مۇحتار ماعاۋيننىڭ "التىن وردا" رومانى "جۇلدىز" جۋرنالىندا تولىقتاي جاريالانىپ بولدى. قاڭتار، اقپان ايىنداعى ساندارىنان كەيىن تاياۋدا جۋرنالدىڭ ناۋرىز ايىنداعى سانىندا روماننىڭ سوڭعى شيرەگى جارىق كوردى. روماننىڭ العاشقى بولىمدەرى بۇدان الدىن "جۇلدىز" جۋرنالىنا cىلتەمە جاسالىپ، "ادىرنا" سايتىندا جاريالانعان. بۇگىن "التىن وردانىڭ" كەزەكتى جالعاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
باتۋ – سايىن حان
باتىس جورىعىنان سوڭ
وكەتاي قاعاننىڭ كولدەنەڭ ولىمىنەن كەيىن ارادا جارىم جىل وتپەي، شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى ۇلى شاعاتاي دا دۇنيەدەن كوشىپتى. ەندى باتۋ بۇتكىل التىن ۇرىقتاعى حانزادالار اراسىندا، جاسى ۇلكەنى بولماسا دا، جولى ەڭ ۇلكەن، بىردەن-ءبىر عۇزىرلى تۇلعاعا اينالادى. رەسمي تۇردە اعا. ونىڭ ۇستىنە، باتىس جورىعىمەن بىرگە كەلگەن ابىروي، بەدەل بار. جانە جەرى بايتاق، اسكەرى الىمدى، ۇلكەن ۇلىستىڭ ءامىرى. ال تۇپكى جۇرتتا كەلەسى قاعان ماسەلەسى مۇلدە شەشىلمەگەن. استانا قاراقورىمداعى ورتالىق بيلىك تورەگەنە-قاتىننىڭ عۇزىرىنا وتەدى. بۇل زاماندا توتەنشە ءراسىم. شىڭعىس حاننان سوڭ، ۋاقىتشا بولسا دا بار وكىم بورتە-قاتىنعا اۋىسقان جوق قوي. الايدا، التىن ۇرىق وكىلدەرى، ولارعا جالعاس الپاۋىتتار توبىندا ەشكىم دە سولەكەت كورمەسە كەرەك. راس، تورەگەنە وكەتاي قاعاننىڭ باس بايبىشەسى ەمەس، بىراق زاڭدى مۇراگەر سانالۋعا ءتيىس ۇلكەن ۇلدار مەن نەمەرەلەر اناسى.
باياعىدا شىڭعىس حان تالاسسىز، رەسمي مۇراگەر جوشىنىڭ تۇتقيىل قازاسىنان كەيىن ەندىگى تاق يەسىن اتاپ ايتىپ، قالعان ۇمىتكەر اتاۋلىدان سەنىمحات العان. ال وكەتاي قاعاننىڭ بولاشاق ءىزباسار تۋرالى بايلامى سولقىلداق شىعىپتى. اۋەلدە، تورەگەنەدەن تۋعان ءۇشىنشى ۇل كۇشۋ، ونىڭ مەزگىلسىز ولىمىنەن سوڭ – نەمەرەلەردىڭ الدى شيرامۇن. ءالى دە جەتىسىپ پىسپەگەن بوزبالا. شيرامۇن بولار، تۋعان ۇلداردىڭ ءبىرى بولار، تورەگەنەنىڭ توتەنشە بيلىگى اسسا بىرەر جىلدىق، ۋاقىتشا جاعداي سانالعان.
ال تورەگەنە-قاتىن بىردەن-اق قاتقىل وكىم جۇرگىزە باستايدى. جانە ءبىرجولا، بەرىك ورنىققانداي. ەكە ۇلىس تاعىنىڭ ەڭ ىقتيمال مۇراگەرى، ۇلكەن ۇل كۇيىكتىڭ ءوزى، بيلىك قايدا، استانا بايتاقتان شەتتەلىپ، ەمىل بويىنداعى ەنشىلى قونىسىنا بارىپ جاتىپتى. ال وكەتاي قاعان تۇسىنداعى بەدەلدى تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ەل تۇتقاسىنان ىسىرىلىپ، كەيبىرى ارقيلى جازاعا تارتىلادى، ومىرىنە قاۋىپ تونگەن ايرىقشا زورلارى ءار تاراپقا قاشىپ، باس ساۋعالايدى. ال تورەگەنە بۇرنادا استانا بازارىندا دەلدال بولعان، اقىرى قيسىنسىز جاعدايدا قاعان سارايىنا كىرىس تاۋىپ، ءوزىنىڭ ايرىقشا سەنىمىنە جەتكەن فاتيما دەيتىن سارت ايەلدى تەتەلەس وكىمگە جەتكىزەدى. البەتتە، بۇرىن-سوڭدى بولماعان زاڭسىزدىق ورىستەپ، ۇلىستىڭ بارلىق شارۋاسى بىلىعىپ جاتىر. ايتەۋىر، قارۋلى كۇشتەر قاز-قالپىندا. قۇرامداس ايماقتار ءوز ورنىندا.
باتۋ قاراقورىمداعى قيعىلىق جاعدايعا اۋەلدە ونشاما الاڭداماعان سياقتى. كەرەك دەسەڭىز، مۇنداي بۇلاعاي احۋال جوشى ۇلىسىن ۇتىسقا جەتكىزەتىن. قاجەتتى، دەربەس وكىم، جاڭا قۇرىلىم، ىشكى شارۋالار تۇرعىسىنان العاندا. بارى باۋىرىندا، بيلىگىنە سىرتتاي تەجەۋ جوق. تولىق ەركىندىك. اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى عانا ەمەس، بۇتكىل اسكەر قۇرامى ءوزىنىڭ عۇزىرىندا. بارتولدتىڭ ايتقانى بار، جوشى قازاعا ۇشىراعاننان سوڭ باتۋدى ەڭ الدىمەن ءداشتى-قىپشاق شەگىندەگى اسكەر مويىندادى جانە مارتەبەسىن كوتەردى، دەگەن. سول اسكەر قازىر مولىعا تۇسكەن، ءھام ورىس، قىپشاق مايدانى، بۇلارعا جالعاس ورتالىق ەۋروپا جورىعىنان سوڭ ءبىرجولا كۇشەيگەن، جانە باتۋدى ۇلىستاعى باس قولباسى سانايدى. قارۋلى كۇشتەر تىزگىنىنە جالعاس ساياسي، الەۋمەتتىك وكىم دە نىعايا، بەركي تۇسكەن.
اتاسى شىڭعىس حاننىڭ جول-جوباسى، اكەسى جوشىنىڭ ۇلگى، ونەگەسىنە جالعاسا، تيەسىلى تىزگىن العان باتۋدىڭ ەكە ۇلىسقا ءتان باسقارۋ جۇيەسى، جاساق زاڭىنىڭ نەگىزىندە قانداي شارۋالار اتقارعانىن ويشا شامالاۋعا مۇمكىن. قالىپتى جاعداي. جاڭا ۇلىسىنىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ، اسكەر ىسىمەن قاتار، ىشكى ماسەلەلەردى رەتتەۋ، ونىڭ ۇستىنە، تۇرىك تەكتى، ءتۇپ نەگىزى عانا ەمەس، بار بولمىسى ورتاق، ەندى ەرىكسىز ارالاسىپ جاتقان قىپشاق ءھام تاتار قاۋىمىنىڭ بىرلىگىن جاراستىرىپ، ىنتىماعىن قالىپتاستىراتىن قانشاما ۇتىمدى شارۋا اتقارىلعانى كۇمانسىز. كەيىنگى ءبىر اراب تاريحشىسى ءال-وماري دولبارلاپ ايتقانداي، تاتار اتالاتىن كەلگىنشى جۇرتتى جەرگىلىكتى قىپشاق قاۋىمىنىڭ ءبىرجولا جۇتىپ قويۋى ەمەس. اسسيميلياتسيادان تىسقارى جاعداي. ءتىلى ءبىر، ءتۇر-تۇلعاسى ورتاق، ءداستۇر-سالتىندا ايىرىم از، بار جاعىنان ۇيلەس، قانداس، ءوزارا تۋىس رۋلار توبىنىڭ قايتادان ۇيىسۋى عانا. ايتكەنمەن دە، تۇرىك قاعاناتىنان سوڭعى زاماندا، ەرتەلى-كەش ارالارى اجىراعان اعايىننىڭ بەيبىت جاعدايدا جاڭادان توعىسۋى ءۇشىن اقىلدى، ەپتى ساياسات كەرەك ەدى. جاۋلاۋ، باعىنىشقا ءتۇسىرۋ دەڭىز، قايىرا بىرىگۋ دەڭىز، اۋەلگى، تۇتقيىل شاپقىن كەزەڭىنەن سوڭعى داۋىردە قىپشاق-تۇرىك پەن تاتار-تۇرىكتىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي الاۋىزدىق، ءوزارا جاۋلىق تۇگىلى، پالەندەي جاتسىنۋ ۇشىراسپاعانى بار تاريحتان بەلگىلى. باعزىداعى جەبە-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ ايگىلى جورىعى كەزەڭىندە، ۇرىس-سوعىستارمەن قاتار، العاشقى ىنتىماق تا ايقىن اڭدالعان. بۇدان سوڭعى قىپشاق جورىعىندا دا جاپپاي، جانكەشتى قارسىلىق كورىنبەيدى. اقىرى، بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق ەكە ۇلىس قۇرامىنا قوسىلعاننان كەيىن، باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعىنا ارعى، بەرگى قىپشاق تۇگەلدەي، قادارىنشا ات سالىسادى. ال باتۋ قايتىپ ورالعان كەزدە، ەرتىستەن باستاپ، ەدىلدەن اسىپ، قارپاتقا دەيىنگى بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق – ءبىرتۇتاس ەل، جوشى ۇلىسى. بىرەگەي، تۇرىك تەكتى قاۋىم تۇرىپتى، ءتۇرى دە، ءتىلى دە بوتەن قانشاما حالىق، ونىڭ ىشىندە ورمانداعى قالىڭ ورىستىڭ ءوزى ءيىلىپ تۇر. باسقاشا قيسىنى جوق ەدى.
ءوز جۇرتىندا وكىمى شەكتەۋسىز حان تانىلعان باتۋ باتىس جورىعىنان سوڭ، 1243 جىلى جازعىتۇرىم ۇلىس شەگىنە جەتكەن كەزدە ورىس ەلىنىڭ نەگىزگى ءبىر باسشىسى ۇلى كىناز ياروسلاۆ ورداعا كەلىپ، بوداندىق نيەت بىلدىرەدى. كۇنى كەشە ۆلاديمير-سۋزدال كىنازدىگىن بيلەگەن، كولومنا تۇبىندە بار اسكەرىنەن ايرىلىپ، اقىرى سيت ۇرىسىندا قازاعا ۇشىراعان يۋري ۆسەۆولودوۆيچ كىنازدىڭ تۋعان ءىنىسى. ۇلى كىناز دەگەن اتى عانا، وكىمى جالپى جۇرتقا جۇرمەيدى. باتۋ ياروسلاۆتى جاقسى قابىلداپ، وعان «ۆەليكي كنياز»، «ستارەي ۆسەم كنيازەم ۆ رۋسسكوم يازىتسە» – ورىس تەكتى كىناز اتاۋلىنىڭ ۇلكەنى، ۇلى كىناز دەگەن مارتەبە بەرىپتى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، باياعى كيەۆ ءرۋسىنىڭ زامانىنان سوڭعى داۋىردە شارتتى عانا اتاق ەكەن، ەندى باتۋدان سوڭ شىنىمەن-اق عۇزىرلى، تولىق ماعىناسىنداعى ۇلى كىناز بولىپ شىعىپتى جانە تۇقىم-جۇراعاتىمەن ودان ءارى جالعاستىق تابادى. ەسەبى، ەڭ جوعارعى مارتەبەلى ۇلى كنازى باستاپ، بۇتكىل ورىس ەلى جوشى ۇلىسىنىڭ تولىق بوداندىعىن قابىلدادى دەگەن ءسوز. امالسىز دەسەك تە، بەيبىت تۇردە، ءوز ەركىمەن. ارينە، كۇنى كەشە جارىم جۇرتى شاپقىنعا ۇشىراعان ورىس ەشقايدا كەتە المايتىن، تىزگىنىن تەرىسكە بۇرسا، اۋەلگىدەن ارمەن قاتال قىرعىن تاپپاق، سول سەبەپتى، ارتىق قايشىلىقسىز نوقتاعا كونۋ – اقىل ءىسى بولاتىن. ءسويتىپ، ۇلى كىناز ياروسلاۆ ارقىلى ورىس ەلى جاپپاي باعىنىشقا كەلدى. تەك دانيل گاليتسكي كىنازدىڭ عۇزىرىنداعى تۇستىك-باتىس رۋس جاعدايى عانا وزگەشەرەك قالىپتاسقان – كەيدە بودان، كەيدە ۇزىن ارقان، ءتىپتى، وزىنشە ءبىرشاما دەربەس. ءاسىلى، ءداشتى-قىپشاقپەن ىرگەلەس كورشى ورىس قانا ەمەس، قاپقازداعى گۇرجى پاتشالىعى، كىشى ازياداعى سەلجۇك سۇلتاناتى، قىرىمداعى شاعىن فەودورو كىنازدىگى جانە دۋنايدىڭ ارعى ەتەگىندەگى بولگار مەملەكەتى دە جوشى ۇلىسىنا كىرىپتار سانالاتىن.
سونىمەن، باتۋدىڭ اۋەلگى بۇلعار، ورىس، وعان جالعاس ورتالىق ەۋروپا مايدانىنان سوڭ، ايرىقشا تالايلى جاڭا قۇرىلىم – جوشى ۇلىسىنىڭ وزىندىك شەكاراسى انىق ايقىندالادى. بودان جانە جارتىلاي بودان ەلدەردى ەسەپتەمەسەك، ەرتىستەن باستالىپ، ەدىلدەن وزىپ، بۇدان ءارى تاڭ، ۇزە داريالارىنان ءوتىپ، قارپات تاۋلارىنا دەيىن سوزىلاتىن، ال تۇستىكتە بالقاش كولى، شۋدىڭ تومەنگى اعىسى مەن سىر بويى، ارال تەڭىزىن ەتەكتەپ، ەجەلگى حورەزمدى قامتىعان، قاپقاز جوتاسى – تەمىر-قاقپادان ءوتىپ، قوبان، قىرىمنان سوڭ قارا تەڭىز جاعالاۋى، دۋنايدىڭ اتىراۋىنا دەيىن جايىلىپ جاتقان كەڭ-بايتاق ولكە – جارىم ەۋرازيا، بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق – جوشى ۇلىسى التىن وردانىڭ قۇتتى مەكەنى بولىپ بەكىگەن ەكەن. جەرى جايساڭ، بەرەكەلى، حالقى كەۋدەلى، قيساپسىز جانە ەلدىگى مەن ەرلىگىنە بۇگىنگى ءبىزدىڭ اقىلىمىز، قيالىمىز جەتپەس ايبىندى جۇرت، الىپ مەملەكەت.
شىرعالاڭ
وكەتاي قاعاننىڭ ءولىمى جانە كەشىگىپ، كوپ كەيىن وتكەرىلگەن ۇلى قۇرىلتايعا دەيىنگى تۇتاس بەس جىل، ياعني، تورەگەنە-قاتىن بيلەگەن ءولارا زاماندا باتۋدىڭ ءداشتى-قىپشاقتاعى وكىمى عانا ەمەس، بۇتكىل ەكە ۇلىس شەگىندەگى اتاق-بەدەلى دە كۇشەيە ءتۇسۋى انىق. سونىمەن قاتار، بۇلعاق شىقپاسا دا بەرەكەسىز زامانعا توقتاۋ سالۋ، زاڭدى قۇرىلتاي ماسەلەسىن كوتەرۋ دە ازىرشە باتۋدىڭ نازارىنان تىس قالعانىن كورەمىز. قايتكەندە، ەل ورنىندا، ازامات كۇشىندە، ءداپ وسى مەزگىلدە ءوز جۇرتىنىڭ قام-قارەكەتىنەن ماڭىزدى ەشتەڭە جوق. بار ەسەپ ءتۇزۋ ەدى. الايدا، بۇتكىل ەكە-موعۇل ۇلىسىنىڭ شەگىندە ورىن الىپ، كۇن وزعان سايىن جايىلىپ بارا جاتقان كەلەڭسىز جاعداي بۇدان ءارى جالعاسا بەرمەۋگە ءتيىس. ەل بىرلىگى اۋپىرىممەن تۇرعان. ىشتەي بوجىراۋ مەن باسسىزدىق، جاساق زاڭىنىڭ اياقاستى قالۋى – قاتەرلى سىپات العان. اقىرى، وڭدى، سولدى، ارقيلى ساياسي كۇشتەردىڭ، ەڭ باستىسى – ءتورت اۋلەتتىڭ ورتاق ماملەسىنەن سوڭ، ۇلى قۇرىلتاي كۇنى بەلگىلەنەدى. ەندى مۇنداي زاڭدى جيىندى تورەگەنە-قاتىننىڭ ءوزى توقتاتا المايتىن ەدى. قولىنان بيلىك سۋسىپ بارا جاتقانىن انىق اڭداسا دا، امالسىز ماقۇلداپتى.
قۇرىلتاي قارساڭىندا استانا بايتاققا ەڭ الدىمەن شىڭعىس حاننىڭ ەركىن، ءارى پاراساتتى كەنجە كەلىنى، تولەنىڭ باس بايبىشەسى سۇرعاقتان-بيكە كەلىپ جەتتى دەيدى. ايرىقشا ءسان-سالتاناتىمەن، ءتورت ۇلىنىڭ، تاڭداما اسكەر، قانشاما مارتەبەلى ۇلىقتىڭ قوستاۋىمەن. بۇدان سوڭ شىعىس تاراپتان سەكسەن (سەكسەن!) ۇلىمەن تەمۋگە وتشىگەن-نويان كەلىپ تۇسەدى. بۇلارعا جالعاس، ىلگەرىندى-كەيىندى شاعاتاي جانە وكەتاي اۋلەتتەرىنىڭ باستى تۇلعالارى. ارينە، بار تاراپتان – ۇلىستىڭ ۇستىنى سانالاتىن باحادۇرلار مەن نوياندار، اكىمشىلىك سالاسىنداعى ىقپالدى ءامىر، الپاۋىتتار. بۇلارعا جالعاس – بودان، جارتىلاي بودان وكىمدى تۇلعالار مەن بەك، امىرلەر، وعان قوسا، سىرتقارى، بىراق نيەتتەس، نەمەسە بەيبىت قاتىناستاعى پاتشالىقتار جىبەرگەن ارنايى وكىلدەر مەن ەلشىلەر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جارىم الەمنىڭ بەتكە شىعار ىرىلەرى تۇگەل. تەك... ءداشتى-قىپشاق ەگەسى باتۋ عانا تارتىنىپ قالىپتى. توباناياق سىرقاتى جولعا شىعۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن. الدە شىنى، الدە سىلتاۋ. بىراق ۇلى قۇرىلتايعا قارسىلىعى جوق، قانداي شەشىم شىقسا دا ماقۇل ەكەن. وڭ نيەتىن كۋالاندىرۋ ءۇشىن قاتارىنان التى باۋىرىن – جوشى ۇلىسىن ۇستاپ وتىرعان وردا، بەركە، ءشايبان، بەركەشار، تاڭعۇت پەن توقاي-تەمىر ەسىمدى ىنىلەرىن جىبەرىپتى. تولىمدى عانا ەمەس، عۇزىرلى وكىلدەر.
ۇلى قۇرىلتاي ءميلادي 1246 جىلى تامىز ايىندا وتكەرىلەدى. بۇل كەزدە كەمەلىنە كەلىپ تۇرعان ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ كۇش-قۋاتى مەن سالتاناتىنىڭ ايقىن كورىنىسى ەسەپتى بولىپتى. قۇرىلتايدىڭ اشىلۋى، بارىسى مەن شەشىمدەرى تۋرالى شىعىس دەرەكتەرىمەن قاتار، ءداپ وسى كەزدە قاراقورىمعا كەلىپ، بار تاماشانى ءوز كوزىمەن كورگەن كارپينيدىڭ جازبا كۋالىگى بار. نەگىزىنەن ايدىنى مەن سىرتقى سىپاتى. ال جابىق ماجىلىستەر ءجونى مۇسىلمان دەرەكتەرىنەن ماعلۇم. قۇرىلتاي ايتارلىقتاي تارتىستى بولماسا دا، كەيبىر كىدى ماسەلەلەردى وزىنشە تارقاتىپتى. ەڭ الدىمەن، وكەتاي قاعاننىڭ دۇمبىلەز شەشىمى تەرىسكە شىعارىلادى. اكەلەرى ءتىرى تۇرعاندا، بالالارى باس بيلىككە قول سوزۋى ورىنسىز دەگەن قيسىنمەن، نەمەرە شيرامۇننىڭ قۇقۇعى شەكتەلەدى. ياعني، العى قاتاردا – تۋعان ۇلداردىڭ ءبىرى تۇرۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە تالاس جوق. ۇلى قاعاننىڭ تاعىنا لايىقتى ۇل – كۇيىك دەگەن شەشىمگە توقتاسادى. ياعني، ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ شىڭعىس حان مەن وكەتايدان سوڭعى ءۇشىنشى قاعانى. ءبىز «شىڭعىس حان» ەپوپەياسىنىڭ ەكىنشى كىتابىندا (2012 ج.) سىپاتتاعان، ودان كوپ بۇرىن «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» كىتابىندا (1993 ج.) دايەكتەپ جازعان ەجەلگى تۇرىك ءراسىمى بويىنشا، كۇيىك ءسان-سالتاناتپەن تاققا وتىرعىزىلادى.
كۇيىكتىڭ قاعاندىق وكىمى – ءميلادي 1246 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان 1248 جىلدىڭ كوكەك ايىنا دەيىنگى ارالىققا سايكەسەدى. جيناقتاپ كەلگەندە، ءبىر جىل، جەتى ايعا تولار-تولماس ازعانا ۋاقىت. بىراق كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ باعامى بويىنشا، وسى ءبىر جارىم جىل – ەكە موعۇل ۇلىسىنا زور اپات اكەلە جازداپتى. كۇيىك پەن باتۋدىڭ اراسى اۋەلدەن قىرباي ەكەنى ماعلۇم. ەندى كۇيىك باستاپ، وعان قولما-قول قارسى اتتانعان باتۋ، ياعني تۇپكى جۇرت پەن جوشى ۇلىسى اراسىندا عالامات مايدان اشىلۋعا ءتيىس ەكەن. بۇتكىل ەكە موعۇل يمپەرياسىن ساياسي داعدارىس قانا ەمەس، تىكەلەي ازامات سوعىسى جاعدايىنا تۇسىرەتىن وزگەشە اپات. بۇل جوسىققا كەمەڭگەر تاريحشى بارتولدتىڭ ءوزى ىڭعاي بەرگەن. شىندىعىندا، ءبىرشاما كەيىنگى زامان – كۇيىكتەن سوڭعى ۇلى قاعان موڭكە مەن سايىن حان باتۋ اراسىنداعى تىعىز بىرلىك ناتيجەسى، ەكى تاراپتى بۇدان ارمەن جاقىنداستىرا ءتۇسۋ ءۇشىن، قاعان توڭىرەگى ويدان شىعارعان، قيسىنسىز احۋال. باتۋ تاققا وتىرعىزسا، ودان بۇرىن ءبىز دە ايرىقشا قىزمەت جاساعانبىز دەمەك ءۇشىن. مىنە، قاراڭىز. كۇيىك قاعان قاراقورىمنان اتتانعان كەزدە ونىڭ شىن نيەتىن اڭداعان سۇرعاقتان-بيكەنىڭ باتۋعا شاپقىنشى جىبەرۋى، قولما-قول قارسى جۇرگەن باتۋدىڭ الاتاۋ ەتەگىنە جەتىپ ۇلگەرۋى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ەشبىر مەزگىلدىك ەسەپكە سىيمايدى. بۇل كىدى ماسەلەنى شىڭعىس حان ەپوپەياسىنىڭ ءتورتىنشى كىتابىندا تاراتىپ ايتىپ، ناقتى دايەكتەگەن ەدىك. شىندىعىندا، كۇيىك باتۋعا قارسى اتتانعان جوق، دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى، ءوزىنىڭ ەمىل بويىنداعى جايلى، اتادان ەنشىلى قونىسىنا قاراي ءجۇردى جانە ارادا قىرىق كۇن وتەر-وتپەستە، جولاي اجالعا ۇشىرادى. ال باتۋ، قيسىنىنا قاراعاندا، قيىر-قيعاش سامارقاند ەمەس، تيەسىلى جول ۇشتىعى – الاتاۋ ەتەگى الاقاماققا كۇيىكتىڭ ءولىمى تۋرالى حاباردان كوپ كەيىن كەلىپ ءتۇستى. اينالاسى بىرەر اي ىشىندە، سۋىت ءجۇرىستىڭ وزىندە ءۇش جارىم ايلىق جولى بار ەدىلگە كۇيىكتىڭ قاتەرلى جورىعى تۋرالى حابار جەتىپ، ەرتەڭىنە دە ەمەس، ءداپ سول كۇنى باتۋدىڭ قالىڭ قولمەن قارسى اتتانىپ، الاتاۋدىڭ ەتەگىنەن شىعۋى ءۇشىن، كەم دەگەندە جەتى اي، شىندىعىندا، ەڭ شۇعىل دەگەندە سەگىز-توعىز اي ۋاقىت كەرەك بولار ەدى. ءبىزدىڭ باسقالار جازعان ءۇستىرت تاريحىمىزدا وسىنداي شالاعاي بايلامدار ۇشىراسا بەرەدى. قايتالاپ ايتايىق، كۇيىك پەن باتۋ قانشاما قىرباي بولسا دا، ۇلى يمپەريانى ازامات سوعىسىنا ۇشىراتار قيسىن جوق ەدى. باتۋ كۇيىكتىڭ قاعان كوتەرىلۋىن ىشتەي ماقۇلداماسا دا، قالىپتى جاعداي ناتيجەسىمەن ساناسقان، اۋەل باستان اتاۋلى قارسىلىق تانىتپايدى، سونداي-اق، قاعان كوتەرىلگەن كۇيىك تە باتۋعا، جوشى ۇلىسىنا قاتىستى ەشقانداي كولدەنەڭ ارەكەت جاساماعان، اتاۋلى جارلىعى تۇرىپتى، تاعى ءبىر نەمەرە ءىنى ءبورى سياقتى، ارتىق-اۋىس لەپەسى جوق. كۇيىك قاعان بۇرنادان بەلگىلى ناشار دەنساۋلىعىن وڭداۋ ءۇشىن، اۋا رايى قولايلى، وزىنە ۇيرەنشىكتى ەمىل–الا-كول القابىنا تىنىسقا شىقتى. ال باتۋ كۇيىكتىڭ اق-ادال اجالىنان سوڭ، ۇلىس ومىرىندەگى شەشۋشى كەزەڭ قامىمەن الاتاۋ ەتەگىنە كەلىپ جەتتى، ەندى وسى، تۇپكى جۇرتقا تاقاۋ ايماقتا وتىرىپ، ەكە ۇلىستىڭ كەلەسى قاعانىن سايلاۋ قامىنا كىرىسكەن.
ال ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ تاريحىنداعى ءۇشىنشى قاعان كۇيىككە تاعدىر قاجەتتى مۇرسات بەرمەگەن ەكەن. باستاعان يگىلىكتى ىستەرىن جەرىنە جەتكىزە المادى. ءبىز بۇدان بۇرىن اتاپ جازعان ەدىك: تۇپتەپ كەلگەندە، كۇيىكتىڭ كەلتە قيىلعان قاعاندىق قىزمەتى وڭىمەن باعالانۋعا ءتيىس – بوجىراعان ۇلىستىڭ باس-اياعىن قايىرا جيناقتادى، ۇزاق بەس جىل بويى ورىن العان جولسىزدىقتى تىيىپ، ەجەلگى جاساق زاڭىن قايتادان كۇشىنە ەنگىزدى، ۇلىستىڭ باسقارۋ جۇيەسىن بۇرناعى ارناسىنا ءتۇسىردى، دەپ. ءوزىنىڭ الىپ يمپەريا، اسقارالى حالقىنىڭ الدىنداعى بورىشتى قىزمەتىن حال-قادارىنشا، مۇمكىندىك شەگىندە، ادال اتقارىپ كەتتى، دەپ. ەرەكشە تۋمىسىنان ەمەس، شىڭعىس حان قۇراپ، قالىپتاستىرعان مەملەكەتتىك جۇيەنى ودان ءارى جالعاستىرعان سەبەپتى.
التىن ۇرىقتىڭ اعاسى
قايتكەندە شىڭعىس حاننىڭ جاساق زاڭىن بەرىك ۇستانعان، ۇلى بابانىڭ وسيەتىن قاستەرلەپ، ۇلىستىق-مەملەكەتتىك ءراسىمدى بەرىك ساقتاعان، ءوزى ۇناتپايتىن كۇيىكتى زاڭدى قاعان دەپ مويىنداپ، كوپە-كورنەۋ الاۋىزدىق، باسبۇزار ارەكەگە بارماعان باتۋ ەندى تولىق ەركىندىك الدى. اۋلەت اعاسى عانا ەمەس، بۇتكىل ەكە ۇلىس شەگىندەگى ەڭ باستى تۇلعا. باستاۋشى جانە باعىتتاۋشى الاپات كۇش.
بۇل كەزدە قۇدىرەتتى شىڭعىس حان يمپەرياسىندا وسىمەن ەكىنشى مارتە قاتىن-بيلىك ورناعان. كۇيىك قاعاننىڭ باس بايبىشەسى وعۇل-قايمىش. بۇرناعى تورەگەنە-قاتىننىن وكتەم عۇزىرى جوق، ەسەسىنە پارىقسىز توپاستىعى جەتىپ ارتىلادى. قايتكەندە بيلىكتەن تايدىرۋ تىم قيىن سانالماعان. باتۋ قوزعاۋ سالىپ، بۇتكىل ەكە ۇلىس شەگىندە، جاڭا قاعاندى كوتەرۋگە ءتيىس ۇلكەن قۇرىلتايعا اشىق دايىندىق جانە استىرتىن قام-قارەكەت باستالادى.
التىن ۇرىق اۋلەتىنىڭ ىشىندەگى ارقيلى كەلىسسوزدەر اعىمىندا ءبىر جىل وتە شىعىپتى. ايتارلىقتاي ناتيجە جوق. كەرىسىنشە، دۇنيە تەرىس اينالىپ بارادى. جاڭا قاعان سايلاۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس. بۇتكىل ەكە ۇلىس، اتاپ ايتقاندا، قاراقورىمداعى باسقارۋ جۇيەسى بويىنشا. اقىلسىز وعۇل-قايمىش توڭىرەگىنە باقسى-بالگەر جيناپ الىپ، بەي-بەرەكەت كۇن وتكەرىپ جاتىر. ال كۇيىك قاعاننىڭ بەل بالالارى ناقۋ مەن قوجا ارقايسى وزىنشە ءامىر سياقتى. قاعان مىندەتىن اتقارۋشى شەشەلەرىمەن كەلىسپەي-اق، ەكى تاراپتا مەملەكەتتىك ەكى كەڭسە اشادى. ارقايسى دەربەس وكىم قۇرىپ، كەيدە ءوزارا قاراما-قايشى، ءارتۇرلى جارلىق شىعارىپ، شار تاراپقا جولداپ جاتادى. ءسويتىپ، بىرەگەي مەملەكەت ىشىندە بيلىكتى ءۇش ورتالىق پايدا بولىپتى. باس ءۋازىر، داناگوي شىڭقاي قايسىن قابىلدارىن، قايتەرىن بىلمەي باسى قاتىپ وتىرادى ەكەن. ارينە، بار شارۋا بىلىعىپ، ۇلىستىڭ اكىمشىلىك قىزمەت جۇيەسى داعدارىسقا ۇشىراعان.
اقىرى، باتۋ بار ءىستىڭ تىزگىنىن جەكە ءوزىنىڭ قولىنا جيناقتاي باستاپتى. ىرگەلى ەل باعزى ءبىر كەزدەگىدەي يەسىز قالماۋى كەرەك جانە قيىر شىعىستان كوز جەتكىسىز باتىسقا دەيىن سوزىلىپ جاتقان الىپ مەملەكەتتى باسقارۋ – بالا-شاعانىڭ كۇش-قۋاتى مەن اقىل-پاراساتى جەتەتىن وپ-وڭاي شارۋا ەمەس، دەپ اشىق ايتىپتى. ياعني، وكەتاي قاعان ۇلدارى ۇلكەن بيلىككە جارامسىز. ال شاعاتاي اۋلەتى تۋرالى ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى ۇلى اۋەل باستان-اق ورتالىق بيلىكتەن تىسقارى قالعان. ءسويتىپ، باتۋدىڭ تاڭداۋى تولەنىڭ ۇلكەن ۇلى موڭكەگە تۇسەدى.
باتۋ مەن موڭكەنىڭ قاشان، قالاي جاقىنداسىپ، ورتاق ءتىل تاپقانى بەلگىسىز. بۇرناعى بىلىستىك ءوز الدىنا، باتىس جورىعىندا بىرگە بولدى جانە موڭكە باتۋدى اشىق جاقتاماعان كۇننىڭ وزىندە، كۇيىك پەن ءبورىنىڭ قارسى جانجالىنان سىرت قالعان. كەيىنگى تاريحشىلار ايتقانداي، ەكەۋىنىڭ جاھاتتاس دوستىعى دا سىرتقارى دولبار. سونداي-اق ۇلكەن ۇل جوشى مەن كەنجە ۇل تولەنىڭ ۇرپاقتارى ورتانشى ەكەۋ – وكەتاي مەن شاعاتاي اۋلەتىن بيلىكتەن تايدىرۋ ءۇشىن وداقتاسۋى دا بەرىدەن قايرىلعان ۇشقارى پىكىر. شىندىعىندا، كەمەڭگەر اتادان سوڭعى ەكىنشى، ءۇشىنشى قاعاندار وكەتاي مەن كۇيىك اۋلەتى ۇلكەن وكىم، مەملەكەت تاعدىرىن شەشەتىن، ەل- جۇرتتى بولاشاققا باستايتىن ايرىقشا قابىلەتتەن تىسقارى بولىپ شىقتى. ياعني، باتۋدىڭ بار ءىسى – بيلىك جولىنداعى كۇرەس ەمەس، ۇلىستىڭ بولاشاعى تۋرالى تەرەڭىنەن ويلانعان قام-قارەكەت ناتيجەسى. بەلگىلى ءبىر اۋلەت ەمەس، بۇتكىل حالىقتىڭ مۇددەسى، مەملەكەتتىك كوزقاراس ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى دەگەن ءسوز. ەگەر بار كىلتيپان بيلىك تۇتقاسىندا تۇرسا، ءداپ وسى كەزدە باتۋدىڭ ءوزىنىڭ قاعان سايلانۋى وپ-وڭاي ەدى. شىنىندا دا.
ءسوز اياعى سوزىلىپ بارا جاتقان سوڭ باتۋ شەشىمتال قيمىلعا كىرىسەدى. ءتورت تاراپ، ءماندى، ءمانسىز، ناتيجەلى، ناتيجەسىز كەلىسسوزدەردەن كەيىن، شاماسى 1249 جىلدىڭ جازعىتۇرى كىشى قۇرىلتاي شاقىرىپتى. ءتارىزى، ءوز يەلىگى، ءداشتى-قىپشاق دالاسىنىڭ شىعىس شەگىندە. بۇل كىشى قۇرىلتايعا شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن جانە كەنجە ۇلدارىنىڭ عۇزىرلى ۇرپاعى تۇگەلگە جۋىق، ال ورتانشى ەكى ۇلدىڭ اۋلەتىنەن سانامالى عانا كىسى قاتىناسادى.
ءماجىلىس باستالار-باستالماستان-اق اۋەلگى توپتاعى التىن ۇرىق وكىلدەرى، اسكەرباسىلار مەن شونجارلار باتۋدىڭ وزىنە قولقا سالىپتى. شىڭعىس حاننىڭ التىن تاعىنا بىردەن-ءبىر لايىقتى تۇلعا سەنىڭ ءوزىڭسىڭ، قاعان كوتەرەمىز، دەپ. باتۋ بىردەن-اق باس تارتادى. جانە ۇلى بابانىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ ەرەكشە تالايىن العا سالىپ، ەندىگى تاڭداۋ موڭكەگە تيەسىلى ەكەنىن ايعاقتايدى. تالاسسىز اقيقات. ەندى وكەتاي نەمەرەلەرى – كۇيىك ۇلدارى قوجا مەن ناقۋ قۇرىلتايدىڭ اياعىن كۇتپەي، ەشكىممەن قوشتاسپاي، ءوز وردالارىنا قايتىپ كەتىپتى.
ونسىز دا شەشىلىپ قويعان ماسەلە – باتۋ موڭكەنىڭ ايرىقشا قۇقۇعىن ءبىرجولا دايەكتەيدى. جانە كوپشىلىك قاۋىم دا وسى شەشىمگە توقتايدى. اقىرى، موڭكەنىڭ ءراسىمدى، سىپايى قارسىلىعىنا قاراماستان، تولىق كەلىسىمىن الىپتى. بۇدان سوڭ باتۋ باستاعان بارلىق جۇرت باسكيىمدەرىن شەشىپ، كىسەلى كامار بەلبەۋلەرىن موينىنا سالىپ، قۇلدىق ۇرادى جانە جاڭا قاعاندى مۇنداعى تاق ەسەپتى بيىكتەۋ ءبىر تۇرعىعا اپارىپ وتىرعىزادى. قايىرىلماس شەشىم قابىلداندى. بىراق بۇل – العاشقى قادام عانا بولاتىن. بار ءراسىم زاڭدى تۇردە تولىق اتقارىلۋ ءۇشىن، قاعان سايلاۋ تۇپكى جۇرتتا، التىن ۇرىق وكىلدەرىنىڭ ءسوزسىز ماقۇلى، اسكەرباسى جانە ەل ۇستاعان الپاۋىت امىرلەردىڭ قوستاۋى ارقىلى عانا جۇزەگە اسۋعا ءتيىس.
باتۋ ۇلى قۇرىلتاي ماسەلەسىن ساياساتى مول، دارىندى ءىنى بەركەگە تاپسىرادى. قاسىنا توقاي-تەمىردى قوسىپ، وتىز مىڭ اسكەر شىعارىپتى. تيەسىلى ساۋىن ايتىلادى. الايدا، وكەتاي مەن كۇيىك اۋلەتى تۇگەلدەي، شاعاتاي ۇلدارى تۇگەلگە جۋىق مۇنداي قۇرىلتايدى ماقۇل كورمەيدى. باتۋدىڭ تاڭداۋى دۇرىس ەمەس، بارمايمىز، جانە ءبىزدىڭ قاتىس، ريزالىعىمىزدان تىس قانداي دا قۇرىلتاي وتكەرىلۋگە ءتيىس ەمەس، دەپ جاريالاپتى. ءىس العا جىلجىماي قويادى. اقىرى، قۇرعاق ۇگىتتەن قاجىعان، شاراسىز بەركە باتۋدىڭ وزىنە حابار سالىپتى. مىنە، ەكى جىل ءوتتى، ءبىز موڭكە قاعاندى زاڭدى تاعىنا وتىرعىزۋدىڭ جولىن تاپپادىق، وكەتاي قاعان مەن كۇيىك قاعان بالالارى كەلگەن جوق جانە شاعاتاي ۇلى ەسۋ-موڭكە دە شىراي بەرمەي وتىر... دەپ. باتۋدىڭ جاۋابى ناقتى، ءارى قاتقىل بولىپتى: سەن موڭكەنى تاققا وتىرعىز، كىم بولسا دا قۇرىلتايعا كەلمەگەن كىسى جاساق زاڭى بويىنشا باسىنان ايرىلادى – دەپ.
سونىمەن، كوپ ۇزاماي-اق قاجەتتى ۇلى قۇرىلتاي وتكەرىلەدى. تولەنىڭ ۇلكەن ۇلى موڭكە – قاعان كوتەرىلدى. ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ دايەكتەۋىنشە، حيجرانىڭ 648-ساناتى، دوڭىز جىلى، زۇلقادا ايىندا – ءميلادي 1251, فەۆرال.
سايىن حان
باتۋ – قاعان مارتەبەسىنەن باس تارتتى. ساياسات قانا ەمەس، قاجەتتىلىك. جارىم دۇنيەنى الىپ جاتقان جوشى ۇلىسىنىڭ باعى باسىندا، حالقى مول، بايلىعى كەنەۋسىز. مازاسىز قىتاي شەكاراسىنان اۋلاق. ايگىلى كەرۋەن جولدارىنىڭ ۇزىنا بويىندا. جەرى شۇيگىن، اۋا رايى ۇتىرلى. ونىڭ ۇستىنە، باتۋدىڭ وكىمى مەن دارەجەسى، سىرتتايعى اتاق دەمەسەك، ۇلى قاعانمەن تەڭدەي مارتەبەدە. ءتىپتى، كوپ رەتتە باتۋدىڭ داڭقى عانا ەمەس، پىسى دا ارتىپ جاتادى. بۇل جاعدايعا جيھانكەز، ءارى عۇزىرلى ەلشى، ايگىلى گيلوم رۋبرۋك ارنايى نازار اۋدارعان ەكەن. ءوزارا وكىل الماسقاندا، موڭكەنىڭ تىكەلەي يەلىگىندەگى جۇرتتا باتۋدىڭ كىسىلەرىنىڭ قادىر-قۇرمەتى ارتىعىراق كورىنەدى، دەپتى. ال موڭكەنىڭ ءوزىنىڭ وسى رۋبرۋكقا ايتاتىنى بار: «كۇننىڭ ساۋلەسى بار الەمدى جارىق قىلىپ تۇرعان سياقتى، باتۋ ەكەۋىمىزدىڭ بيلىگىمىز دە جەر-دۇنيەنى تۇتاسىمەن قامتىپ تۇر»، – دەيدى. تەپە-تەڭدىك تۋرالى تاعى ءبىر ءسوزى: «ءبىر باستا ەكى كوز بار، ەكەۋ بولسا دا كورۋى، تانىمى ورتاق»، – دەگەن. باتىس پاديشاحى ليۋدoۆيك ءىح-عا جولداعان مارتەبەلى حاتىن تاپسىرىپ تۇرىپ، وسى مەملەكەتتىك ءمانى بار قاتىناس قاعازىن جولاي باتۋعا كورسەتۋ قاجەتى جانە ونىڭ تۇزەتۋ، ماقۇلىنان سوڭ عانا تولىق كۇشىنە ەنەتىنىن ەسكەرتكەن.
ارينە، شارتتى تۇردە موڭكەنىڭ دارەجەسى جوعارى. باتۋ بۇل رەتتە ەشقانداي مەنمەن، تاسىرلىققا جول بەرمەيدى. باتىس جۇرتىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «تاتار پاتشالارىن ءوز قولىمەن سايلاپ وتىرعان» باتۋ جوشى ۇلىسىنا قاي تاراپتان دا ارناپ كەلگەن ەلشىلەردى مىندەتتى تۇردە قاراقورىمعا، موڭكە قاعاننىڭ الدىنا باعىتتايدى. ءسويتىپ، باتۋ زاڭدى وكىمگە تيەسىلى قۇرمەت كورسەتسە، رەسمي قاعان دا باتۋدىڭ ماقسات-مۇددەسىمەن ۇنەمى ساناسىپ وتىرعان. كەيبىر باتىس زەرتتەۋشىلەرى بۇل كەزدە ەكە موعۇل يمپەرياسى شىن مانىسىندە ەكىگە ءبولىندى دەپ جازاتىنى بار. قۇقۇعى تەڭدەس ەكى سەرەك شىققاندىقتان. انىعى – ەكى بولەك ەمەس، تەڭ دارەجەلى ەكى پاتشا بيلەگەن ءبىرتۇتاس مەملەكەت. شىڭعىس حاننىڭ جولى مەن وسيەتىن بەرىك تۇتقان، ءوزارا اقىلداس، مۇراتتاس باۋىرلار. بىراق تاعى قانشاما قانداس بار. شىن مانىسىندە تۋىستىق – ەكىنشى قاتاردا. ەڭ باستىسى – ۇلىستىڭ اينىماس مۇددەسى، مەملەكەتتىك تۇرعى، ەندىگى زاماندا ءبارى دە سىرتقى جۇرتتار تارابىنان كەيدە تاتار، كەيدە قىپشاق اتانعان، ءناسىل، تەگى ورتاق تۇرىك قاۋىمىنىڭ مەرەي-مارتەبەسى، بولاشاق ۇرپاقتار قامى.
الىس استانادا وتىرعان، جولى ۇلكەن سانالعان موڭكە قاعان قانداي جاعدايدا دا ءداشتى-قىپشاقتىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپايدى. اتاۋلى نۇسقاۋ، ارنايى جارلىقتار جوق. وسىعان كەرىسىنشە، تيەسىلى تارابىندا باتۋ تولىق ەركىندىك الىپتى. ءوز ۇلىسىمەن قاتار، يمپەريا عۇزىرىنداعى بودان ايماقتاردا جالتاقسىز، جەكە وكىمىن جۇرگىزەدى. بۇتكىل باسقارۋ جۇيەسى، ارقيلى كەرمار جاعدايلار شەشىمى، بارىس-كەلىس، ىشكى، سىرتقى قاتىناستار ءجونى – باتۋدىڭ تىكەلەي جارلىقتارى نەگىزىندە رەتتەلىپ وتىرماق. سول زامان تاريحشىلارى كۋالاندىرعان كىلتيپان – بودان جۇرتتاعى امىرشىلەر، نەمەسە ىرگەلەس ايماقتار اراسىنداعى داۋ-داماي قاشاندا باتۋدىڭ جەكەلەي شەشىمى ارقىلى رەتتەلگەن. سونداي-اق، جوشى ۇلىسىنىڭ ءوز ىشىندەگى حانزادالاردىڭ اتاۋلى يەلىكتەرى، اۋىس-كۇيىسى، مارتەبەسى مەن كۇش-قۋاتى دا باتۋدىڭ عۇزىرىندا. تەك باتۋدىڭ عانا ىرقىنداعى اسكەر كۇشى ءوز الدىنا.
جەكە بيلىگىن ەمەس، ۇلكەن ۇلىس مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قويعان باتۋدىڭ ارقاسىندا وسى ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە الەمدىك ەكە موعۇل يمپەرياسى ءبىرتۇتاس، قۋاتتى جانە الىپ مەملەكەت رەتىندە سالتانات قۇرىپ تۇرعان ەدى. شىڭعىس حان نەمەرەسى، جوشى ۇلى باتۋدىڭ سوڭعى ساعاتىنا دەيىن. سوندىقتان دا باتۋ كوزىنىڭ تىرىسىندە سايىن حان دەگەن مارتەبە الدى. ءتىپتى، نەگىزگى نىسپىسى ەسەپتى. سايىن حان – ياعني، مەيىربان، كەڭ، ىزگى، جومارت، اقىلمان، عادىل، جارقىن حان. سايىن حان! التىن وردا تاريحىندا، باسقا تاريحتاردا قايتالانباعان، سىندارلى، ەرەسەن ەسىم.
سايىن حان – تەك باۋىرلاس تورەلەر، ۇلىس تۇتقاسى امىرلەر مەن اسكەرباسى باحادۇر، نوياندار، بۇتكىل قاراشى قاۋىم قابىلداعان ءھام جالپىلاي ۇيرەنشىكتى، عۇزىرلى ەسىم عانا ەمەس، بودان جانە جارتىلاي بودان جۇرتتارمەن قاتار، ىرگەلەس پاتشالىقتار ەلشىلەرى مەن تاريحشىلارى جاپپاي تانىعان بيىك مارتەبە. سايىن حان اتاعى كەيدە باتۋ حان ەسىمىمەن قاتارلاس قانا ەمەس، اراب، پارسى، ارميان دەرەكتەرىندە تولىق نىسپى رەتىندە، جەكە-دارا قولدانىسقا دا تۇسەدى. ەرەكشە اتاققا نەگىز بولعان سىن-سىپاتىمەن. كوتەرمەدەن، جارەۋكەدەن تىس، شىنايى، اقيقات مىنەزدەمە.
باتۋدىڭ شەت جۇرتتارداعى بەدەلى سونشاما، بۇتكىل اۋلەتكە قاتىستى، جالپىعا بەلگىلى، ۇيرەنشىكتى «شىڭعىس حان ءۇيى» دەيتىن ۇعىم ەندى «باتۋدىڭ ءۇيى» دەپ تە ايتىلا بەرەدى. «بۇل باتۋ تاتار جۇرتىنداعى ەڭ ۇلى، ەڭ الپاۋىت پاتشا»، – دەپ جازادى اراب تاريحشىسى يبن ءۋاسىل. «باتۋدىڭ ۇلى قاعان تاعىن يەلەنۋگە حاقىسى باسقا اعايىنداردىڭ بارىنەن دە جوعارى بولدى»، – دەپ ايعاقتايدى، جالعاس زاماندا عۇمىر كەشكەن، جوشى ۇلىسىنا قاتىستى كوپتەگەن قۇندى ماعلۇمات قالدىرعان اراب تاريحشىسى، مىسىر سۇلتانىنىڭ حاتشىسى ءال-وماري. «باتۋ وتە-موتە عادىل پاتشا بولدى»، – دەپ جازعان ايگىلى پارسى تاريحشىسى ءجۇزجاني. «باتۋدى سايىن حان دەپ اتادى. ول كۇش-قۇدىرەتتى، ايرىقشا ىقپالدى بولدى جانە جوشى حاننان سوڭ ۇلىستى باسقاردى»، – دەپ جازعان ءماشھۇر ءراشيد-ءاد-دين.
جوشى ۇلىسىنا بوداندىق جاعدايىنداعى، ياعني، كوممۋنيستىك، سوۆەتتىك ۇعىم تۇرعىسىنان قاراعاندا ەزىلۋشى، جاپا شەگۋشى گۇرجى، ارميان تاريحشىلارى دا باتۋ-سايىن تۋرالى كوپتەگەن ۇناسىمدى لەپەس، ناقتى دەرەكتەر قالدىرعان. ناقتى، ۇناسىمدى عانا ەمەس، بار جاعىنان جوعارى باعالاعان، قۇندى ايعاقتار.
گرۋزيانىڭ ورتاعاسىرلىق «كارتليس تسحوۆرەبا» – كارتلي، ياعني «گرۋزيا تاريحى» شەجىرەسىندە: «شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى جوشىنىڭ (تۋشي) ۇلى باتو – وۆسەتيا، ۇلى كيۆچاكيا، حازاريا جانە رۋس جەرىن بيلەپ وتىرعان، قاتارىنان وزىق، اسقان ۇلى ءامىرشى» دەپ اتاپ ايتادى. تاعى ءبىر تۇستا باتۋدى: «كيۆچاكيا مەن وۆسەتيانى، رۋس، بولگاريانى، دارۋۆاند پەن حاتاەتي شەگىنە دەيىنگى [قانشاما جۇرتتى] بيلەگەن ۇلى كاەن» دەپ سىپاتتاعان. وسى گۇرجىنىڭ «حرونوگراف» اتالاتىن قاتارلاس جانە ءبىر تاريحى «باتۋ كاەننىڭ» جارىم الەمدە وكىم قۇرىپ وتىرعان قۇدىرەتتى حان ەكەندىگىن نەشە مارتە قايتالاپ ايتادى.
سول تۇستاعى ارميان تۇما-كوزدەرى ءبىر جوسىن.
اتاقتى كيراكوس گاندزاكەتسي تاڭبالاعان «ارمەنيا تاريحى» شىڭعىس حان داۋىرىنە قاتىستى قانشاما قۇندى دەرەك، تىڭ ماعلۇماتتارمەن قاتار، باتۋ حان تۇرعىسىندا دا ءبىرشاما اقپار بەرەدى. كيراكوستىڭ كەيىپتەۋىندە باتۋ حان – ءوز زامانىندا الاپاتى اسىپ، ايرىقشا ەڭسەلەنىپ تۇرعان عاجايىپ تۇلعا. «سولتۇستىك القاپتا، ەدىل اتالاتىن ءتۇپسىز تەرەڭ، ۇلى داريانىڭ جاعاسىندا، سانسىز اسكەرىمەن جايلاسقان ۇلى قولباسى باتۋدىڭ «حان اكەسى» دەيتىن مارتەبەسى بار...» تۇركي لۇعاتتى ەركىن مەڭگەرمەگەن تاريحشى بارلىق دەرەكتەگى، باتۋعا تيەسىلى اكا – «اعا» ءسوزىن اكە ماعناسىندا ۇققان سياقتى. بىراق بۇدان ءىس ءمانىسى وزگەرمەسە كەرەك. بۇل باتۋدىڭ وكىم-قۇدىرەتى سونشالىق، «ونىڭ قالاۋىنسىز ەشكىم دە حان تاعىنا وتىرا الماس ەدى...»، – دەپتى. كەيىنگى كەزەڭ ەمەس، كۇيىك قاعاننىڭ تۇسى. بۇدان ءارى باتۋدىڭ گۇرجى رۋسۋدان پاتشايىمدى بەيبىت جاعدايدا بوداندىققا كەلتىرۋى، ونىڭ تۋعان ۇلى داۆيدكە بەيىل بەرۋى تۋرالى ايتىلادى. كەلەسى لەپەس – كۇيىك قاعاننان سوڭعى زامان. اۋەلگى ءبىر انىقتاماسىن قايتالاپ، تەرەڭدەتىپ جازعان. «ۇلى اسكەرباسى باتۋ سولتۇستىك اتىراپتا، كاسپي تەڭىزى مەن الەمدە تەڭدەسى جوق ۇلى داريا ەدىل بويىندا وكىم قۇرادى... باتۋ سونشاما قۇدىرەت-كۇشكە جەتىپ، جۇرتتان وزدى، جەر ءجۇزىن باعىنىشقا ءتۇسىردى، قانشاما ەلدى كىرىپتار قىلدى. تۋىستارى ونى وزدەرىنىڭ بارىنەن جوعارى سانادى، ويتكەنى، وسى ورتادان پاتشالىق تاعىنا حان تاڭداۋ – باتۋدىڭ تىكەلەي جارلىعى ارقىلى عانا جۇزەگە اسار ەدى...» بۇدان ءارى باتۋدىڭ جاپپاي وتىنىشكە قاراماي، قاعان مارتەبەسىنەن باس تارتىپ، موڭكەنى ءوز قولىمەن تاققا قالاي جەتكىزگەنى باياندالادى. كيراكوس گاندزاكەتسي باتۋدىڭ ەرەسەن بەدەلدى، قۇدىرەتتى وكىمىمەن قاتار، اقىل-پاراساتى مەن عادىل بيلىگىن دە اتاپ كورسەتەدى. قانشاما جۇرت جاپىرلاپ الدىنا باراتىن، دەيدى. «تيەسىلى يەلىگىنەن ايرىلعان، نەمەسە عۇزىرى كەمىگەن، ارقيلى جاپا شەككەن پاتشالار مەن پاتشازادالار، كىنازدەر مەن كوپەستەر شاعىم ايتىپ كەلسە، باتۋ بار ءىستى بايىپپەن شەشىپ، عادىل وكىمىمەن تيەسىلى ەسەسىن قايتارىپ بەرگىزەتىن، جانە باتۋدىڭ وسى رەتتەگى جارلىق قاعازدارىن ورىنداماۋعا ەشكىمنىڭ دە باتىلى جەتپەس ەدى»، – دەپ اتاپ كورسەتكەن.
تەك كيراكوس قانا ەمەس، باسقا دا ارميان تاريحشىلارى باتۋ تۋرالى تەك قانا جاعىمدى، وڭدى لەپەستەن اينىمايدى. «باتۋ ايرىقشا مەيىربان ەدى، سوندىقتان حالىق ونى سايىن حان دەپ اتادى»، – دەگەن گريگور اكنەرتسي. ال سەباستاتسي باتۋدى «سولتۇستىكتىڭ ۇلى ءامىرى، ۇلى حان» دەپ اتايدى. ءوز تارابىندا ستەپانوس ەپيسكوپ «سولتۇستىك حانى» دەپ كورسەتسە، داۆيد باگيشەتسي «اتاقتى باتۋ حان» دەپ جازعان. سونداي-اق ۆاردان اراۆەلتسي باتۋدى «سولتۇستىكتىڭ ۇلى ءامىرشىسى» دەپ ايعاقتايدى. ماگاكيا ابەگا «باتۋ وتە مەيىربان ەدى، سوندىقتان حالىق ونى سايىن حان، ياعني قايىرىمدى، جاقسى حان دەپ اتادى»، – دەگەن. جانە بىرقيلى كوتەرمەلەپ، «سايىن حان بۇل كەزدە شىڭعىس حاننىڭ تاعىندا وتىرعان ەدى»، – دەپ جازاتىنى بار. ارينە، شىڭعىس حان تاعى ەمەس، بىراق باتۋدىڭ وكىمى شەكسىز، كۇش-قۋاتى كەنەۋسىز دەگەن ماعنادا ۇقساق كەرەك.
باتۋ باتىس ەۋروپا دەرەكتەرىندە جانە قۇرمەتپەن اتالادى.
كەيىنىرەك جاساعان ماركو پولو سايىن حاندى اسا الۋەتتى ءامىرشى رەتىندە سىپاتتاعان. «باتىس تاتاردىڭ العاشقى پاتشاسى – سايىن بولدى، – دەپتى. – بۇل، كۇش-قۋاتى زور، قۇدىرەتتى سايىن پاتشا روسيا، كومانيا، الانيا، لاك، مەنگيار، زي، گۋچيا جانە حازاريا جۇرتتارىن باعىنىشقا كەلتىردى; ودان بۇرىن بۇل ەلدەردىڭ بارلىعى كوماندارعا تيەسىلى بولاتىن»، – دەيدى. (مۇنداعى كومان – قۇمان، ياعني قىپشاق، مەنگيار – ماجار، زيچ – چەركەس، گۋچ – قىرىمدىق گوت; ارالىقتاعى الان، لاك، حازار ءجونى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.)
ال زامانداس ەسەپتى كارپيني مەن رۋبرۋك جاقىن ورتادا سىرتتاي ەستىگەن ناقتى ماعلۇماتتارمەن قاتار، باتۋدى ءوز كوزدەرىمەن كورگەن، العاش كەلگەن بەتىندە، كەيىن قاراقورىمنان قايتار جولدا، التىندى وردادا بىرنەشە مارتە قابىل راسىمىندە بولىپ، ءتىلماش ارقىلى تىكەلەي تىلدەسكەن.
«توسسۋك-كان ۇلى باتۋ يمپەراتوردان كەيىنگى ەڭ داۋلەتتى، ەڭ ابادان تۇلعا»، – دەپ اتاپ كورسەتەدى پلانو كارپيني. تاعى ءبىر تۇستا: «بۇل باتۋ – ءوزى باعىنۋعا مىندەتتى يمپەراتوردى ايتپاساق، تاتار امىرشىلەرىنىڭ بارىنەن جوعارى جانە قۋاتتى»، – دەيدى. ال موڭكە قاعان تۋرالى ءسوز بولعاندا، ونىڭ قۇدىرەت-كۇشى «باتۋدان باسقا بارلىق جۇرتتان ارتىق» ەكەنىن، ياعني بۇل رەتتە دە باتۋدىڭ تەپە-تەڭدەس جاعدايىن دايەكتەگەن. «باتۋ ءوزىنىڭ قاراشى جۇرتىنا مەيلىنشە مەيىربان، سويتە تۇرا كوپە-كورنەۋ ايبىندى; سوعىس اتاۋلىدا كورەگەن، ءتىپتى، ايلاكەر، ال ۇرىستا ايرىقشا قاھار»، – دەپ سىپاتتايدى.
ءبىرشاما ماشاقات ساپاردىڭ اقىرىندا ورداعا كەلىپ جەتتىك، ەندى ازعانا بوگەلىستەن سوڭ باتۋدىڭ دارگەيىنە قابىلداندىق، دەيدى. ءبىز مارتەبەلى پاپانىڭ ارنايى حاتىن وزىمىزگە تىركەلگەن ءتىلماشتار ارقىلى ورىس، ساراتسين (ياعني مۇسىلمان، بۇل رەتتە پارسى) جانە تاتار تىلدەرىنە اۋدارتىپ، جازىپ، العان ەدىك، دەيدى. باتۋ تاتار تىلىندەگى قاعازدى مۇقيات وقىپ شىعىپ، ىقىلاس بىلدىرەدى. سونىمەن، ەلشىلەر ءوز تۇراعىنا قايتادى. ال ەكىنشى مارتە، كەڭ كولەمدى قابىل ءبىرشاما تاپتىشتەلىپ باياندالعان.
«بۇل باتۋ تاتار يمپەراتورى ىسپەتتى، ءسان-سالتانات جاعدايىندا عۇمىر كەشىپ جاتىر»، – دەيدى كارپيني. بۇدان ءارى ەڭسەلى، ءارى ءساندى شاتىردا قالاي قابىلداعانىن بايانداپتى. تاق سياقتى بيىك توردە، ايەلدەرىنىڭ ءبىرىن قاسىنا الىپ وتىردى، ىنىلەرى مەن ۇلدارى ورتادا، تومەنىرەك، ۇزىن ساكىلەردە جايعاسقان، قالعان جۇرت بۇلاردىڭ ارتىندا، جەردە – ەرلەرى وڭ جاقتا، ايەلدەرى سول جاقتا وتىردى، دەيدى. قاق ورتاعا جوزى قويىپتى، ءۇستى تولى سۋسىن قۇيىلعان، التىندى، كۇمىستى ىدىستار. باتۋ دا، باسقا تورەلەر دە تەك ءان ايتىلىپ، كۇي تارتىلعاندا عانا ىشەدى ەكەن، دەپتى. ءبىز اۋەلدە ەلشىلەرگە تيەسىلى ءراسىم بويىنشا، سول جاق قاپتالدا جايعاستىق، ال [قاراقورىمنان] قايتقان جولى ۇنەمى وڭ جاقتا وتىردىق، دەيدى.
وسى ورايدا گيلوم رۋبرۋكتىڭ باتۋ جانە ونىڭ ورداسىنا قاتىستى جازبالارى ءبىرشاما تياناقتى كورىنەدى.
باتۋ تۇتاستاي التىن شاپتىرعان، كەڭىس، ۇزىنشاق تاقتا وتىردى، دەگەن. قاسىنا حانىمدارىنىڭ ءبىرىن الىپتى. قالعان [مارتەبەلى جۇرت] وڭ مەن سولعا، ىلگەرىندى-كەيىن ورنالاسقان... شاتىرعا كىرە بەرىسكە تاقاۋ ورىندىقتا سابا تولى قىمىز جانە اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن التىن، كۇمىس اياقتار تۇر... [نوكەرلەر] ءبىزدى شاتىردىڭ ورتا شەنىنە جەتەكتەپ اكەلىپ، دۇعانىڭ ءبىر قايىرىمىنداي ۋاقىت تۇرەگەپ، داعدارىپ تۇرعان سوڭ، قۇرمەتتى تاعزىم جاساۋدى سۇرادى. اۋەلى ءبىر تىزەمدى بۇكتىم، سودان سوڭ باتۋدىڭ ءوزىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، ەكىنشى تىزەمدى بۇكتىم، دەيدى. ەندى باتۋ بىزگە قاداعالاي كوز سالدى، ءبىز دە باتۋدى باجايلاپ كوردىك. باتۋدىڭ بوي-تۇلعاسى، جانى جانناتتا بولعىر جان دە بومون قارايلاس سياقتى...» (بۇل دە بومون – فرانتسيا كورولى ليۋدوۆيك ءىح-نىڭ دارگەيىندە جەتىنشى كرەست جورىعىنا قاتىسقان ايگىلى ادميرال ەكەن: ءتارىزى، ءبىتىمى زور، ەڭسەگەي بويلى كىسى.) «باتۋدىڭ بەت-اۋزى قىزىل تاڭداقتى كورىندى»، – دەيدى. الدەبىر ىشكى سىرقات بەلگىسى. «مەن داتىمدى بايانداپ بولعان سوڭ، تۇرەگەلۋگە بۇيىردى. ءبىزدىڭ اتى-ءجونىمىزدى سۇرادى جانە بار لەپەسىمىزدى جازىپ الۋعا تاپسىردى. بىرنەشە ايقىنداۋشى سۇراقتان كەيىن قايتادان وتىرۋعا رۇقسات ەتتى جانە قىمىز كەلتىرۋگە شەشتى. ءوز ۇيىندە قىمىز ۇسىنۋ بۇل جۇرتتا ۇلكەن قۇرمەت سانالادى ەكەن... بۇدان سوڭ... مەن تومەنشىكتەپ وتىر ەدىم، تىكە قاراۋعا بۇيىردى، – الدە مەنىڭ ءتۇرىمدى انىعىراق كورگىسى كەلۋى، الدە جەرگە قاراۋ جامان ىرىم، تەرىس ادەت ساناعاننان...» – دەيدى.
مارتەبەلى ەلشىلەردى موڭكە قاعانعا باعىتتاعاندا، قاجەتتى بارلىق جاعدايىن جاسايدى، ال رۋبرۋكتىڭ وزىنە مول، جىلى تون بەرگىزىپتى، باتۋ سىيلاعان وسى توننىڭ ارقاسىندا قاقاعان قىستا جان ساقتادىم، دەگەنى بار. كەلەسى ءبىر ورايدا ۇلى قاعان موڭكەنىڭ ءوزى باتۋدىڭ قالاۋىمەن سايلاندى دەپ اتاپ ايتادى.
قاراقورىمنان قايتقاننان كەيىن رۋبرۋك باتۋدىڭ وردا جۇرتىندا ءبىر اي شاماسىندا بوگەلىپ، ىرگەلەسە كوشىپ جۇرەدى. بۇتكىل جازباسىندا باتۋدىڭ حانعا، امىرشىگە ءتان ارتىقشا تاكاپپار، استام كەيپى، الدەنەندەي ۇنامسىز مىنەزى تۋرالى ءسوز جوق. ارينە، كوپە-كورنەۋ ماقتامايدى، بىراق اتاۋلى سوزدەرىنەن ريزاشىلىعى مەن قادىر-قۇرمەتى ايقىن تانىلىپ تۇرار ەدى.
رۋبرۋك باتۋدىڭ جيىرما التى ايەلى بار، دەگەن. تابيعي جاعداي. ارينە، كوپشىلىگى قۇما. ءراشيد-ءاد-دين بويىنشا، قاتىن مارتەبەسىندەگى بايبىشەلەردەن ءتورت ۇل تۋادى: سارتاق، توقان، ابۋكەن، ۇلاقشى.
باتۋدىڭ ءدىني نانىمى تۋرالى ەكىداي پىكىر بار. ءجۇزجاني «باتۋ ايرىقشا عادىل جانە مۇسىلمانعا دوس بولدى، – دەگەن. – مۇسىلمان قاۋىمى ونىڭ قامقورلىعىندا، ەركىن، قاۋىپسىز، باراقات عۇمىر كەشتى، – دەيدى. – سەنىمدى كىسىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قۇپيا تۇردە مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان...» بىراق بۇل سوزگە قۇلاي نانباعانى بايقالادى. «ەگەر حاق ءدىندى بولسا، اللانىڭ راحماتىنا بولەنسىن، گاۋىر بولىپ وتسە دە، سول اللانىڭ كەشۋىنە جەتكىزسىن»، – دەپ تۇيىندەگەن. ال ۋاسساف باتۋ «حريستيان ءدىنىن ۇستاندى»، – دەپ اتاپ كورسەتەدى. بىراق بۇرا تارتقان جوق، ەشبىر دىنگە ارتىقشىلىق بەرمەدى، دەيدى.
ءوز تارابىمىزدان دايەكتەسەك، ءجۇزجانيدىڭ دە، ۋاسسافتىڭ دا تولعامىندا سىرتتاي قيسىن بار. جاساق زاڭى بويىنشا، قانداي دا ءدىننىڭ قاتارىنان ارتىق سىپاتى جوق، ءوزارا تەڭدەس، ءبارى دە قۇدىرەتتى تانۋدىڭ وزىندىك ءجون-جوباسى. ياعني باتۋ مۇسىلمانعا ىقىلاستى، حريستيانعا دا تەرىسكەي ەمەس. الدىنا كەلگەن قانداي دا كىسى ءوزىنىڭ دىنىنە دەگەن سىي-قۇرمەتتى انىق اڭداعان. وسى ورايدا ءتۇيىندى ءسوز جۋۆاينيگە تيەسىلى دەپ ءبىلۋ قاجەت. «باتۋ بەلگىلى ءبىر ءدىندى ۇستانباعان پاتشا بولدى، ول ارقيلى اعىم، تاريقات اتاۋلىنىڭ بارلىعىن جاراتقانعا قۇلدىقتىڭ ءار تاراپ جولى دەپ قانا سانادى»، – دەيدى. ۇلى قاعان شىڭعىستىڭ اينىماس قاعيداسى. سونىمەن قاتار باتۋ دا اتا-بابا ءراسىمى – ءتاڭىرى ءدىنىن بەرىك تۇتقان. ءجۇزجاني باتۋ حاننىڭ ەسكىلىكتى موعۇل، ياعني قادىمي تۇرىك سالتى بويىنشا جەرلەنگەنىن اتاپ ايتادى.
نەگىزگى ءبىر مۇراعاتتار كۋالىگى بويىنشا، باتۋ ءميلادي 1255–1256 جىلدار جاپسارىندا دۇنيەدەن وزعان. قاشاندا دايەكتى ارميان تاريحشىلارى ناقتى كورسەتىپتى. «سولتۇستىك ءامىرى، ۇلى قولباسى باتۋ ارميان جىل ساناۋى بويىنشا، 705 جىلدىڭ باستاۋىندا قايتىس بولدى»، – دەپ جازادى كيراكوس گاندزاكەتسي. بۇل دەرەكتى ۆاردان اراۆەلتسي ناقپا-ناق قايتالايدى: «سولتۇستىكتىڭ ۇلى پاديشاحى باتۋ 705 جىلى ءولدى». بۇل «705 جىلدىڭ باستاۋى» – 16 يانۆار، ءميلادي سانات بويىنشا، 1256 جىلدىڭ العاشقى ايلارىنىڭ ءبىرى، ءتارىزى، يانۆار مەن فەۆرال توعىسى. كوپشىلىك جانە قيسىندى دەرەكتەردە قىرىق سەگىز جاسىندا ۇشا بارعان. اكەسى جوشىدان سوڭ تۋرا جيىرما توعىز جىل وكىم قۇرعان ەكەن. ونىڭ سوڭعى ءتورت جىلىندا تەجەۋسىز بيلىككە جەتتى.
شىڭعىس حاننىڭ سۇيىكتى ۇلى جوشى قازىرگى قازاق جۇرتىنىڭ شەگىندە قىپشاق ۇلىسىنىڭ اۋەلگى مەجەسى مەن وزىندىك قۇرىلىمىن ايعاقتاپ ۇلگەرسە، ۇلى قاعاننىڭ وزعىن نەمەرەسى باتۋ بولاشاق التىن وردانىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ قانا قويماي، ەرتىس دارياسىنان قارپات تاۋلارىنا دەيىن سوزىلعان، جارىم ەۋرازيانى قامتىپ جاتقان الىپ يمپەريانىڭ بار تۇعىرىن بەكىتىپ، ونىڭ كۇش-قۋاتىن شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەرىپ كەتكەن ەكەن.
(جالعاسى بار)
