astynda júrip, Beısekemniń keıingi sharýasyn oryndaýǵa kirisip edim. B.Kenjebaev qalamgerlik qyzmetin ádebıet synshysy retinde bastaǵan ǵoı. Jınaqty, «Jyldar jemisi» atalatyn kitaby ótken jyly shyqqan. Baspa sarapshysy retinde ataýly pikir jazyp, syrttaı qoldaǵan edim. Endi burynǵy-sońǵy birtalaı zertteý maqalalaryn Qulbekke jınaqtatyp, bul kezde, qalypty tártip boıynsha, aldaǵy jyldyń jospary ótip ketken, kelesi, eń jaqyn 1986 jyldyń josparyna engizdim. 1985-tiń maı aıynda Ortalyq Komıtetten aman-esen ótkennen soń, aldyńǵy kezekte tıpografııaǵa tapsyrý grafıgine qoıdym. Jaqsy jyljyp jatqan. Osy kezde kútpegen habar jetti. Beısekem qatty jyǵylypty, syrqatynyń bet alysy jaman, jansaqtaý bóliminde jatyr. Men erteńge ozdyrmaı, dáp sol kúni ataýly shart jasattym: qoljazba bar ótkelekten ótkendeı, endi tıesili alpys paıyz qalamaqysy. Qulbekpen habarlastym, qabyl al, Beısekem alaı-bylaı bolyp ketse, bar qajeti óz janynan shyǵady, qysylyp-qymtyrylmaısyń, dep. Býhgalterııaǵa arnaıy tapsyryp, bar aqshasymen, kassır egde tartqan orys áıel edi, mashınama otyrǵyzyp jiberdim. Ol zamandaǵy bir erekshelik, ótip ketken kisige qanshama zamannan soń, adal aqshasynyń áldebir bóligi ǵana tımek. Meniń ustazym, qurmetti, ataqty professor, hali kelmeýi múmkin, onda balasyna qol qoıǵyza salyńyz, meniń arnaıy ótinishim, dedim. Kassır áıel birer saǵattan soń oraldy, baıaý sóılep, bar jaǵdaıdy aıtqan: ustazyńyzdyń jaǵdaıy aýyr, kózi jumyq jatyr eken, maǵan aldynala eskertkenińiz jaqsy boldy, balasy qol qoıdy, bar amanatyn tabystadym, endi ońalyp ketkeı, dep edi. Meniń qaraýymda qyzmet atqarsa da, ózindik ququǵy bar, jáne, baıqaýymsha, sharýasyna qatań orys áıeline alǵys aıttym.

Endi kúni-túni aýyr habar kútip, alańdap otyryp edim. Reanımaııaǵa kóldeneń kisini jibermeıdi, Qulbekpen kúndelikti telefondasyp turdym. Aqyry, arada úsh kún ótpeı, «Ákemizdiń beti beri qarady!..» – degen jaqsy habar jetti. Apta ma, onshaqty kún be, kóp uzamaı úıge shyǵyp edi. Bul, jańylmasam, 1985 jyldyń kúzine qaraı.

Beısekem qaterli jaǵdaıdan ótti. Biraq tolyq ońalmaǵan. Jasy kelgen, densaýlyǵy tym myqty emes. Budan ári tııanaqty qadaǵalaý, qatty kútim astynda ǵumyr keship jatqan. Jáne aqyl-esi de, zıyny men oı-tolǵamy da ornynsha. Qulbek balasymen qanshama mándi keńes qurǵan eken. Jáne óziniń kenje qyzyndaı bolyp ketken Baıan kelinimen de talaı qyzyq áńgime aıtysqan eken, keıingi shynaıy, tabıǵı estelikterinen oqydyq.

Aqyry, tirshilik demi taýsylǵan sát. 14 ııýl, 1987 jyl.

Alys-jaqyn aǵaıyn-týys, áriptes pen shákirt – arýlap attandyrdyq. Kóktóbeniń basy. Sirkireı tamshylap sholaq jaýyn ótti. Áriptester men shákirtter atynan men baqul sóz aıttym. Kóńilim bosap, bar peıilimdi jetkize almaı qalarmyn degen qaýippen, eki bet qaǵazǵa jazyp alǵan edim: Beısekemniń qazaq rýhanııatynan alatyn orny; rııasyz eńbegi men ustazdyq ulaǵaty; baryna alǵys pen táýba, keleshek ádebıettaný tarıhyndaǵy baǵasy men mártebesine senim. Qımas qoshtasý. (Bul shaǵyn lepes meniń Almatydaǵy arhıvimde tursa kerek, qazirde qolda joq, bálkim, sáti tússe, keıinde dáp osy araǵa jalǵasar.)

Qajyrly kúrespen ótken maǵnaly ómir osylaı aıaqtalǵan eken.

*   *   *

Táńiri pendesiniń taǵdyr joly áýel bastan-aq týra syzylsa kerek. Bastan-aıaq naqty bolmaǵanymen, negizgi turǵysy, aqyrǵy nátıjesi. Shalǵaı aýyldan shyqqan, jat shaharda joqshylyq astynda, birjola azyp-tozyp bitýge tıis jetim bala qapelimde Túrkstan jastarynyń kósemi Ǵanı Muratbaevtyń kózine shalynyp, búgingi tirshiligin uzartýmen qatar, bolashaq darqan ǵumyryna qadam bassa, aqyry ulttyń rýhyn ustaǵan áıgili ǵalym bolyp shyqsa, bul – kezdeısoq oqıǵa ma, álde tabıǵı zańdylyq pa? Sóz joq, áýelgi kesim.

Kemeline tolyp turǵan professor Beısenbaı Kenjebaev pen on segiz jasar stýdent Muhtar Maǵaýınniń tabysýy – ádepki jaǵdaı dep sanaıyq. Ulttyq tanymy joǵary, qazaq rýhanııatynyń kemisin toltyrmaq, qabiletti shákirt izdedi. Qanshasyn tapty, qoldady, ǵylymǵa jekti. Aqyry, osy retpen, sátti bir kúni bizge kózi túsipti. Beısekem bolmasa, áıteýir bireý ushyrasar edi dep aıtpaımyn. Ol – basqa taqyryp, basqasha jol. Shynynda, Beısekemniń maǵan degen ǵalamat senimi jáne soǵan oraı, bóten tarapqa moıyn burǵyzbas beriktigi bolmasa, Qazaq handyǵy dáýirindegi rýhanı mura taqyryby men úshin jabyq qalar edi. Qaztýǵan men Shalkıiz de, Dospambet pen Marǵasqa da joq. Aqtamberdi men Úmbeteı ataýsyz, Buqar jyraý shalaǵaı kúıinde turar edi. Jeke bir tulǵalar ǵana emes. Qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıet múlde umytylǵan, kómeski jaǵdaıda tozyp bitip, joqqa aınalmaq. «Qobyz saryny» men «Aldaspan» sol beti jabyq. Iaǵnı, men de bóten bir turǵydaǵy zertteýshi bolyp shyǵam. Ǵylym ǵana emes, kórkem prozanyń ózi basqashalaý. Qaıtkende, baǵzydaǵy uly jyraýlardyń rýhy tolyq emes. Iá. Meniń Men bolýym, belgili mólsherde ázız Beısekemniń arqasy eken.

Bári zańdy, bári oryndy deıik. Sonymen qatar… bul jaǵdaı, ıaǵnı, uly ustazymnyń shapaǵaty tym aryda, ózgeshe bir ahýalda belgi berip edi. Men Beısekemmen týra on bir jasymda kórisken ekem! Ózimen, betpe-bet emes. Keıinde maǵan negizgi taqyryp bolǵan tótenshe nusqaý – óreli eńbegimen.

Iá. Men – qarshadaı bala, on bir jastamyn. 1951 jyldyń jaz ortasy. Alys qazaq aýyly. Osydan bir-aq aı buryn aǵa, ıaǵnı týǵan ákem, mektep muǵalimi Muqan Maǵaýın ustalyp ketken. Men kóz ashqannan beri atamnan, ájemnen, alys-jaqyn beısaýat jurttan úzdik-sozdyq, jáne tynymsyz estigen qanshama kóldeneń áńgime – ǵalamat asharshylyq, jappaı qýdalaý, ókimet-zorlyq týraly adam senbes, nıhaıatsyz sumdyqty kókeıime túıgem. Basyna temir noqta ilingen jan ataýlynyń sol beti joǵalatynyn, qaıtyp oralýy qıyn ekenin de jaqsy bilem. Aǵa ketken kúni qusa-zardan oqys jyǵylyp, týra jıyrma kún tósek tartyp jattym… Sodan soń, az-maz es jıǵannan keıin, úıdegi shaǵyn kitaphanamdy retke keltirdim jáne aǵanyń jumys stolyndaǵy barlyq qaǵazyn tekserip shyqtym. Tutqyn jáne tintý kezinde astan-kesten bolǵan eken. Áıtkenmen, áldebir qýysta birtalaı jazbalary qalypty. Kóbine kúndelik esepti. Tátemmen qalaı tanysqany, túsinisip, úılengen soń kóp uzamaı meniń elesim baıqalǵany… Taza ómirbaıandyq jazbalar. Jáne ár tarap, ádistemelik maqalalar: bastaýysh mekteptegi sabaq ótkizý metodıkasy. Bárin de muqııat oqyp shyqtym. Áýelgisin kóldeneń kóz kórmeýi kerek. Sońǵylary múlde qajetsiz. Túgeldeı jyrtyp tastadym. Sodan soń, taǵy bir tartpadan múlde basqasha mazmundaǵy juqaltań kitapsha shyǵyp edi: «Qazaq tili men ádebıet máseleleri», Almaty, 1941 jyl. Ishinde kólemdi eki maqala bar eken. Keıingisi – til bilimine baılanysty. Eń basynda – «Beısenbaı Kenjebaev. Qazaq ádebıetin dáýirleý máseleleri.» Kishi taqyrypsha – «Qazaq handyǵy tusyndaǵy ádebıet» atalady. Bul kezde meniń tanym dárejem óz jasymnan ǵana emes, óz tusymnan da birshama joǵary. Ejelgi Grek, Rım tarıhynan ájeptáýir habarym bar. Eýropanyń Orta ǵasyrlar jáne Jańa dáýir tarıhyn da oqyǵam. Abaı men Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Mustafın men Músirepov, tipti, Shákerim men Dýlat, Shortanbaı. Qazaqtan tys álem ádebıeti: Pýshkın, Týrgenev, Chehov… Djek London, Jıýl Vern… Ilgeri, 8-9-10-klastardyń ádebıet oqýlyqtary óz aldyna. Sóıte tura, myna, «Qazaq handyǵy tusyndaǵy ádebıet» – múlde tosyn kóringen. Asan Qaıǵy, Buqar jyraý jáne handyq tarıhynan birshama aqpar. Búginde bári túsinikti, op-ońaı sııaqty. Al ol kezde… eshkimniń oıyna kelmegen sumdyq. Qazaq halqynyń derbes, óz memleketi bolypty, soǵan oraı eleýli ádebıet nusqalary bar…

On bir jasymda, tirshilik ǵumyrymdaǵy eń aýyr, almaǵaıyp qana emes, meılinshe qaterli, zulmat kúnderde aldymnan shyǵypty. Kezdeısoq jaǵdaı ma, álde Arýaq pen Táńiriniń bolashaǵymdy aıqyndaǵan naqty nusqaýy ma?.. Qaıtkende de ǵajaıyp jaǵdaıat.

Árıne, aıryqsha áser etken ózgeshe tolǵam ýaqyt oza kele kómeski tartty. Aqyry, arada taǵy da on bir jyl ótkende aldymnan shyǵyp edi. Bul joly Beısekemniń óziniń tikeleı tapsyrma, bultartpas jarlyǵymen. Men baıaǵy zaman, panasyz bala kezimde oıymdy qursaǵan býaldyr elesti endi naqty kóriniske aınaldyrýym qajet eken.

Dáp solaı. Bolashaq ǵumyrymnyń negizgi arqaýy bolǵan uly jyraýlar murasy áýel bastan-aq meniń mańdaıyma jazylypty.

«Qobyz saryny», «Aldaspan», «Bes ǵasyr jyrlaıdy», «Aı, zaman-aı, zaman-aı», «Poety Kazahstana» ǵana emes, «Kók munardan» bastalyp, «Alasapyrannan» ótip, «Shyńǵys han» arqyly tutas bir otty sheńber syzyp shyqqan barlyq shyǵarmalarym.

Taǵdyrdyń jazýy degen osy.

«Qııa joldar» – 1998, Praga-Almaty;

17–23.IH.2019, Kúmis Bulaq, AQSh.

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз