تۇڭعىش ميللياردەر - دجون دەۆيسون روكفەللەر

دجون دەۆيسون روكفەللەر

قارا التىننىڭ كورولى. تاريحتاعى تۇڭعىش ميللياردەر. روكفەللەر ديناستياسىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان تۇلعا. مۇناي بيزنەسىنىڭ الىبى. «Standard Oil» كورپوراتسياسىنىڭ قوجايىنى. 

اۆراام لينكولن ولگەننەن كەيىن، اقش مەملەكەتى ۇلى ساياسي قايراتكەرگە جارىمادى. ودان سوڭ پرەزيدەنت بولعان ساياساتكەرلەر ءتۇرلى قارجىلىق توپتارمەن ساناسىپ، سولاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ وتىردى. ۋاقىت وزعان سايىن حالىقارالىق بانكيرلەر مەن ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ساياساتقا ىقپالى اتا-انانىڭ بالاعا، مۇعالىمنىڭ وقۋشىعا ىقپالىنداي بولىپ كەتتى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تاريحىن زەرتتەگەن  عالىمدار دا روكفەللەر، مورگان، شيف جانە تاعى باسقالاردىڭ ەسىمدەرىنە ءجيى توقتالادى. سەبەبى XX عاسىردىڭ باسىنان باستاپ تاريحي تۇلعالاردىڭ قاتارىنا ەل بيلەۋشىلەرمەن، اسكەري قولباسشىلارمەن قاتار الەمدىك قارجىگەرلەر كەلىپ قوسىلدى. بۇل الپاۋىتتاردىڭ ودان بۇرىنعى ءىرى ساۋداگەرلەردەن ايىرماشىلىعى: ولار مەملەكەتتىك ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋعا تىكەلەي ارالاسا باستادى.

دجون دەۆيسون روكفەللەر 1839 جىلى اقش-تىڭ نيۋ-يورك شتاتىنداعى ريچفورد قالاشىعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اتا-بابالارى فرانتسيادان شىققان گۋگەنوتتار دەسەدى. XVII عاسىردا روكفايلدار اۋلەتى فرانتسيادان گەرمانياعا قاشىپ، ول جاقتا ءجۇرىپ پروتەستانت ءدىنىن قابىلدايدى. XVIII عاسىردا دجوننىڭ اتاسى امەريكاعا كوشىپ كەلگەن سوڭ، فاميلياسىن امەريكالاندىرىپ، روكفەللەر اتانادى. دجوننىڭ اكەسى ۋيليام روكفەللەر ەكى فەرمانىڭ قوجايىنى بولسا دا، مال، ەگىن شارۋاشىلىعىنان گورى ساۋداگەرلىكپەن كوپ شۇعىلدانادى. ول ەل ارالاپ، ءدارى-دارمەك ساتىپ، «دوكتور ۋيليام» دەگەن اتقا يە بولادى. ال اناسى ەليزا دەۆيسون ناعىز باپتيس ەدى. دىندارلىعىنىڭ ارقاسىندا جانە وتباسى، وشاق قاسىندا جۇرگەندىكتەن، بالا تاربيەسىندە شەشۋشى ءرول اتقاردى. تەگى شوتلانديالىق ەليزا حانىمنىڭ كۇيەۋىنە ءسوزى جۇرمەسە دە، جانۇياداعى التى بالاعا ىقپالى ەرەن ەدى. دجون روكفەللەرگە ءتان سالقىنقاندىلىق پەن تەرەڭ وي اناسىنان قالعان قاسيەت دەيدى زەرتتەۋشىلەر. ال كاسىپكەرلىك قابىلەتتىڭ اكەسىنەن جۇققانى داۋسىز.

دجون روكفەللەر ساۋاتىن باپتيستەردىڭ شىركەۋىندە اشتى. بولاشاعىنا قاجەتتى ءىلىمنىڭ نەگىزدەرىن وسىندا ۇيرەندى. اناسىمەن، باۋىرلارىمەن بىرگە شىركەۋدىڭ جەكسەنبىلىك ۋاعىزدارىنا قاتىستى.

دجون بيزنەسمەن بولۋدى تىم ەرتە باستادى. كونفەت، ۇندىك ءوسىرىپ ساتۋمەن اينالىسىپ، قاراجات جينايدى. كاپيتالىن ارتتىرۋ ماقساتىندا كورشىسىنە كارتوپ قازۋشى بولىپ جالدانادى. 13 جاسىندا 50 دوللار جيناعان روكفەللەر، اناسىنىڭ اقىلىمەن اقشاسىن ءبىر فەرمەرگە 7,5%-دىق جىلدىق مولشەرلەمەمەن نەسيەگە بەرەدى. دجون روكفەللەر اقشانىڭ قۇدىرەتىن سول كەزدە سەزىنەدى. قارا جۇمىسقا جەگىلمەي-اق اقشا جاساۋعا بولاتىنىن تۇسىنەدى.

1853 جىلى ءۇيلى-باراندى وتباسى وگايو شتاتىنداعى كليۆلەند قالاسىنا كوشىپ كەلەدى. 14 جاسار دجون كليۆلەندتەگى مەكتەپتەن ورتا ءبىلىم الادى. بىراق مۇندا دا باپتيستەر ۋاعىز ايتاتىن شىركەۋدىڭ قۇيماقۇلاق تىڭداۋشىسى بولادى. 1854 جىلدىڭ كۇزىندە شىركەۋدىڭ ىشىندەگى قاۋىمداستىققا مۇشە بولىپ قابىلدانىپ، حاتشىلىق قىزمەت اتقارادى. دجون روكفەللەر مەكتەپتى ەكى جىل وقىپ ءتامامداپ، ءبىلىمىن جالعاستىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كوممەرتسيالىق كوللەدجگە تۇسەدى. كوللەدج قابىرعاسىندا ۋاقىت جوعالتۋدى قۇپ كورمەي، وقۋىن تاستاپ، ءۇش ايلىق بۋحگالتەرلىك كۋرسقا جازىلادى. ول جەردەن بۋحگالتەرلىك ەسەپ پەن بيزنەس-جوسپار قۇرۋدى، ۆاليۋتا ايىرباستاۋ مەن بانك ءىسىن جۇرگىزۋدى مەڭگەردى.

دجوننىڭ اكەسى بيلل روكفەللەر مەن اناسى ەليزا دەۆيسون

كۋرستى اياقتاعاننان كەيىن، جۇك تاسۋمەن، كوميسسيالىق ساۋدامەن اينالىساتىن «Hewitt and Tuttle» كومپانياسىنا بۋحگالتەردىڭ كومەكشىسى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى. تىم ۇلكەن امبيتسياسى بار جىگىت باستاپقىدا ەڭبەكاقىنىڭ مولشەرىنە ءمان بەرمەدى. العاشقى قىزمەت ورنىنا سىناق الاڭى رەتىندە قاراپ، ونداعى جۇمىس كۇندەرىن بۋحگالتەرلىك ەسەپتەر مەن كەڭسە كىتاپشالارىنا شۇقشيۋمەن وتكىزدى. كۇندەلىكتى مامىلەلەردى ءجىتى قاداعالاۋدا ۇستاۋ دا ونىڭ مىندەتى ەدى. ويتكەنى «Hewitt and Tuttle» كومپانياسى تەمىرجول تورابىمەن، كەمە جولدارىمەن، ساۋداگەرلەرمەن، تاۋار وندىرۋشىلەرمەن تىكەلەي بايلانىس جاسايتىن. ءبىر جىل وتكەن سوڭ، كومپانيا قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى تاتتل قىزمەتتەن كەتىپ، جۇمىستىڭ كوبى دجون روكفەللەردىڭ موينىنا ارتىلادى. بۇعان دەيىنگى جىلدىق ەڭبەكاقىسى 600 دوللارعا تەڭ بولعان ول، كومپانيا ديرەكتورى حيۋتتەن جىلدىق ەڭبەكاقىنى 800 دوللارعا دەيىن ءوسىرۋدى تالاپ ەتەدى. ال حيۋت وعان 700 دوللار عانا تاعايىنداپ، قالعان 100 دوللاردى الداعى ۋاقىتتا قوسۋعا ۋادە ەتەدى. بىرەۋدىڭ قىزمەتىندە ءجۇرۋدى ار ساناي باستاعان روكفەللەردىڭ باسىنا جەكە بيزنەس اشۋ تۋرالى ويلار كەلدى. ول مۇندا ءۇش جىلدان استام ۋاقىت قىزمەت ەتكەننەن كەيىن، موريس كلارك ەسىمدى اعىلشىنمەن بىرلەسىپ، 1859 جىلى «Clark and Rockefeller» كومپانياسىن قۇرادى. ەكى جىگىت باستاپقى كاپيتال رەتىندە ارقايسىسى 2000 دوللاردان قۇيادى.

دجون روكفەللەردىڭ جاس كەزى

روكفەللەر قالتاسىنداعى 900 دوللارىنا قارىزعا العان 1100 دوللارىن قوسىپ،  كاسىپورىننىڭ 50% ۇلەسىنە يە قۇرىلتايشى اتاندى. كومپانيا استىق، ءداندى-داقىلدار، ەت جانە تاعى باسقا ونىمدەردى تاسمالداپ، جەتكىزىپ بەرۋدى كاسىپ ەتتى. ولار تەمىرجولمەن قاتار، ميسسيسيپي وزەنىنىڭ اڭعارىن ءتيىمدى پايدالاندى، باستاپقى جىلداعى اينالىم كولەمى 450 مىڭ دوللاردى قۇراپ، تازا پايدا 4400 دوللارعا تەڭ بولدى. ازاماتتىق سوعىس كەزىندە سولتۇستىك مايدانداعى جاۋىنگەرلەرگە ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك تاسىمالداپ، قولدارىنا قوماقتى پايدا ءتۇسىردى.

دجون روكفەللەر جۇمىسى قاۋىرت بولسا دا، شىركەۋدەن قول ۇزبەدى. ىنجىلدەگى وسيەت بويىنشا تاپقان تابىسىنىڭ 10%-ىن باپتيستەردىڭ شىركەۋىنە اۋدارىپ وتىردى. 1855 جىلى «Hewitt and Tuttle» كومپانياسىنداعى العاشقى  تورت ايدا العان 95 دوللارىنىڭ 9,09 دوللارىن شىركەۋدەگى باپتيستەردىڭ قولىنا تابىستايدى. 21 جاسىندا شىركەۋدىڭ التى ادامنان قۇرالعان قامقورشىلار كەڭەسىنە مۇشە بولىپ سايلانادى. ول بالا جاستان داعدىلانعان جومارتتىعىنان كوز جۇمعانشا اينىمادى. تابىسى وسكەن سايىن قايىرىمدىلىق كومەگىنىڭ كولەمى دە ۇلعايا بەردى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا جەكە بايلىعى 1 ميلليارد دوللارعا جەتىپ جىعىلعان كەزدە دە، ونىڭ 100 ميلليون دوللارى باپتيستەردىڭ عيباداتحاناسىنا تيەسىلى ەكەنىن ايتقان.

1859 جىلدىڭ تامىز ايىندا ەدۆين درەيك اتتى ازامات پەنسيلۆانيادا تاريحتاعى تۇڭعىش مۇناي ۇڭعىماسىن ىسكە قوسادى. جەر قىرتىستارىنىڭ جوعارعى بەتكى قاباتتارىنا ىركىلىپ جينالىپ تۇرعان يەن بايلىققا كىم قىزىقپاسىن، ىلە-شالا مۇناي ءدۇمپۋى باستالدى دا كەتتى. مۇناي كوزدەرى باسقا شتاتتاردان دا تابىلدى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ءبىر كليۆلەندتە جەر استىنان مۇناي سوراتىن 20 مۇناي زاۋىتى سالىنادى.

دجون روكفەللەر مۇناي سالاسىنا 1862 جىلى نازار اۋداردى. ول ءبىرىنشى كەزەكتە مۇناي ءوندىرۋ قۇنى مەن مۇناي وڭدەۋ قۇنىن سالىستىردى. سول جىلى ۇڭعىمادان شىعارىلعان شيكى مۇنايدىڭ باررەلى (159 ليتر) 35-50 تسەنتتەن، دايىن جانارمايدىڭ ءار گاللونى (4,5 ليتر) 25-35 تسەنتتەن ساتىلىپ جاتقان. تۇتىنۋشىلاردىڭ كوبى كەروسيندى ماي شامعا پايدالانۋ ءۇشىن ساتىپ الاتىن. ول كومىر مايى مەن جان-جانۋارلاردىڭ مايىن الماستىراتىن بىردەن-ءبىر ارزان جانارماي ءتۇرى ەدى. ول زاماندا ءبىر باررەل مۇنايدان 60-65% مايشام جاعارمايى، 10% بەنزين، 5-10% بەنزول جانە ليگروين الىناتىن. ارتىلعان شايقاۋسىز بولىگى سمولا مەن تاعى باسقا قالدىققا اينالاتىن. دەمەك، بەس باررەل مۇناي شيكىزاتىنان ءۇش باررەل جاعارماي الۋعا بولادى.

روكفەللەر مۇناي ءوندىرىسىنىڭ بولاشاعىنىڭ جارقىن ەكەنىن ءتۇسىنىپ، وزىنە ۇلكەن بيزنەسكە بىرگە اياق باساتىن ارىپتەس ىزدەدى.

ساميۋەل ەندريۋس كليۆلەندكە 1857 جىلى كەلگەن. اعىلشىن ازاماتى مايشام قۇراستىراتىن زاۋىتقا مايدىڭ ساپاسىن تەكسەرەتىن ساراپشى بولىپ قىزمەتكە قابىلدانادى. وعان دەيىن كومىردەن الىناتىن مينەرال مايدى پايدالانىپ جۇرگەن مايشام زاۋىتىنا كەروسيننىڭ العاشقى گاللوندارى كەلىپ تۇسەدى. كەروسيننىڭ كەمەل كەلەشەگىنە كوزى جەتكەن ساميۋەل ەندريۋس جەكە مۇناي زاۋىتىن اشۋعا نيەتتەنگەنىمەن، وعان قارجىسى جەتپەدى. ول 1862 جىلى موريس كلارككا قولقا سالىپ، مۇناي ايدايتىن زاۋىتتى بىرلەسىپ اشۋعا ۇگىتتەيدى. 1863 جىلى ەكەۋى «Andrews, Clark & Company» كاسىپورنىن قۇرىپ، سونىمەن بىرگە روكفەللەر مەن موريس كلاركتىڭ ىنىلەرى ريچارد پەن دجەيمستى اكتسيونەر رەتىندە قاتارلارىنا تارتتى.

بەس بيزنەسمەن كينگسبەر وزەنىنىڭ جاعالاۋىنان ءۇش اكر جەر ساتىپ الىپ، العاشقى زاۋىتتىڭ ىرگەسىن قالايدى. ونداعى ماقسات – مۇناي بوشكەلەرىن تەمىرجولعا دەيىن پاروحودپەن جەتكىزۋ.

قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان «Clark and Rockefeller» مەن «Andrews, Clark & Company» كومپانيالارىنىڭ تىنىسى اشىلىپ، جاڭا كەزەڭگە كوشتى. دجون روكفەللەر العاشقى فيرمادا نەگىزگى تۇلعا بولعانىمەن، مۇناي كاسىپورنىندا اعايىندى كلاركتاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويا بەردى. ونىڭ ۇسىنىستارى قاپەرگە ىلىنبەي، ءجيى ەلەۋسىز قالاتىن بولدى. داۋىس بەرۋ راسىمىندە ەندريۋس جاسى كىشى روكفەللەردى جاقتاعانىمەن، ەكەۋىنىڭ داۋسى اعايىندى ۇشەۋىنىكىنەن ءبارىبىر اسىپ تۇسە المايتىن. كوپ ۋاقىت وتپەي روكفەللەر مەن اعايىندى كلاركتاردىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك اقىرى شەگىنە جەتەدى.

«Andrews, Clark & Company» كاسىپورنىنىڭ كليۆلەندتەگى العاشقى مۇناي زاۋىتى

كومپانيا كوكجيەگىن ۇزدىكسىز كەڭەيتۋدى جاقتايتىن روكفەللەر كۇندەردىڭ كۇنىندە قول قويدىرۋ ءۇشىن، موريس كلاركتىڭ الدىنا بىرنەشە ءىس قاعازىن قويادى. ءىس قاعازى نەسيەگە قاتىستى بولاتىن. موريس كلارك ەكى كاسىپورىننىڭ بانكتىڭ الدىنداعى قارىزى ءجۇز مىڭ دوللارعا جۋىقتاعانىن، ەندى نەسيە الا بەرۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن ايتىپ قارسى شىعادى. ۇلكەن ءىس ءۇشىن ۇلكەن تاۋەكەل قاجەت ەكەنىن ءسوز ەتىپ، روكفەللەر دە رايىنان قايتپاي تۇرىپ الادى. ءبىر شەشىمگە توقتاي الماي، اقىرى كومپانيانىڭ تاراتىلاتىنى جايلى جەرگىلىكتى گازەتكە حابارلاندىرۋ ىلگىزەدى. كومپانيا كىمنىڭ يەلىگىندە قالاتىنىن انىقتاۋ ءۇشىن، ەكى تاراپ ورتاق ادۆوكات جالداپ، اۋكتسيون وتكىزۋگە كەلىسەدى. اۋكتسيون ەرەجەسى بويىنشا مۇناي كومپانياسى ەڭ كوپ قارجى ۇسىنعان ادامعا تيەسىلى بولماق.

ساۋدا 500 دوللاردان باستالدى. شەگىنگىسى كەلمەگەن ەكى جاق ءبىر-بىرىنىكىنەن جوعارى باعا ۇسىنىپ، 70 مىڭ دوللارعا دەيىن بارىسادى. دەسە دە، اۋكتسيون سوڭعى مارەسىنە جاقىنداعان. ماڭدايى تەرلەگەن موريس كلارك «72 مىڭ» دەگەندە، قىزارىپ بورتكەن دجون روكفەللەر «72 500» دەيدى. قارسى تاراپ بۇدان جوعارى باعا ۇسىنۋعا قاۋقارسىز ەدى، ولار مۇناي بيزنەسىن روكفەللەردىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ كەتە باردى. 72 500 دوللارىن شىعىنداعان 26 جاسار د.روكفەللەر مۇناي كاسىپورنىنىڭ باسىبايلى قوجايىنى اتانادى. تيىسىنشە «Clark and Rockefeller» كاسىپورنى دا ىدىرايدى. ال اعايىندى كلاركتاردان قۇتىلعان مۇناي كومپانياسى ەندى «Rockefeller & Andrews» دەپ اتالدى.

1866 جىلى دجون روكفەللەردىڭ ءىنىسى ۋيليام روكفەللەر مۇناي وڭدەۋ فيرماسىن اشىپ، اعاسىنىڭ كومپانياسىنا سەرىكتەس بولىپ جالعانادى. ول كەزدە مۇناي وڭدەيتىن كاسىپورىن اشۋ كوپ ينۆەستيتسيانى تالاپ ەتپەيتىن: شاعىن مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋ ءۇشىن 10 مىڭ دوللار، ءىرى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن تۇرعىزۋ ءۇشىن 50 مىڭ دوللار جەتكىلىكتى ەدى.

گەنري فلەگلەر – د.روكفەللەردىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى

كومپانيانىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكىسى كەلگەن روكفەللەر جاڭا كادرلار مەن قارجى كوزدەرىن ىزدەپ، بۇرىنعى ەسكى تانىسى گەنري فلەگلەرمەن جولىعادى. ول 35 جاستاعى فلەگلەردىڭ ديپلوماتياسىنا، ىسكەرلىگىنە بۇرىننان ءتانتى ەدى. اقىرى ونى سەرىكتەس بولۋعا كوندىرەدى. گەنري فلەگلەر بۇدان كەيىنگى تاريحتا روكفەللەردىڭ وڭ قولى، باس كەڭەسشىسى بولدى. ونىڭ كومپانياسىنداعى №2 ادام سانالدى. دجون روكفەللەر گەنريدىڭ ماقۇلداۋىنسىز ەشقانداي شەشىم قابىلدامايتىن. دجون روكفەللەردىڭ ءوزى ايتپاقشى «فلەگلەر ءبىر نارسەگە كوزى نەعۇرلىم انىق جەتسە، سوعان سوعۇرلىم قايراتىن جۇمساي الاتىن جان» بولدى. روكفەللەر مەن فلەگلەر ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن، ءبىر-ءبىرىنىڭ جوعىن تۇگەندەيتىن عاجايىپ تاندەم بولدى دەيدى زەرتتەۋشىلەر. جاڭا وزگەرىسكە وراي «Rockefeller & Andrews» كومپانياسى 1867 جىلدان باستاپ «Rockefeller, Andrews & Flagler» دەپ اتالادى. ساميۋەل ەندريۋس كاسىپورىننىڭ تەحنيكالىق شارۋاشىلىعىنا جاۋاپتى بولدى.

فلەگلەر قالتالى تۋىسى ستەفان حاركنيسستى كومپانياعا ينۆەستيتسيا قۇيۋعا ۇگىتتەپ، ونى «Rockefeller, Andrews & Flagler»-ءدىڭ بەيرەسمي اكتسيونەرى ەتەدى. قارجى قوسىمشا تسيستەرنالار ساتىپ الۋعا، جاڭا زاۋىتتار تۇرعىزۋعا جۇمسالدى. ناتيجەسىندە بۇعان دەيىن تاۋلىگىنە 500 باررەل مۇناي ءوندىرىپ كەلگەن كاسىپورىننىڭ ءبىر كۇندىك ءوندىرىس كولەمى 1500 باررەلگە دەيىن ارتادى.

بيزنەسمەندەر مۇناي وڭدەۋ تەحنولوگياسىنا دەن قويدى. گازولين، بەنزول، لاگروين، پارافين، پەترولاتۋم (ۆازەلين) جانە تاعى باسقا ماي تۇرلەرى ءوندىرىلدى. كوپتەگەن ۇساق كومپانيالار كونسەرۆاتيۆتى باعىت ۇستانىپ، تەك مۇناي وندىرۋمەن عانا شەكتەلگەندىكتەن، روكفەللەر كومانداسىنىڭ بۇل ساياساتى كاسىپورىنعا تىڭ سەرپىن بەردى.

تاريحشىلار 1868-1873 جىلدار ارالىعى مۇنايشىلار ءۇشىن «دەپرەسسيا جىلدارى» بولعانىن جازادى. ولاي بولاتىن سەبەبى، مۇناي كومپانيالارىنىڭ سانى تىم كوبەيىپ، ولاردىڭ ءونىمى نارىقتاعى سۇرانىستان ءۇش ەسە ارتىپ كەتەدى. قاساڭ باعىتتاعى كومپانيالار نارىقتان شىعىپ قالىپ جاتقاندا، ءوندىرىسىن ديۆەرسيفيكاتسيالاعان «Rockefeller, Andrews & Flagler» كومپانياسى كۇيزەلىستەن كۇيلى شىقتى. داعدارىسقا توتەپ بەرگەن كاسىپورىنعا اقشا سالعىسى كەلگەن ينۆەستورلار دا تابىلدى. نيۋ-يوركتەن كەلگەن بەندجامين بريۋستەر مەن و.ب.دجەننينگس ينۆەستيتسيا قۇيۋعا نيەت تانىتقاندارىمەن، روكفەللەر كاسىپورىندى باقىلاۋدان شىعارىپ الامىن-اۋ دەگەن قاۋىپپەن كەزدەيسوق قارجىگەرلەردىڭ ءوتىنىشىن قابىلداۋعا اسىقپادى.

نارىق سەگمەنتتەرىنە يەلىك ەتۋ ءۇشىن، ءىرى مۇناي كومپانيالارىنىڭ اراسىندا كەسكىلەسكەن باسەكە تۋادى. ول زاماندا مۇناي كومپانيالارىنىڭ بولاشاعى تەمىرجول تورابىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. تەمىرجول مۇناي وندىرۋشىلەردى الىستاعى تۇتىنۋشىلارمەن قاۋىشتىراتىن جالعىز ترانسپورت ءتۇرى بولاتىن. سول سەبەپتەن تەمىرجول كومپانيالارىنىڭ قوجايىندارى مەن مۇناي ماگناتتارى اراسىندا جاڭا ديپلوماتيالىق قاتىناستار پايدا بولا باستاعان. تەمىرجول قوجايىندارىنىڭ اراسىندا دا مۇناي شيكىزاتى مەن مۇناي ونىمدەرىن تاسىمالداۋعا تالاسقان ىشكى باسەكەلەستىكتىڭ نىشانى بايقالادى.

«Standard Oil» كومپانياسىنىڭ سەرتيفيكاتى

تاريحي تاجىريبە كورسەتكەندەي ءىرى كومپانيانى ءبىر عانا قوجايىن باسقارۋ مۇمكىن ەمەس. ال بانك سفەراسىنداعى، تەمىرجول تورابىنداعى، مۇناي سالاسىنداعى الىپ كورپوراتسيالاردىڭ ءومىرى ءبىر ادامعا ەمەس، بىرنەشە ادامعا ەمەس، ءبىر توپ ادامعا تىكەلەي تاۋەلدى بولاتىن. كورپوراتيۆتى مەنەدجمەنتكە وزگەرىستەر ەنگىزبەسە باسەكەگە شىداس بەرۋ قيىندايتىنىن ۇعىنعان دجون روكفەللەر مەن ونىڭ كومانداسى 1870 جىلدىڭ 10-قاڭتارىندا كليۆلەندتە «Standard Oil» اكتسيونەرلىك قوعامىن تىركەۋدەن وتكىزەدى.  كومپانيانىڭ اكتسيونەرلىك كاپيتالى ارقايسىسى 100 دوللارعا باعالانعان 10 مىڭ اكتسيادان قۇرالىپ، كاپيتاليزاتسيا 1 ميلليون دوللارعا (100ح10 000=1 000 000) تەڭ بولدى. اكتسيالار تومەندەگىدەي بولىسكە تۇسەدى: د.روكفەللەر 2667 اكتسيا، گەنري فلەگلەر، ۋيليام روكفەللەر، ساميۋەل ەندريۋس 1333 اكتسيادان، س.حاركنيسس 1334 اكتسيا، «Rockefeller, Andrews & Flagler» كومپانياسى 1000 اكتسيا، و.ب.دجەننينگس 1000 اكتسيا يەلەنەدى. تاعى بىرنەشە ينۆەستورعا الداعى ۋاقىتتا اكتسيونەرلىك قوعامعا مۇشە ەتىپ قابىلداۋعا ۋادە بەرىلەدى.

د.روكفەللەر ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى، گ.فلەگلەر كورپوراتسيانىڭ حاتشىسى ءارى قازىناشىسى بولىپ سايلانادى. ۋ.روكفەللەر ۆيتسە-توراعالىققا جايعاسسا، س.ەندريۋس اتقارۋشى ديرەكتور بولىپ تاعايىندالادى.

كليۆلەندتەگى 60 اكر جەرگە ورىن تەپكەن «Standard Oil» كورپوراتسياسى اقش-تىڭ مۇناي ءوندىرىسىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن يەمدەندى. كورپوراتسيانىڭ قاراماعىندا ەكى مۇناي ايدايتىن زاۋىت، بوندار، بوشكە، تسيستەرنا شىعاراتىن ءوندىرىس ورنى، كولدىڭ بەتىمەن قارا التىن تاسىمالدايتىن تانكەرلەر مەن كەمەلەر، ليحتەرلەر، پاكگاۋزدار مەن قويمالار بولدى. ەتەك-جەڭىن جيناعان كورپوراتسيا نارىقتى تولىق يگەرۋ ءۇشىن، ارەناداعى 250 باسەكەلەسىن ىعىستىرىپ شىعارۋعا وقتالعان.

1870 جىلدارى مۇناي ءوندىرۋشى ايماقتاردا ءبىر باررەل مۇنايدى تاسىمالداۋ قۇنى 40 تسەنتكە تەڭ بولاتىن. جۇمىس تاجىريبەسى مول فلەگلەردىڭ تەمىرجول سالاسىنداعى تامىر-تانىستارى بارشىلىق ەدى. ول اقش-تىڭ ءالى مۇناي شىعا قويماعان ايماقتارىنا جۇك تاسىمالدايتىن تەمىرجول كومپانيالارىنىڭ باسشىلارىمەن استىرتىن بايلانىس ورناتىپ، ولاردى تاريف باعامىن باسەكەلەستەرىمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە ارزان قىلۋعا كوندىرەدى. كەلىسىم بويىنشا مۇنايدى جانە مۇناي ونىمدەرىن ساتۋدان تۇسكەن تابىس  تاراپتاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىنە سايكەس بولىنەتىن بولدى.  مۇنايشىلار مەن تەمىرجولشىلار اۋىز جالاسىپ قۇرعان استىرتىن ۇيىم «South Improvement Company» دەپ اتالدى. بۇل ۇيىمنىڭ ارتىندا روكفەللەردىڭ توبىمەن بىرگە گۋلد، ۆاندەربيلد، سكوتت سىندى تەمىرجول مونوپوليستەرى تۇردى.

«South Improvement Company» ۇيىمىنا مۇشە تەمىرجول قوجايىندارى اياۋسىز، ادىلەتسىز قادامعا باردى. ولار «Standard Oil» كورپوراتسياسىنان باسقا مۇناي وندىرۋشىلەرگە تاريف باعامىن ەكى ەسە، بىرنەشە ەسە قىمباتتاتتى. روكفەللەر مۇنايدىڭ ءار باررەلىنە 40 تسەنتتەن تولەپ جاتقاندا، ونىڭ باقتالاستارى ءار باررەلگە 80 تسەنتتەن، 2,14 دوللاردان تولەۋگە ءماجبۇر بولدى. قۇپيا كەلىسىمنىڭ ارقاسىندا كۇشەيگەن «Standard Oil»-مەن باسەكەلەسە الماي كوپتەگەن مۇناي كاسىپورىندارى بانكروتقا ۇشىرايدى. ولار كۇيرەگەن كاسىپورىندارىن «Standard Oil»-عا ساتتى.

استىرتىن كەلىسىمدى قانشا جەردەن جابىق ۇستاۋعا تىرىسسا دا، اقپارات سىرتقا شىعىپ كەتتى. جەرگىلىكتى گازەتتەردىڭ بىرىنە زاڭدى بەلدەن باسىپ، جۇمىس اتقارىپ جاتقان مونوپوليست ۇيىمنىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى ماقالا باسىلىپ، قوعامدا دۇربەلەڭ تۋادى. ءۇش مىڭ ادام جينالىپ، ميتينگ وتكىزەدى. بانكروتقا ۇشىراپ، كاسىپورنىنان ايىرىلىپ قالعان كاسىپكەرلەر شۋ كوتەرەدى. «South Improvement Company»-عا قارسى ناۋقاننىڭ باسى-قاسىندا چارلز پراتت جانە گەنري رودجەرس اتتى ەكى مۇناي الپاۋىتى باستاعان توپ ءجۇردى. ولار 112 مۇناي ءوندىرۋشىنىڭ باسىن قوسىپ، نارازىلىق رەتىندە مۇنايشىلار وداعىن قۇرادى. بىراق ناۋقان حالىقتىڭ مونوپوليستەرگە قارسىلىعىنان گورى، مونوپوليستەردىڭ مونوپوليستەرمەن قاقتىعىسىنا قاتتى ۇقسايتىن. قالاي بولعاندا دا ءبىر جىل جۇمىس ىستەپ ۇلگەرگەن «South Improvement Company» ۇيىمىنىڭ قىزمەتى پەنسيلۆانيا گۋبەرناتورىنىڭ شەشىمىمەن توقتاتىلادى. «South Improvement Company»-ءدىڭ قۇيتۇرقى ارەكەتى امەريكانىڭ دەموكراتيالىق قوعامىنا، ەركىن ەكونوميكالىق نارىعىنا، ادىلەتتى ويىن ەرەجەسىنە قاراما-قايشى كەلسە دە، دجون روكفەللەر ءوز امالىنىڭ دۇرىس قادام بولعاندىعىن ايتىپ تانباعان. ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ءىستى تەكسەرگەنىمەن، ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ قاعازدارىنان كىنارات تاپپادى. ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي بارلىعى زاڭ جۇزىندە جۇمىس ىستەگەندەرىن ايتىپ تۇرىپ الدى. ولارعا مۇناي وندىرىسىمەن اينالىسۋعا تىيىم سالعانىمەن، ونىسىنان دا تۇك شىقپادى.

دجون روكفەللەر 1871 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا پولكوۆنيك وليۆەر پەيندى كورپوراتسياعا اكتسيونەر رەتىندە تارتادى. پەين جوعارعى بيلىككە ىقپالى بار ادام بولاتىن. وليۆەر پەين «Standard Oil»-عا جەكە كاسىپورنى ارقىلى تىركەلدى. پەيننەن باسقا تاعى بىرنەشە ينۆەستور ديرەكتورلار كەڭەسىنە قوسىلادى. «Standard Oil» كورپوراتسياسىنىڭ كاپيتالى جالپى قۇنى 2 500 000 دوللاردى قۇرايتىن 25 000 اكتسياعا ۇلعايتىلدى. اكتسيالار تومەندەگى ءتىزىم بويىنشا بولىسكە ءتۇستى:

«Standard Oil» كورپوراتسياسى تاۋلىگىنە 10 مىڭ باررەل مۇناي وندىرەتىن، 1600 جۇمىسشىسى بار الىپ كاسىپورىنعا اينالدى. 1600 جۇمىسشىعا اي سايىن ەڭبەكاقى رەتىندە 90 مىڭ دوللار ءبولىنىپ وتىردى. قاناتىن كەڭگە جايعان «Standard Oil» سول جىلى نارىقتاعى 34 باسەكەلەسىن جۇتىپ جىبەرەدى. جاڭا كاسىپورىنداردى ەنشىلەگەندىكتەن، «Standard Oil»-دىڭ تاۋار اسسورتيمەنتى دە كوبەيدى.

بۇرىنعى ونىمدەردىڭ قاتارىنا نافتەندەر، قىشقىلدار، بوياۋلار، بالاۋىزدار جانە تاعى باسقالار قوسىلدى. كورپوراتسيانىڭ قۇرامىنا 6 گۋدرون زاۋىتى (مۇناي قالدىقتارىن قاجەتتى زاتتارعا اينالدىراتىن زاۋىت), ەكى قىشقىل وندىرەتىن زاۋىت جانە تاعى ءبىر جانارماي وندىرەتىن زاۋىت كىردى. «Standard Oil» كورپوراتسياسى كليۆلەندكە تولىق مونوپوليا ورناتقان ەدى. 1872  جىلى مۇنايدىڭ باعاسى كۇرت ارزانداپ، ءبىر گاللون جانارمايدىڭ باعاسى 22 تسەنتتەن 13 تسەنتكە تۇسەدى. ءبىر جىل وتكەندە 11 تسەنتكە دەيىن تاعى قۇلدىرايدى. قوسىمشا قورى بار «Standard Oil»-دىڭ مۇرتىن بالتا شاپپادى. ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ تومەندىگىنىڭ ارقاسىندا باسقا كاسىپورىندار سياقتى بانكروتقا ۇشىرامادى.  قايتا تىنىس-تىرشىلىگى توقتاعان كومپانيالاردى ساتىپ الىپ، ءورىسىن كەڭەيتە بەردى. سوعان سايكەس اكتسيونەرلەردىڭ اكتسيالىق ۇلەستەرى دە بىرتىندەپ ءوستى.

«Standard Oil» كورپوراتسياسىنىڭ كليۆلەندتەگى زاۋىتى

1874 جىلى دجون د.روكفەللەر ءۇش قىزدان سوڭ ۇلدى بولىپ، ونىڭ اتىن كىشى دجون د.روكفەللەر دەپ قويادى.

70-جىلداردىڭ ورتاسىنا تامان مۇنايشىلاردىڭ باعىنا وراي قارا التىن تاسىمالدايتىن قۇبىر جولدارى توسەلە باستادى. قۇبىر جولىنىڭ مونوپوليالانىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنگەن روكفەللەر بۇل سالاعا قىرۋار ينۆەستيتسيا قۇيادى. ارينە، بۇل شارۋانى وزگە مۇناي كاسىپشىلىكتەرىمەن كۇش قوسىپ اتقاردى. قۇبىر جولىنىڭ تەمىرجولدان ارتىقشىلىعى – الىس ايماققا ايدالاتىن مۇنايعا دا، جاقىن وڭىرگە جونەلتىلەتىن مۇنايعا دا بىردەي باعا بەلگىلەيتىن. قۇبىر يەلەرى ءۇشىن جولدىڭ ۇزاقتىعى ماڭىزدى فاكتور بولىپ ەسەپتەلمەدى. ىشتەي باسەكەلەسىپ جۇرەتىن تەمىرجول كومپانيالارى مۇلدەم بەيتانىس باسەكەلەس سالاعا كەزىكتى. ەندى ولارعا مۇناي وندىرۋشىلەردى وزدەرىنە تارتۋ ءۇشىن، تاريف باعامىن تاعى دا ارزانداتۋعا تۋرا كەلدى. قۇبىر جولىنىڭ پايدا بولۋى مۇنايشى بيزنەسمەندەردىڭ جەڭىسى ەدى.

تاسىمالدىڭ جاڭا تۇرىنە اقشا سالعان «Standard Oil» جالپى قۇبىر جەلىسىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنە يە بولدى. ال قۇبىر جولىن پايدالانۋدان، جالعا بەرۋدەن تۇسكەن تابىستىڭ 36,5%-ىن يەمدەنىپ وتىردى.

روكفەللەر مەن ونىڭ توبى نارىققا ۇستەمدىك ەتۋ ءۇشىن، كادر ساياساتىنا باسا ءمان بەرۋ كەرەك ەكەنىن، شەشۋشى تۇلعالارمەن جاقىن قارىم-قاتىناس ورناتۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى ۇقتى. نارىققا ءتورت تاعانداپ بەكىنگەن دجون روكفەللەر پيتسبۋرگتاعى، فيلادەلفياداعى، نيۋ-يوركتاعى مۇناي ماگناتتارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ولاردىڭ بارلىعىن «Standard Oil»-دىڭ قاراماعىنا ەنۋگە كوندىرەدى. نارىقتاعى باستى باسەكەلەستەرى، ءبىر كەزدەرى اتا جاۋى بولعان چارلز پراتت جانە گەنري رودجەرستەرمەن دە تاتۋلاسىپ، ەكەۋىن اكتسيونەر رەتىندە قابىلداپ، ال پراتتىڭ بالاسىن كورپوراتسياسىنىڭ باس حاتشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. 1875 جىلى «Standard Oil» كورپوراتسياسىنىڭ اكتسيونەرلەرى ءار اكتسيادان تۇسەتىن ديۆيدەنتتى 115 دوللارعا كوتەرەدى. ارنايى اكتسيونەرلەر جينالىسى وتكىزىلىپ، جينالىس قورىتىندىسى بويىنشا كورپوراتسيانىڭ اكتسيونەرلىك كاپيتالىن 3 ميلليون 500 مىڭ دوللارعا جەتكىزۋ جوسپارلانادى. اكتسيونەرلەردى تارتۋ جۇمىسى ەش توقتامادى. «Standard Oil»-دىڭ قاناتىنىڭ استىنا كىرگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن، ارنايى اكتسيالار شىعارىلىپ، ولار وندىرىستىك قۋاتقا ساي باعالانىپ، ساتىلىپ وتىردى. ءوندىرىس وشاقتارى، وڭدەۋ كاسىپورىندارى، ساتۋ ورتالىقتارى، ديللەر مەكەمەلەرى، تەمىرجول كومپانيالارى، قۇبىر جولدارى، تەڭىز كولىكتەرى، گۋدرون زاۋىتتارى، مۇناي ىدىستارىن دايىنداۋشى تسەحتار جانە باسقادا شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرى روكفەللەردىڭ قولاستىنا توپتاستى. امەريكاداعى ۇزىندىعى 40 مىڭ ءميلدى قۇرايتىن قۇبىر جولىنىڭ 35 مىڭ ءميلى روكفەللەردىڭ كومپانياسىنا قارادى. 1976 جىلى اقش-تا وندىرىلگەن 10 ميلليون باررەل مۇنايدىڭ 80%-ى «Standard Oil» كورپوراتسياسىنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى.

«Standard Oil» ءوزى ەنشىلەگەن جەرلەردەگى بەلسەندىلىگىن كۇشەيتۋمەن قاتار بالتيمورداعى، نيۋ-دجەرسيدەگى، جاڭا انگلياداعى، نيۋ-يوركتىڭ سولتۇستىك اۋداندارىنداعى جانە باسقا دا يگەرىلمەگەن نارىقتارعا اۋىز سالدى. روكفەللەرگە «Pennsylvania Railroad» تەمىرجول كومپانياسىنىڭ قوجايىندارى توم سكوتت پەن دجوزەف پوتت قاتتى قارسىلىق كورسەتتى. ولار «Standard Oil»-دى السىرەتۋ ءۇشىن، بالاما قۇبىر جولىن جۇرگىزدى، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىن سالدى. «Standard Oil» جاۋاپ رەتىندە قولداعى بارلىق رەسۋرستارىن پايدالانىپ، مۇناي مەن ونى تاسىمالداۋ قۇنىن بارىنشا تومەندەتەدى. باعا ساياساتىنا توتەپ بەرە الماعان «Pennsylvania Railroad» بۇكىل اكتيۆتەرىن 3 ميلليون 400 مىڭ دوللار باعامەن «Standard Oil»-عا ساتۋعا ءماجبۇر بولدى.

1877 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن «Standard Oil» تاعى 31 باسەكەلەس كاسىپورىندى جۇتىپ، بۇكىل قۇبىر جولىنا مونوپوليا ورناتتى. ۇكىمەت تاراپىنان كورپوراتسيا مەنەدجەرلەرىنىڭ ۇستىنەن التى باپ بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالعانىمەن، ولار ايىپپۇل تولەۋمەن وڭاي قۇتىلدى.

1879 جىلى «Standard Oil»-عا جاڭا باقتالاس پايدا بولدى. پەنسيلۆانياداعى «Tidewater Pipe Co» كورپوراتسياسى مۇناي وندىرىلەتىن اۋدانداردى جاعالاي، ۇزىندىعى 110 ميل تەمىرجول توسەپ، سونىمەن بىرگە مۇناي قۇبىرىن جۇرگىزەدى. بۇل روكفەللەر مەن ونىڭ كومانداسىنا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. ولار مۇناي ترانسپورتىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن جاۋلاپ العان «Tidewater Pipe Co» كورپوراتسياسىنا قارسى جورىق ۇيىمداستىرىپ، ولاردىڭ تاسىمال جولدارىنىڭ بويىندا ورنالاسقان مۇناي كەنىشتەرى مەن وڭدەۋ ورتالىقتارىن ساتىپ الادى. ونىمەن قوسا ءباز باياعى ادىستەرىنە سالىپ، تاريف باعامىن تومەنگى شەككە دەيىن تۇسىرەدى. «Tidewater Pipe Co» بەرىلۋگە ءماجبۇر بولىپ، اكتسيونەرلىك كاپيتالىنىڭ كوپ بولىگىن «Standard Oil»-عا ساتادى.

«Standard Oil» 1879-1882 جىلدار ارالىعىندا جوعارى وسىمگە قول جەتكىزىپ، وعان 14 ۇيىم، 26 اكتسيونەر كەلىپ قوسىلادى. كورپوراتسيا ەلدەگى مۇناي وڭدەۋ سالاسىنىڭ 95%-ىن، مۇناي قۇبىرلارىنىڭ 90%-ىن باۋىرىنا باستى. ليما فراش، ۋيليام بارتون سىندى حيميكتەردىڭ كومەگىمەن مۇنايدان الىناتىن تاۋارلار ءتۇرىن 300-گە دەيىن جەتكىزەدى. اكتسيونەرلەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى «Standard Oil» ترەستكە (سەنىمدى تۇلعالار كەڭەسى دەگەن ماعىنا) اينالدىرىلدى. كوكجيەگى كەڭىگەن روكفەللەر وگايو شتاتىنداعى «National City Bank»-ءتىڭ اكتسيالارىن ساتىپ الىپ، بانكتىڭ دە ءىرى اكتسيونەرى اتانادى.

مونوپوليست «Standard Oil». كاريكاتۋرا

XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەكى عىلىمي جاڭالىق اشىلىپ، ونىڭ ءبىرى – روكفەللەر مەن ونىڭ كومانداسىن تاقىرعا وتىرعىزا جازداسا، ەكىنشىسى – ولاردىڭ توبەسىن كوككە جەتكىزدى. ءبىرىنشى عىلىمي جاڭالىق – توماس ەديسوننىڭ ەلەكتر لامپاسىن ويلاپ تابۋى. «ەلدىڭ ءبارى كەروسين شامدى تاستاپ، ەلەكتر شامدارىنا اۋىسىپ كەتسە قايتەمىز» دەپ ۋايىمداپ جۇرگەندە، نەمىس عالىمدارى ىشتەن جانۋ دۆيگاتەلىن ومىرگە اكەلەدى. ىشتەن جانۋ دۆيگاتەلىنىڭ ارقاسىندا اۆتوموبيل، اەروپلان ءوندىرىسى جاندانىپ، مۇناي ماگناتتارىنىڭ ماڭگىلىك كليەنتتەرى نارىققا شىقتى.

«Standard Oil» حالىقارالىق نارىققا جول اشىپ، انگليا، فرانتسيا، گەرمانيا، رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان مەملەكەتتەرىنە مۇناي ونىمدەرىن جونەلتتى. اۋزىن ارانداي اشقان ترەستىڭ تابەتى اقش ۇكىمەتى مەن كونگرەسىنىڭ نازارىن اۋدارماي قويمادى. سەناتورلار ترەستكە قارسى «شەرمان اكتىسىن» قابىلداپ، مونوپوليستەردىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرەدى. تەكسەرۋشى ورگاندار «Standard Oil»-دىڭ قىزمەتىنەن 1462 زاڭبۇزۋشىلىقتى تاۋىپ، 29 ميلليون دوللار ايىپپۇل سالادى. ترەستىڭ مەنەدجەرلەرى زاڭ ورگاندارىنا ەلدەگى «Standard Oil»-دان باسقا 111 مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيانىڭ ءتىزىمىن ۇسىنىپ، وزدەرىنىڭ مونوپوليستەردىڭ قاتارىنا جاتپايتىنىن دالەلدەپ باعادى. ترەستتىڭ حالىقارالىق كورپوراتسيالارعا توتەپ بەرۋ ماقساتىندا «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋ» ءۇشىن قۇرىلعانىن، ونىڭ اكتسيونەرلەرىنىڭ سانى 700-گە جۋىقتاعانىن ايتىپ قارسىلاسادى. سوزدەرىنىڭ اقيقاتى رەتىندە ترەستتىڭ حاتتامالارىن كورسەتەدى.

ال روكفەللەر ومىرىندە جۋرناليستەرگە سيرەك سۇحبات بەرگەن ادام ەدى. كورپوراتسياسىنا قاتىستى قانداي داۋ بولسا دا، ول جايلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا ەشقانداي تۇسىنىكتەمە بەرمەيتىن. دجون روكفەللەردى ىزدەپ بارعان تىلشىلەر ونىڭ كابينەتىنىڭ ىشتەن بەكىتىلگەن ەسىگىنىڭ سىرتىنان قايتاتىن.

قىرۋار قارجىنىڭ يەسى بولعان دجون روكفەللەر ءاۋ باستا رەسپۋبليكالىق پارتيا قاتارىنان جاقتاستارىن تاۋىپ ۇلگەرگەن ەدى. رەسپۋبليكالىق پارتيانىڭ جەتەكشىسى الونزو حاننا «Standard Oil»-دىڭ جاسىرىن ۇلەسكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ءارى ترەستتىڭ جوعارعى بيلىكتەگى «توتەنشە كوميسسارى» بولاتىن. حاننا وگايو شتاتىنىڭ پروكۋرورىنا قىسىم كورسەتىپ، روكفەللەرگە تاعىلعان ايىپتاردى الدىرتىپ تاستايدى.

ءيا، قۇداي اقشا ارقىلى بيلىككە ۇمتىلاتىن وليگارحتار مەن بيلىكتىڭ كۇشىمەن اقشاعا قول سوزاتىن كوررۋپتسيونەرلەردىڭ ىمىراسىنان ساقتاسىن! 1896 جىلى دجون.د. روكفەللەر وگايو شتاتىنىڭ بۇرىنعى گۋبەرناتورى، رەسپۋبليكالىق پارتيانىڭ اتىنان پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءتۇسىپ جاتقان ۋيليام ماك كينليدىڭ سايلاۋ شتابىن قارجىلاندىرىپ، ونىڭ سايلاۋالدى قورىنا 250 مىڭ دوللار اۋدارادى. ماك كينلي ەكىنشى مەرزىمگە سايلاناردا دا (1900 جىل) دەمەۋشىلىك كورسەتەدى. اقش بيلىگى بۇدان بىلاي روكفەللەردىڭ ترەستىن قىسىمعا الۋدى دوعارىپ، قايتا ونى حالىقارالىق ساياسي مۇددەگە پايدالانۋدى دۇرىس سانادى. سەبەبى ول كەزدە اقش الەمدىك ساياساتتا گەگەمونيالىققا ۇمتىلىپ جاتقان بولاتىن. سيتۋاتسيانى ءتيىمدى پايدالانعان روكفەللەر ءوز ادامدارىنىڭ بىرنەشەۋىن كونگرەسسكە سەناتور ەتىپ وتكىزىپ جىبەرەدى. 1901 جىلى بالاسى كىشى دجون روكفەللەردى ۇيلەندىرىپ، سەناتور ن.ولدريچپەن قۇدا بولادى. ەندى ىشكى نارىقتاعى كومپانيالاردىڭ ەشقايسىسى روكفەللەردىڭ باسەكەلەسى بولا المادى، ونىڭ قارسىلاستارى – اق ءۇي مەن كاپيتوليدىڭ ىشىندەگى انتيمونوپوليست پرەزيدەنتتەر، سەناتورلار جانە رەسەيدەگى، ەۋروپاداعى ءوزى سياقتى مۇناي الپاۋىتتارى ەدى.

1901 جىلى پرەزيدەنت ۋيليام ماك كينلي قاستاندىقپەن اتىپ ولتىرىلەدى. ونىڭ ورنىنا رەسپۋبليكاشىلدار تەودور رۋزۆەلتتى وتىرعىزادى. ارادا ءۇش جىل وتكەندە الونزو حاننادا و دۇنيەلىك بولىپ، تامىر-تانىستارىنان ايىرىلعان روكفەللەردىڭ قولى قىسقارادى. جاڭادان قۇرىلعان «ترەستكە قارسى ليگانىڭ» جانايقايىمەن تەودور رۋزۆەلت مونوپوليستەردى ءالسىن-ءالسىن سىنعا الدى. بىراق ول مونوپولياعا قارسى بولعانىمەن، مەنشىك قۇقىنا قول سۇعا المايتىنىن ايتۋمەن بولدى. مەملەكەتتىك حاتشى رۋت ايتقانداي «رۋزۆەلت كوپ ءۇرىپ، از تىستەيتىن» ساياساتكەر ەدى. ويتكەنى ول تاعى ءبىر ميللياردەر، ەلدەگى تەمىر ءوندىرىسىنىڭ قوجايىنى مورگاننىڭ ىقپالىندا بولاتىن. ەكى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا دا مونوپوليستەر تاراپىنان قارجىلىق قولداۋعا يە بولعان ول ماك كينليدىڭ ەكونوميكالاق ساياساتىنا ەش وزگەرىس ەنگىزبەدى.

دجون د.روكفەللەر حالىقارالىق نارىقتا روتشيلدتەر اۋلەتىمەن، شۆەتسيالىق اعايىندى نوبەلدەرمەن، گوللانديالىق كوپەس گەنري دەتەردينگپەن جانە تاعى باسقا ورىس، اعىلشىن ونەركاسىپشىلدەرىمەن باسەكەلەستى. روتشيلدتەر مەن نوبەلدەر ورىس بيلىگىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، روكفەللەردى رەسەي نارىعىنان ىعىستىرىپ شىعارادى. قايتا كەلىسىم ورناتۋ ماقساتىمەن «Standard Oil»  قوجايىنى رەسەي قارجى ءمينيسترىن نيۋ-يورككە شاقىرادى. الايدا ورىس وكىلى كەزدەسۋدىڭ امەريكادا ەمەس، پاريجدە بولعانىن قالاپ، كەلىسسوز سوندا وتەدى. كەزدەسۋ ناتيجەلى بولمادى، ورىستار امەريكاندىقتارمەن كوممەرتسيالىق كەلىسىم جاساۋدان باس تارتادى.

روكفەللەر ەندى نازارىن يندونەزيا ارالدارىنان شىعىپ جاتقان مۇناي كوزدەرىنە بۇرادى. يندونەزيانىڭ امەريكاداعى كونسۋلدىعىمەن بايلانىس ورناتىپ، قام جاساعانىمەن، ونىڭ الدىن انگليالىق، گوللانديالىق بيزنەسمەندەر وراپ كەتەدى. ىشكى نارىقتا جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ ۇيرەنگەن دجون روكفەللەر ەندى اقش ۇكىمەتىنىڭ كومەگىمەن قىتايداعى نارىق سەگمەنتتەرىنە قول جەتكىزەدى. «Standard Oil» قىتايلىقتارعا وراسان كولەمدە كەروسين ساتقانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە ول جاقتاعى جۇزدەگەن ميلليون تۇتىنۋشىلارىنان دا الىستاۋعا ءماجبۇر بولادى. XX عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپا دەرجاۆالارى قىتايدى كولونياعا اينالدىرىپ، ءوزارا بولىسكە سالادى. قىتاي مەن ءسىبىردىڭ اراسىن جالعايتىن تەمىرجول قۇرىلىسىن باستاپ قويعان روكفەللەردىڭ جوباسى ەۋروپالىقتار قويعان كەدەرگىنىڭ كەسىرىنەن اياقسىز قالادى. امەريكالىق ەليتا ولاردان «اشىق ەسىكتى» تالاپ ەتىپ، بىرنەشە نوتا جىبەرەدى. سولتۇستىك قىتاي مەن مانچجۋرياداعى ساۋدا ساياساتى رەسەيلىكتەر تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىراعاندىقتان، جۇزەگە اسپاي قالىپ، ەكى جاقتىڭ ديپلوماتياسى كۇرت ناشارلايدى.

1890-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي رەسەي مۇناي ءوندىرىسى بويىنشا اقش-تى قۋىپ جەتىپ، دەربەس بازاسىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. «Standard Oil»-دىڭ مەنەدجەرلەرى ورىس وكىمەتىنە باكۋدەگى مۇناي كوزدەرىن ساتۋ جونىندە سۇراۋ جىبەرەدى. الايدا ورىستار كەلىسىمشارت جاساۋدان تاعى باس تارتتى. دجون روكفەللەر قيىر شىعىستاعى ارالدار مەن قالالار ءۇشىن، رەسەي مەن جاپونيا اراسىندا سوعىس ءورتى تۇتانعالى جاتقانىن ەستىپ، ەگەر پاتشا وكىمەتى مۇناي كەنىشتەرىن بىزگە ساتپاسا، وندا «National City Bank» ارقىلى جاپون اسكەرىن قارجىلاندىراتىنىن ايتىپ، دوق كورسەتەدى. رەسەي اكىمشىلىگى روكفەللەردىڭ بوپساسىنا قولدى ءبىر سىلتەپ، ونى مۇناي كەن ورىندارىنا جولاتپايتىنىن تاعى ءبىر قايتالايدى.

«كىم مۇنايعا يە بولسا، سول الەمدى باسقارادى» دەپتى اعىلشىن ادميرالى د.ا.فيشەر. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دامىماي تۇرعان زاماندا بۇل ناقىل وسىلاي ايتىلىپتى. سەبەبى مۇناي يندۋستريالدى قوعامنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى ەدى.

«Standard Oil» كومپانياسىنىڭ جانارماي قۇيۋ بەكەتى

روكفەللەرگە قارسى جويقىن جورىق ۇيىمداستىرعان ەڭ قاۋىپتى باسەكەلەسى گەنري دەتەردينگ بولدى. رەسەي، ازيا، ورتالىق ەۋروپا ەلدەرىنىڭ نارىعىن جاۋلاعان ول روكفەللەردىڭ «باعا ساياساتىنا» ەرەگىسىپ، ءوزىنىڭ مۇناي تيەلگەن تانكەرلەرىن نيۋ-يوركتىڭ تۇبىنەن ءبىر-اق شىعارادى. تەودور رۋزۆەلت بيلىكتەن كەتكەن سوڭ، ىشكى نارىقتا «Standard Oil»-عا باسەكەلەس ءىرى كومپانيالار بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان. ويتكەنى تۇتىنۋشىلار قاتارى كۇرت ارتىپ، مۇناي وندىرەتىن كاسىپورىنداردىڭ ومىرشەڭدىگىنە كۇمان تۋماعان. 1900 جىلى اقش-تا 8000 عانا اۆتوموبيل بولسا، 1915 جىلى ولاردىڭ سانى 2,5 ميلليونعا جەتىپ جىعىلادى. كولىك سانىنىڭ بۇدان كەيىن دە كوبەيە بەرەتىنىن تۇسىنگەن بيزنەسمەندەر قولداعى ينۆەستيتسيالارىن مۇناي سالاسىنا قۇيادى. امەريكاداعى جاڭا باسەكەلەستەرى تۋرالى ويلاپ، ابىرجىڭقىراپ وتىرعان روكفەللەرگە مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى دەتەردينگتىڭ ساۋدا جاساپ مۇندا كەلۋى مۇلدەم كۇتپەگەن وقيعا بولدى. گوللانديالىق گەنري دەتەردينگ امەريكالىق دجون روكفەللەردى ءوز ۇيىنەن ىعىستىرىپ شىعارماقشى! دەتەردينگ روكفەللەرمەن بەيبىت كەلىسىم بەكىتكىسى كەلگەنىمەن، ەشقانداي كەلىسىمشارت جاسالمادى. ءوزىن باتىس جارتى شاردىڭ قوجايىنى سانايتىن دجون روكفەللەر مىرزا گوللانديالىق ارىپتەسىمەن بىتىمگە كەلۋدى السىزدىك دەپ باعالاعان.

روكفەللەر كورشى مەكسيكاعا دا كوز الارتتى. مەكسيكا پرەزيدەنتى پ.دياس امەريكالىقتارمەن بىرگە اعىلشىن كومپانيالارىن دا قابىلداپ، ەكى جاققا بىردەي ۇلەس بەرەدى. ول ينۆەستورلاردى وڭاي باسقارۋ ءۇشىن، وسىلايشا تەڭ  بالانس ۇستاعىسى كەلدى. بۇعان ىزالانعان اقش ساياساتكەرلەرى پ.دياستىڭ قارسىلاستارىن روكفەللەردىڭ اقشاسىمەن قارجىلاندىرىپ، ونى بيلىكتەن تايدىرادى.

اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ح.ۆيلسون روكفەللەردىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ەلشىسى بولدى. ول تۇرىك سۇلتانىمەن، رۋمىن كورولىمەن جولىعىپ، سول ەلدەردەگى مۇناي كەنىشتەرىن يگەرۋ ءۇشىن، روكفەللەرگە رۇقسات الىپ بەرەدى. سونىمەن قاتار مۇناي سالاسىن مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ تۋرالى زاڭ شىعارعان گەرمانيا ۇكىمەتىنە ساياسي قىسىم كورسەتىپ، زاڭدى قابىلداتتىرماي تاستايدى.

دجون روكفەللەر ۇلى كىشى دجون روكفەللەرمەن بىرگە

1911 جىلى «Standard Oil»-دىڭ جىلدىق تابىسى 95 ميلليون دوللارعا جەتەدى. سول جىلى انتيترەستشىلەردىڭ بيلىككە ءسوزى ءجۇرىپ، اقش جوعارعى سوتى روكفەللەردىڭ ترەستىن 34 تاۋەلسىز كومپانياعا بولشەكتەۋ تۋرالى بۇيرىق شىعارادى. الىپ كومپانيانىڭ ەڭ ءىرى اكتسيونەرى بولىپ سانالاتىن دجون مىرزا بۇعان اسا قاتتى مازاسىزدانبادى. ول اكتسيالىق ۇلەسىن 34 كومپانياعا ءبولىپ تاراتىپ، تاۋەلسىزدىك العان بارلىق كومپانيالاردىڭ اكتسيونەرلىك قۇرامىنا كىرە سالادى. ساياسي قىسىمعا قاراماستان ونىڭ اكتسيالارىنىڭ قۇنى اسپاندايدى. بۇگىنگى ۋاقىتتاعى «Mobil»، «Exxon»، «Chevron» جانە تاعى باسقا دا مۇناي كورپوراتسيالارى «Standard Oil»-دىڭ ۇساقتالعان بولىمشەلەرىنەن باستاۋ العان كومپانيالار بولاتىن. امەريكا بيلىگىندە وتىرعاندار مونوپوليامەن كۇرەسۋ وڭاي ەمەستىگىن، ءىرى كاپيتاليستەردىڭ شامىنا تيۋ ءاردايىم ابىروي اپەرمەيتىنىن جاقسى تۇسىنگەن ەليتا بولدى. ولاردىڭ مونوپولياعا قارسى سىلتەگەن قىلىشتارى مەنشىك زاڭىنا دا قياناتىن تيگىزە بەرگەندىكتەن، بۇدان بىلاي مونوپوليستەردىڭ جەكەلەگەن زاڭعا قايشى ارەكەتتەرىمەن عانا كۇرەسۋ كەرەك دەپ شەشكەن.

شاۋ تارتقان دجون روكفەللەر 1913 جىلى بارلىق ءىسىن، ۇلەسىن ۇلىنىڭ قولىنا وتكىزىپ، ءوزى زەينەتكەرلىككە شىعادى. تاريحشىلار ونىڭ سول كەزدەگى جەكە قازىناسىن ارقيلى باعالاعان. ەسەپ-قيساپتاردىڭ شەگى 900 ميلليون دوللار مەن 1,4 ميلليارد دوللاردىڭ ارالىعاندا دەگەن شەشىمگە كەلدى. روكفەللەر وتستاۆكاعا كەتكەننەن كەيىن، تاعى 24 جىل ءومىر ءسۇردى. ول چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، روكفەللەر اتىنداعى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ، جالپى ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىنىڭ، روكفەللەر قورى  جانە تاعى باسقا دا عىلىمي، مادەني وشاقتاردىڭ تۇساۋىن كەستى. روكفەللەر ديناستياسى باسقاراتىن بۇل ۇيىمداردىڭ قوعام تيگىزگەن ىقپالى وزىنشە ءبىر تاقىرىپقا ارقاۋ بولاتىن دۇنيە.

دجون روكفەللەر تۋرالى شىنايى جازۋعا تىرىسقان زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى دەيل كارنەگي. ول 1932 جىلى پەكيندەگى شارۋالار تىرىسقاق اۋرۋىنان شىبىنشا قىرىلىپ جاتقاندا، روكفەللەردىڭ مەديتسينالىق ينستيتۋتى ەگۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، سونىڭ ارقاسىندا اۋرۋعا ۇشىراعان مىڭداعان ادامداردىڭ ولىمنەن امان قالعانىن جازادى. «مەن روكفەللەردىڭ اقشاسىنىڭ مەديتسيناعا قوسقان قۇدىرەتىن سول كەزدە كوردىم» دەپ جازادى ول. سونىمەن قاتار كارنەگي بيزنەسمەننىڭ جەكە قاسيەتتەرىنە دە توقتالادى. ونىڭ ايتۋىنشا، 33 جاسىندا ميلليونەر، 43 جاسىندا حالىقارالىق كورپوراتسيانىڭ پرەزيدەنتى بولعان روكفەللەر بيزنەس جۇرگىزۋدىڭ اۋىرتپالىعىنان ءجيى ۇيقىسىزدىققا ۇشىراپ، جۇيكەسىنە كوپ سالماق تۇسكەندىكتەن، جاسى 50-دەن اسقاندا شاشى، قاسى، كىرپىكتەرى ءتۇسىپ، مۋميادان اۋماي قالعان. بىردە ول قۇنى 40 مىڭ دوللار استىقتى تەڭىز جولىمەن جونەلتكەندە، 150 دوللارعا ساقتاندىرۋ ءپوليسىن اشۋعا اقشاسىن قيمايدى. الايدا جۇك جونەلتىلگەن ءتۇنى قاتتى داۋىل تۇرىپ، استىعىن ساقتاندىرماعانىنا وكىنەدى. ەرتەسىندە تاڭ اتپاستان ساقتاندىرۋ ورتالىقتارىنا بارىپ، پوليس اشادى. كوپ ۇزاماي استىقتىڭ دىتتەگەن جەرگە امان-ەسەن جەتكىزىلگەنى تۋرالى اقپارات الادى. دجون روكفەللەر 150 دوللاردى ارتىق جۇمساپ قويعانىنا قىنجىلىپ، اشۋ شاقىرىپ، بارماعىن شاينايدى. «ءوزىڭىز ويلاڭىزشى! –دەيدى اۆتور. – فيرما جىلىنا جارتى ميلليون دوللار تابىس تاۋىپ جاتقان تۇستا روكفەللەر ازعانتاي ءجۇز ەلۋ دوللار ءۇشىن ءوز جانىن جەگىدەي جەپ جاتىر».

العاشقىدا ول بويىنداعى اۋرۋ، سىرقاۋلاردى ەلەمەيدى. بىراق اس قورىتۋ مۇشەلەرى ءبۇلىنىپ، ۇيقىسى بۇزىلىپ، شاشتارى تۇسە بەرگەندىكتەن، دارىگەرگە قارالۋعا ءماجبۇر بولادى. دارىگەرلەر وعان ءۇش ەرەجە ۇسىنادى: 1. داۋ-دامايدان الىس ءجۇرىڭىز، جۇيكەڭىزدى جۇقارتپاۋعا تىرىسىڭىز. 2. سەرگەك بولىڭىز، تازا اۋادا قاراپايىم جاتتىعۋلاردى قايتالاپ جاساڭىز. 3. ديەتا ۇستاڭىز. تاماقتى تىم تويىپ ىشپەڭىز، اسقازاننىڭ ءبىر بولىگى بوس بولسىن. وسى اقىل-كەڭەستى بەرىك ۇستانعاننان شىعار، دجون روكفەللەر 98 جىل ءومىر ءسۇرىپ، 1937 جىلى قايتىس بولدى.

ءتۇيىن

دجون روكفەللەر مۇنايدىڭ العاشقى كوزىن اشۋشى دا ەمەس، مۇنايدى ءتۇرلى ونىمدەرگە سۇرىپتايتىن حيميك تە ەمەس، تۇڭعىش ۇڭعىماشى دا ەمەس. ول – ىسكەر ادام. «نايزاعايدىڭ وتىنا نان ءپىسىرىپ ۇلگەرەتىن» ەپتى كاسىپكەر. ونى ساياساتقا ىقپال ەتتى دەپ ايىپتاۋدىڭ رەتى جوق. دجون روكفەللەر ساياساتقا ارالاسپاي تىنىش وتىرسا، وعان بيلىكتەگىلەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ زيان تيگىزبەيتىنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايتىن. كەرىسىنشە، ونى ساياساتتىڭ ىقپالىمەن (مەيلى، وڭ بولسىن، تەرىس بولسىن) وسكەن دەپ ساناعان ءجون. تەرىس بولاتىن سەبەبى، مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن دەگەن ۇرانمەن بيزنەس، قارجى سەكتورىن ايتقانىمەن جۇرگىزىپ، كوگەندەپ ۇستاۋعا ءۇيىر ساياساتكەرلەردىڭ ءاۋ باستان ۇلكەن قارسىلىققا ۇشىرايتىنى انىق ەدى. سول قارسىلىق روكفەللەر كەيپىندە كورىنىس بەردى. وڭ بولاتىن سەبەبى، ساياساتكەرلەردىڭ ءبىر توبى ديۆيدەنت الۋ ماقساتىمەن روكفەللەردىڭ بيزنەسىنە تىكەلەي قولداۋ كورسەتتى. ال دجون دەۆيد روكفەللەردىڭ ءوزى قازىناسىن ميللياردقا تولتىرعان تۇڭعىش بيزنەسمەن رەتىندە تاريحقا ەندى.

اباي اسىل

ادىرنا ۇلتتىق پورتالى

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз