Tuńǵysh mıllıarder - Djon Devıson Rokfeller

Djon Devıson Rokfeller

Qara altynnyń koroli. Tarıhtaǵy tuńǵysh mıllıarder. Rokfeller dınastııasynyń qaınar bastaýynda turǵan tulǵa. Munaı bıznesiniń alyby. «Standard Oil» korporaııasynyń qojaıyny. 

Avraam Lınkoln ólgennen keıin, AQSh memleketi uly saıası qaıratkerge jarymady. Odan soń prezıdent bolǵan saıasatkerler túrli qarjylyq toptarmen sanasyp, solardyń yǵyna jyǵylyp otyrdy. Ýaqyt ozǵan saıyn halyqaralyq bankırler men transulttyq korporaııalardyń jetekshileriniń saıasatqa yqpaly ata-ananyń balaǵa, muǵalimniń oqýshyǵa yqpalyndaı bolyp ketti. Birinshi jáne ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń tarıhyn zerttegen  ǵalymdar da Rokfeller, Morgan, Shıf jáne taǵy basqalardyń esimderine jıi toqtalady. Sebebi XX ǵasyrdyń basynan bastap tarıhı tulǵalardyń qataryna el bıleýshilermen, áskerı qolbasshylarmen qatar álemdik qarjygerler kelip qosyldy. Bul alpaýyttardyń odan burynǵy iri saýdagerlerden aıyrmashylyǵy: olar memlekettik saıası sheshimder qabyldaýǵa tikeleı aralasa bastady.

Djon Devıson Rokfeller 1839 jyly AQSh-tyń Nıý-Iork shtatyndaǵy Rıchford qalashyǵynda dúnıege kelgen. Onyń ata-babalary Franııadan shyqqan gýgenottar desedi. XVII ǵasyrda Rokfaıldar áýleti Franııadan Germanııaǵa qashyp, ol jaqta júrip protestant dinin qabyldaıdy. XVIII ǵasyrda Djonnyń atasy Amerıkaǵa kóship kelgen soń, famılııasyn amerıkalandyryp, Rokfeller atanady. Djonnyń ákesi Ýılıam Rokfeller eki fermanyń qojaıyny bolsa da, mal, egin sharýashylyǵynan góri saýdagerlikpen kóp shuǵyldanady. Ol el aralap, dári-dármek satyp, «Doktor Ýılıam» degen atqa ıe bolady. Al anasy Elıza Devıson naǵyz baptıs edi. Dindarlyǵynyń arqasynda jáne otbasy, oshaq qasynda júrgendikten, bala tárbıesinde sheshýshi ról atqardy. Tegi shotlandııalyq Elıza hanymnyń kúıeýine sózi júrmese de, januıadaǵy alty balaǵa yqpaly eren edi. Djon Rokfellerge tán salqynqandylyq pen tereń oı anasynan qalǵan qasıet deıdi zertteýshiler. Al kásipkerlik qabilettiń ákesinen juqqany daýsyz.

Djon Rokfeller saýatyn baptısterdiń shirkeýinde ashty. Bolashaǵyna qajetti ilimniń negizderin osynda úırendi. Anasymen, baýyrlarymen birge shirkeýdiń jeksenbilik ýaǵyzdaryna qatysty.

Djon bıznesmen bolýdy tym erte bastady. Konfet, úndik ósirip satýmen aınalysyp, qarajat jınaıdy. Kapıtalyn arttyrý maqsatynda kórshisine kartop qazýshy bolyp jaldanady. 13 jasynda 50 dollar jınaǵan Rokfeller, anasynyń aqylymen aqshasyn bir fermerge 7,5%-dyq jyldyq mólsherlememen nesıege beredi. Djon Rokfeller aqshanyń qudiretin sol kezde sezinedi. Qara jumysqa jegilmeı-aq aqsha jasaýǵa bolatynyn túsinedi.

1853 jyly úıli-barandy otbasy Ogaıo shtatyndaǵy Klıvlend qalasyna kóship keledi. 14 jasar Djon Klıvlendtegi mektepten orta bilim alady. Biraq munda da baptıster ýaǵyz aıtatyn shirkeýdiń quımaqulaq tyńdaýshysy bolady. 1854 jyldyń kúzinde shirkeýdiń ishindegi qaýymdastyqqa múshe bolyp qabyldanyp, hatshylyq qyzmet atqarady. Djon Rokfeller mektepti eki jyl oqyp támamdap, bilimin jalǵastyrý úshin jergilikti kommerııalyq kolledjge túsedi. Kolledj qabyrǵasynda ýaqyt joǵaltýdy qup kórmeı, oqýyn tastap, úsh aılyq býhgalterlik kýrsqa jazylady. Ol jerden býhgalterlik esep pen bıznes-jospar qurýdy, valıýta aıyrbastaý men bank isin júrgizýdi meńgerdi.

Djonnyń ákesi Bıll Rokfeller men anasy Elıza Devıson

Kýrsty aıaqtaǵannan keıin, júk tasýmen, komıssııalyq saýdamen aınalysatyn «Hewitt and Tuttle» kompanııasyna býhgalterdiń kómekshisi bolyp jumysqa turady. Tym úlken ambıııasy bar jigit bastapqyda eńbekaqynyń mólsherine mán bermedi. Alǵashqy qyzmet ornyna synaq alańy retinde qarap, ondaǵy jumys kúnderin býhgalterlik esepter men keńse kitapshalaryna shuqshııýmen ótkizdi. Kúndelikti mámilelerdi jiti qadaǵalaýda ustaý da onyń mindeti edi. Óıtkeni «Hewitt and Tuttle» kompanııasy temirjol torabymen, keme joldarymen, saýdagerlermen, taýar óndirýshilermen tikeleı baılanys jasaıtyn. Bir jyl ótken soń, kompanııa quryltaıshylarynyń biri Tattl qyzmetten ketip, jumystyń kóbi Djon Rokfellerdiń moınyna artylady. Buǵan deıingi jyldyq eńbekaqysy 600 dollarǵa teń bolǵan ol, kompanııa dırektory Hııýtten jyldyq eńbekaqyny 800 dollarǵa deıin ósirýdi talap etedi. Al Hııýt oǵan 700 dollar ǵana taǵaıyndap, qalǵan 100 dollardy aldaǵy ýaqytta qosýǵa ýáde etedi. Bireýdiń qyzmetinde júrýdi ar sanaı bastaǵan Rokfellerdiń basyna jeke bıznes ashý týraly oılar keldi. Ol munda úsh jyldan astam ýaqyt qyzmet etkennen keıin, Morıs Klark esimdi aǵylshynmen birlesip, 1859 jyly «Clark and Rockefeller» kompanııasyn qurady. Eki jigit bastapqy kapıtal retinde árqaısysy 2000 dollardan quıady.

Djon Rokfellerdiń jas kezi

Rokfeller qaltasyndaǵy 900 dollaryna qaryzǵa alǵan 1100 dollaryn qosyp,  kásiporynnyń 50% úlesine ıe quryltaıshy atandy. Kompanııa astyq, dándi-daqyldar, et jáne taǵy basqa ónimderdi tasmaldap, jetkizip berýdi kásip etti. Olar temirjolmen qatar, Mıssısıpı ózeniniń ańǵaryn tıimdi paıdalandy, bastapqy jyldaǵy aınalym kólemi 450 myń dollardy qurap, taza paıda 4400 dollarǵa teń boldy. Azamattyq soǵys kezinde soltústik maıdandaǵy jaýyngerlerge azyq-túlik, kıim-keshek tasymaldap, qoldaryna qomaqty paıda túsirdi.

Djon Rokfeller jumysy qaýyrt bolsa da, shirkeýden qol úzbedi. Injildegi ósıet boıynsha tapqan tabysynyń 10%-yn baptısterdiń shirkeýine aýdaryp otyrdy. 1855 jyly «Hewitt and Tuttle» kompanııasyndaǵy alǵashqy  tórt aıda alǵan 95 dollarynyń 9,09 dollaryn shirkeýdegi baptısterdiń qolyna tabystaıdy. 21 jasynda shirkeýdiń alty adamnan quralǵan qamqorshylar keńesine múshe bolyp saılanady. Ol bala jastan daǵdylanǵan jomarttyǵynan kóz jumǵansha aınymady. Tabysy ósken saıyn qaıyrymdylyq kómeginiń kólemi de ulǵaıa berdi. Ómiriniń sońynda jeke baılyǵy 1 mıllıard dollarǵa jetip jyǵylǵan kezde de, onyń 100 mıllıon dollary baptısterdiń ǵıbadathanasyna tıesili ekenin aıtqan.

1859 jyldyń tamyz aıynda Edvın Dreık atty azamat Pensılvanııada tarıhtaǵy tuńǵysh munaı uńǵymasyn iske qosady. Jer qyrtystarynyń joǵarǵy betki qabattaryna irkilip jınalyp turǵan ıen baılyqqa kim qyzyqpasyn, ile-shala munaı dúmpýi bastaldy da ketti. Munaı kózderi basqa shtattardan da tabyldy. Birneshe jyldyń ishinde bir Klıvlendte jer astynan munaı soratyn 20 munaı zaýyty salynady.

Djon Rokfeller munaı salasyna 1862 jyly nazar aýdardy. Ol birinshi kezekte munaı óndirý quny men munaı óńdeý qunyn salystyrdy. Sol jyly uńǵymadan shyǵarylǵan shıki munaıdyń barreli (159 lıtr) 35-50 entten, daıyn janarmaıdyń ár gallony (4,5 lıtr) 25-35 entten satylyp jatqan. Tutynýshylardyń kóbi kerosındi maı shamǵa paıdalaný úshin satyp alatyn. Ol kómir maıy men jan-janýarlardyń maıyn almastyratyn birden-bir arzan janarmaı túri edi. Ol zamanda bir barrel munaıdan 60-65% maısham jaǵarmaıy, 10% benzın, 5-10% benzol jáne lıgroın alynatyn. Artylǵan shaıqaýsyz bóligi smola men taǵy basqa qaldyqqa aınalatyn. Demek, bes barrel munaı shıkizatynan úsh barrel jaǵarmaı alýǵa bolady.

Rokfeller munaı óndirisiniń bolashaǵynyń jarqyn ekenin túsinip, ózine úlken bızneske birge aıaq basatyn áriptes izdedi.

Samıýel Endrıýs Klıvlendke 1857 jyly kelgen. Aǵylshyn azamaty maısham qurastyratyn zaýytqa maıdyń sapasyn tekseretin sarapshy bolyp qyzmetke qabyldanady. Oǵan deıin kómirden alynatyn mıneral maıdy paıdalanyp júrgen maısham zaýytyna kerosınniń alǵashqy gallondary kelip túsedi. Kerosınniń kemel keleshegine kózi jetken Samıýel Endrıýs jeke munaı zaýytyn ashýǵa nıettengenimen, oǵan qarjysy jetpedi. Ol 1862 jyly Morıs Klarkka qolqa salyp, munaı aıdaıtyn zaýytty birlesip ashýǵa úgitteıdi. 1863 jyly ekeýi «Andrews, Clark & Company» kásipornyn quryp, sonymen birge Rokfeller men Morıs Klarktyń inileri Rıchard pen Djeımsti akıoner retinde qatarlaryna tartty.

Bes bıznesmen Kıngsber ózeniniń jaǵalaýynan úsh akr jer satyp alyp, alǵashqy zaýyttyń irgesin qalaıdy. Ondaǵy maqsat – munaı bóshkelerin temirjolǵa deıin parohodpen jetkizý.

Qatar ómir súrip jatqan «Clark and Rockefeller» men «Andrews, Clark & Company» kompanııalarynyń tynysy ashylyp, jańa kezeńge kóshti. Djon Rokfeller alǵashqy fırmada negizgi tulǵa bolǵanymen, munaı kásipornynda aǵaıyndy Klarktardyń kóleńkesinde qalyp qoıa berdi. Onyń usynystary qaperge ilinbeı, jıi eleýsiz qalatyn boldy. Daýys berý rásiminde Endrıýs jasy kishi Rokfellerdi jaqtaǵanymen, ekeýiniń daýsy aǵaıyndy úsheýinikinen báribir asyp túse almaıtyn. Kóp ýaqyt ótpeı Rokfeller men aǵaıyndy Klarktardyń arasyndaǵy kelispeýshilik aqyry shegine jetedi.

«Andrews, Clark & Company» kásipornynyń Klıvlendtegi alǵashqy munaı zaýyty

Kompanııa kókjıegin úzdiksiz keńeıtýdi jaqtaıtyn Rokfeller kúnderdiń kúninde qol qoıdyrý úshin, Morıs Klarktyń aldyna birneshe is qaǵazyn qoıady. Is qaǵazy nesıege qatysty bolatyn. Morıs Klark eki kásiporynnyń banktiń aldyndaǵy qaryzy júz myń dollarǵa jýyqtaǵanyn, endi nesıe ala berýdiń tıimsiz ekenin aıtyp qarsy shyǵady. Úlken is úshin úlken táýekel qajet ekenin sóz etip, Rokfeller de raıynan qaıtpaı turyp alady. Bir sheshimge toqtaı almaı, aqyry kompanııanyń taratylatyny jaıly jergilikti gazetke habarlandyrý ilgizedi. Kompanııa kimniń ıeliginde qalatynyn anyqtaý úshin, eki tarap ortaq advokat jaldap, aýkıon ótkizýge kelisedi. Aýkıon erejesi boıynsha munaı kompanııasy eń kóp qarjy usynǵan adamǵa tıesili bolmaq.

Saýda 500 dollardan bastaldy. Shegingisi kelmegen eki jaq bir-birinikinen joǵary baǵa usynyp, 70 myń dollarǵa deıin barysady. Dese de, aýkıon sońǵy máresine jaqyndaǵan. Mańdaıy terlegen Morıs Klark «72 myń» degende, qyzaryp bórtken Djon Rokfeller «72 500» deıdi. Qarsy tarap budan joǵary baǵa usynýǵa qaýqarsyz edi, olar munaı bıznesin Rokfellerdiń enshisine qaldyryp kete bardy. 72 500 dollaryn shyǵyndaǵan 26 jasar D.Rokfeller munaı kásipornynyń basybaıly qojaıyny atanady. Tıisinshe «Clark and Rockefeller» kásiporny da ydyraıdy. Al aǵaıyndy Klarktardan qutylǵan munaı kompanııasy endi «Rockefeller & Andrews» dep ataldy.

1866 jyly Djon Rokfellerdiń inisi Ýılıam Rokfeller munaı óńdeý fırmasyn ashyp, aǵasynyń kompanııasyna seriktes bolyp jalǵanady. Ol kezde munaı óńdeıtin kásiporyn ashý kóp ınvestıııany talap etpeıtin: shaǵyn munaı óńdeý zaýytyn salý úshin 10 myń dollar, iri munaı óńdeý zaýytyn turǵyzý úshin 50 myń dollar jetkilikti edi.

Genrı Flegler – D.Rokfellerdiń eń senimdi serigi

Kompanııanyń kókjıegin keńeıtkisi kelgen Rokfeller jańa kadrlar men qarjy kózderin izdep, burynǵy eski tanysy Genrı Fleglermen jolyǵady. Ol 35 jastaǵy Fleglerdiń dıplomatııasyna, iskerligine burynnan tánti edi. Aqyry ony seriktes bolýǵa kóndiredi. Genrı Flegler budan keıingi tarıhta Rokfellerdiń oń qoly, bas keńesshisi boldy. Onyń kompanııasyndaǵy №2 adam sanaldy. Djon Rokfeller Genrıdiń maquldaýynsyz eshqandaı sheshim qabyldamaıtyn. Djon Rokfellerdiń ózi aıtpaqshy «Flegler bir nársege kózi neǵurlym anyq jetse, soǵan soǵurlym qaıratyn jumsaı alatyn jan» boldy. Rokfeller men Flegler bir-birin tolyqtyratyn, bir-biriniń joǵyn túgendeıtin ǵajaıyp tandem boldy deıdi zertteýshiler. Jańa ózgeriske oraı «Rockefeller & Andrews» kompanııasy 1867 jyldan bastap «Rockefeller, Andrews & Flagler» dep atalady. Samıýel Endrıýs kásiporynnyń tehnıkalyq sharýashylyǵyna jaýapty boldy.

Flegler qaltaly týysy Stefan Harknıssti kompanııaǵa ınvestıııa quıýǵa úgittep, ony «Rockefeller, Andrews & Flagler»-diń beıresmı akıoneri etedi. Qarjy qosymsha ısternalar satyp alýǵa, jańa zaýyttar turǵyzýǵa jumsaldy. Nátıjesinde buǵan deıin táýligine 500 barrel munaı óndirip kelgen kásiporynnyń bir kúndik óndiris kólemi 1500 barrelge deıin artady.

Bıznesmender munaı óńdeý tehnologııasyna den qoıdy. Gazolın, benzol, lagroın, parafın, petrolatým (vazelın) jáne taǵy basqa maı túrleri óndirildi. Kóptegen usaq kompanııalar konservatıvti baǵyt ustanyp, tek munaı óndirýmen ǵana shektelgendikten, Rokfeller komandasynyń bul saıasaty kásiporynǵa tyń serpin berdi.

Tarıhshylar 1868-1873 jyldar aralyǵy munaıshylar úshin «depressııa jyldary» bolǵanyn jazady. Olaı bolatyn sebebi, munaı kompanııalarynyń sany tym kóbeıip, olardyń ónimi naryqtaǵy suranystan úsh ese artyp ketedi. Qasań baǵyttaǵy kompanııalar naryqtan shyǵyp qalyp jatqanda, óndirisin dıversıfıkaııalaǵan «Rockefeller, Andrews & Flagler» kompanııasy kúızelisten kúıli shyqty. Daǵdarysqa tótep bergen kásiporynǵa aqsha salǵysy kelgen ınvestorlar da tabyldy. Nıý-Iorkten kelgen Bendjamın Brıýster men O.B.Djennıngs ınvestıııa quıýǵa nıet tanytqandarymen, Rokfeller kásiporyndy baqylaýdan shyǵaryp alamyn-aý degen qaýippen kezdeısoq qarjygerlerdiń ótinishin qabyldaýǵa asyqpady.

Naryq segmentterine ıelik etý úshin, iri munaı kompanııalarynyń arasynda keskilesken báseke týady. Ol zamanda munaı kompanııalarynyń bolashaǵy temirjol torabymen tikeleı baılanysty edi. Temirjol munaı óndirýshilerdi alystaǵy tutynýshylarmen qaýyshtyratyn jalǵyz transport túri bolatyn. Sol sebepten temirjol kompanııalarynyń qojaıyndary men munaı magnattary arasynda jańa dıplomatııalyq qatynastar paıda bola bastaǵan. Temirjol qojaıyndarynyń arasynda da munaı shıkizaty men munaı ónimderin tasymaldaýǵa talasqan ishki básekelestiktiń nyshany baıqalady.

«Standard Oil» kompanııasynyń sertıfıkaty

Tarıhı tájirıbe kórsetkendeı iri kompanııany bir ǵana qojaıyn basqarý múmkin emes. Al bank sferasyndaǵy, temirjol torabyndaǵy, munaı salasyndaǵy alyp korporaııalardyń ómiri bir adamǵa emes, birneshe adamǵa emes, bir top adamǵa tikeleı táýeldi bolatyn. Korporatıvti menedjmentke ózgerister engizbese básekege shydas berý qıyndaıtynyn uǵynǵan Djon Rokfeller men onyń komandasy 1870 jyldyń 10-qańtarynda Klıvlendte «Standard Oil» akıonerlik qoǵamyn tirkeýden ótkizedi.  Kompanııanyń akıonerlik kapıtaly árqaısysy 100 dollarǵa baǵalanǵan 10 myń akııadan quralyp, kapıtalızaııa 1 mıllıon dollarǵa (100h10 000=1 000 000) teń boldy. Akııalar tómendegideı bóliske túsedi: D.Rokfeller 2667 akııa, Genrı Flegler, Ýılıam Rokfeller, Samıýel Endrıýs 1333 akııadan, S.Harknıss 1334 akııa, «Rockefeller, Andrews & Flagler» kompanııasy 1000 akııa, O.B.Djennıngs 1000 akııa ıelenedi. Taǵy birneshe ınvestorǵa aldaǵy ýaqytta akıonerlik qoǵamǵa múshe etip qabyldaýǵa ýáde beriledi.

D.Rokfeller dırektorlar keńesiniń tóraǵasy, G.Flegler korporaııanyń hatshysy ári qazynashysy bolyp saılanady. Ý.Rokfeller vıe-tóraǵalyqqa jaıǵassa, S.Endrıýs atqarýshy dırektor bolyp taǵaıyndalady.

Klıvlendtegi 60 akr jerge oryn tepken «Standard Oil» korporaııasy AQSh-tyń munaı óndirisiniń onnan bir bóligin ıemdendi. Korporaııanyń qaramaǵynda eki munaı aıdaıtyn zaýyt, bondar, bóshke, ısterna shyǵaratyn óndiris orny, kóldiń betimen qara altyn tasymaldaıtyn tankerler men kemeler, lıhterler, pakgaýzdar men qoımalar boldy. Etek-jeńin jınaǵan korporaııa naryqty tolyq ıgerý úshin, arenadaǵy 250 básekelesin yǵystyryp shyǵarýǵa oqtalǵan.

1870 jyldary munaı óndirýshi aımaqtarda bir barrel munaıdy tasymaldaý quny 40 entke teń bolatyn. Jumys tájirıbesi mol Fleglerdiń temirjol salasyndaǵy tamyr-tanystary barshylyq edi. Ol AQSh-tyń áli munaı shyǵa qoımaǵan aımaqtaryna júk tasymaldaıtyn temirjol kompanııalarynyń basshylarymen astyrtyn baılanys ornatyp, olardy tarıf baǵamyn básekelesterimen salystyrǵanda eki ese arzan qylýǵa kóndiredi. Kelisim boıynsha munaıdy jáne munaı ónimderin satýdan túsken tabys  taraptardyń sińirgen eńbegine sáıkes bólinetin boldy.  Munaıshylar men temirjolshylar aýyz jalasyp qurǵan astyrtyn uıym «South Improvement Company» dep ataldy. Bul uıymnyń artynda Rokfellerdiń tobymen birge Gýld, Vanderbıld, Skott syndy temirjol monopolısteri turdy.

«South Improvement Company» uıymyna múshe temirjol qojaıyndary aıaýsyz, ádiletsiz qadamǵa bardy. Olar «Standard Oil» korporaııasynan basqa munaı óndirýshilerge tarıf baǵamyn eki ese, birneshe ese qymbattatty. Rokfeller munaıdyń ár barreline 40 entten tólep jatqanda, onyń baqtalastary ár barrelge 80 entten, 2,14 dollardan tóleýge májbúr boldy. Qupııa kelisimniń arqasynda kúsheıgen «Standard Oil»-men básekelese almaı kóptegen munaı kásiporyndary bankrotqa ushyraıdy. Olar kúıregen kásiporyndaryn «Standard Oil»-ǵa satty.

Astyrtyn kelisimdi qansha jerden jabyq ustaýǵa tyryssa da, aqparat syrtqa shyǵyp ketti. Jergilikti gazetterdiń birine zańdy belden basyp, jumys atqaryp jatqan monopolıst uıymnyń bar ekendigi týraly maqala basylyp, qoǵamda dúrbeleń týady. Úsh myń adam jınalyp, mıtıng ótkizedi. Bankrotqa ushyrap, kásipornynan aıyrylyp qalǵan kásipkerler shý kóteredi. «South Improvement Company»-ǵa qarsy naýqannyń basy-qasynda Charlz Pratt jáne Genrı Rodjers atty eki munaı alpaýyty bastaǵan top júrdi. Olar 112 munaı óndirýshiniń basyn qosyp, narazylyq retinde munaıshylar odaǵyn qurady. Biraq naýqan halyqtyń monopolısterge qarsylyǵynan góri, monopolısterdiń monopolıstermen qaqtyǵysyna qatty uqsaıtyn. Qalaı bolǵanda da bir jyl jumys istep úlgergen «South Improvement Company» uıymynyń qyzmeti Pensılvanııa gýbernatorynyń sheshimimen toqtatylady. «South Improvement Company»-diń quıturqy áreketi Amerıkanyń demokratııalyq qoǵamyna, erkin ekonomıkalyq naryǵyna, ádiletti oıyn erejesine qarama-qaıshy kelse de, Djon Rokfeller óz amalynyń durys qadam bolǵandyǵyn aıtyp tanbaǵan. Arnaıy komıssııa qurylyp, isti teksergenimen, uıym músheleriniń qaǵazdarynan kinárat tappady. Bir-biriniń aýzyna túkirip qoıǵandaı barlyǵy zań júzinde jumys istegenderin aıtyp turyp aldy. Olarǵa munaı óndirisimen aınalysýǵa tyıym salǵanymen, onysynan da túk shyqpady.

Djon Rokfeller 1871 jyldyń jeltoqsan aıynda polkovnık Olıver Peındi korporaııaǵa akıoner retinde tartady. Peın joǵarǵy bılikke yqpaly bar adam bolatyn. Olıver Peın «Standard Oil»-ǵa jeke kásiporny arqyly tirkeldi. Peınnen basqa taǵy birneshe ınvestor dırektorlar keńesine qosylady. «Standard Oil» korporaııasynyń kapıtaly jalpy quny 2 500 000 dollardy quraıtyn 25 000 akııaǵa ulǵaıtyldy. Akııalar tómendegi tizim boıynsha bóliske tústi:

«Standard Oil» korporaııasy táýligine 10 myń barrel munaı óndiretin, 1600 jumysshysy bar alyp kásiporynǵa aınaldy. 1600 jumysshyǵa aı saıyn eńbekaqy retinde 90 myń dollar bólinip otyrdy. Qanatyn keńge jaıǵan «Standard Oil» sol jyly naryqtaǵy 34 básekelesin jutyp jiberedi. Jańa kásiporyndardy enshilegendikten, «Standard Oil»-dyń taýar assortımenti de kóbeıdi.

Burynǵy ónimderdiń qataryna naftender, qyshqyldar, boıaýlar, balaýyzdar jáne taǵy basqalar qosyldy. Korporaııanyń quramyna 6 gýdron zaýyty (munaı qaldyqtaryn qajetti zattarǵa aınaldyratyn zaýyt), eki qyshqyl óndiretin zaýyt jáne taǵy bir janarmaı óndiretin zaýyt kirdi. «Standard Oil» korporaııasy Klıvlendke tolyq monopolııa ornatqan edi. 1872  jyly munaıdyń baǵasy kúrt arzandap, bir gallon janarmaıdyń baǵasy 22 entten 13 entke túsedi. Bir jyl ótkende 11 entke deıin taǵy quldyraıdy. Qosymsha qory bar «Standard Oil»-dyń murtyn balta shappady. Ónimniń ózindik qunynyń tómendiginiń arqasynda basqa kásiporyndar sııaqty bankrotqa ushyramady.  Qaıta tynys-tirshiligi toqtaǵan kompanııalardy satyp alyp, órisin keńeıte berdi. Soǵan sáıkes akıonerlerdiń akııalyq úlesteri de birtindep ósti.

«Standard Oil» korporaııasynyń Klıvlendtegi zaýyty

1874 jyly Djon D.Rokfeller úsh qyzdan soń uldy bolyp, onyń atyn kishi Djon D.Rokfeller dep qoıady.

70-jyldardyń ortasyna taman munaıshylardyń baǵyna oraı qara altyn tasymaldaıtyn qubyr joldary tósele bastady. Qubyr jolynyń monopolııalanyp ketýinen qaýiptengen Rokfeller bul salaǵa qyrýar ınvestıııa quıady. Árıne, bul sharýany ózge munaı kásipshilikterimen kúsh qosyp atqardy. Qubyr jolynyń temirjoldan artyqshylyǵy – alys aımaqqa aıdalatyn munaıǵa da, jaqyn óńirge jóneltiletin munaıǵa da birdeı baǵa belgileıtin. Qubyr ıeleri úshin joldyń uzaqtyǵy mańyzdy faktor bolyp eseptelmedi. Ishteı básekelesip júretin temirjol kompanııalary múldem beıtanys básekeles salaǵa kezikti. Endi olarǵa munaı óndirýshilerdi ózderine tartý úshin, tarıf baǵamyn taǵy da arzandatýǵa týra keldi. Qubyr jolynyń paıda bolýy munaıshy bıznesmenderdiń jeńisi edi.

Tasymaldyń jańa túrine aqsha salǵan «Standard Oil» jalpy qubyr jelisiniń úshten bir bóligine ıe boldy. Al qubyr jolyn paıdalanýdan, jalǵa berýden túsken tabystyń 36,5%-yn ıemdenip otyrdy.

Rokfeller men onyń toby naryqqa ústemdik etý úshin, kadr saıasatyna basa mán berý kerek ekenin, sheshýshi tulǵalarmen jaqyn qarym-qatynas ornatý kerek ekenin jaqsy uqty. Naryqqa tórt taǵandap bekingen Djon Rokfeller Pıtsbýrgtaǵy, Fıladelfııadaǵy, Nıý-Iorktaǵy munaı magnattarymen kelissóz júrgizip, olardyń barlyǵyn «Standard Oil»-dyń qaramaǵyna enýge kóndiredi. Naryqtaǵy basty básekelesteri, bir kezderi ata jaýy bolǵan Charlz Pratt jáne Genrı Rodjerstermen de tatýlasyp, ekeýin akıoner retinde qabyldap, al Prattyń balasyn korporaııasynyń bas hatshysy etip taǵaıyndaıdy. 1875 jyly «Standard Oil» korporaııasynyń akıonerleri ár akııadan túsetin dıvıdentti 115 dollarǵa kóteredi. Arnaıy akıonerler jınalysy ótkizilip, jınalys qorytyndysy boıynsha korporaııanyń akıonerlik kapıtalyn 3 mıllıon 500 myń dollarǵa jetkizý josparlanady. Akıonerlerdi tartý jumysy esh toqtamady. «Standard Oil»-dyń qanatynyń astyna kirgisi keletinder úshin, arnaıy akııalar shyǵarylyp, olar óndiristik qýatqa saı baǵalanyp, satylyp otyrdy. Óndiris oshaqtary, óńdeý kásiporyndary, satý ortalyqtary, dıller mekemeleri, temirjol kompanııalary, qubyr joldary, teńiz kólikteri, gýdron zaýyttary, munaı ydystaryn daıyndaýshy ehtar jáne basqada sharýashylyq sýbektileri Rokfellerdiń qolastyna toptasty. Amerıkadaǵy uzyndyǵy 40 myń mıldi quraıtyn qubyr jolynyń 35 myń mıli Rokfellerdiń kompanııasyna qarady. 1976 jyly AQSh-ta óndirilgen 10 mıllıon barrel munaıdyń 80%-y «Standard Oil» korporaııasynyń úlesine tıdi.

«Standard Oil» ózi enshilegen jerlerdegi belsendiligin kúsheıtýmen qatar Baltımordaǵy, Nıý-Djersıdegi, Jańa Anglııadaǵy, Nıý-Iorktiń soltústik aýdandaryndaǵy jáne basqa da ıgerilmegen naryqtarǵa aýyz saldy. Rokfellerge «Pennsylvania Railroad» temirjol kompanııasynyń qojaıyndary Tom Skott pen Djozef Pott qatty qarsylyq kórsetti. Olar «Standard Oil»-dy álsiretý úshin, balama qubyr jolyn júrgizdi, munaı óńdeý zaýyttaryn saldy. «Standard Oil» jaýap retinde qoldaǵy barlyq resýrstaryn paıdalanyp, munaı men ony tasymaldaý qunyn barynsha tómendetedi. Baǵa saıasatyna tótep bere almaǵan «Pennsylvania Railroad» búkil aktıvterin 3 mıllıon 400 myń dollar baǵamen «Standard Oil»-ǵa satýǵa májbúr boldy.

1877 jyldyń sońyna deıin «Standard Oil» taǵy 31 básekeles kásiporyndy jutyp, búkil qubyr jolyna monopolııa ornatty. Úkimet tarapynan korporaııa menedjerleriniń ústinen alty bap boıynsha qylmystyq is qozǵalǵanymen, olar aıyppul tóleýmen ońaı qutyldy.

1879 jyly «Standard Oil»-ǵa jańa baqtalas paıda boldy. Pensılvanııadaǵy «Tidewater Pipe Co» korporaııasy munaı óndiriletin aýdandardy jaǵalaı, uzyndyǵy 110 mıl temirjol tósep, sonymen birge munaı qubyryn júrgizedi. Bul Rokfeller men onyń komandasyna aýyr soqqy bolyp tıdi. Olar munaı transportynyń tórtten úsh bóligin jaýlap alǵan «Tidewater Pipe Co» korporaııasyna qarsy joryq uıymdastyryp, olardyń tasymal joldarynyń boıynda ornalasqan munaı kenishteri men óńdeý ortalyqtaryn satyp alady. Onymen qosa báz baıaǵy ádisterine salyp, tarıf baǵamyn tómengi shekke deıin túsiredi. «Tidewater Pipe Co» berilýge májbúr bolyp, akıonerlik kapıtalynyń kóp bóligin «Standard Oil»-ǵa satady.

«Standard Oil» 1879-1882 jyldar aralyǵynda joǵary ósimge qol jetkizip, oǵan 14 uıym, 26 akıoner kelip qosylady. Korporaııa eldegi munaı óńdeý salasynyń 95%-yn, munaı qubyrlarynyń 90%-yn baýyryna basty. Lıma Frash, Ýılıam Barton syndy hımıkterdiń kómegimen munaıdan alynatyn taýarlar túrin 300-ge deıin jetkizedi. Akıonerlerdiń kóbeıýine baılanysty «Standard Oil» trestke (senimdi tulǵalar keńesi degen maǵyna) aınaldyryldy. Kókjıegi keńigen Rokfeller Ogaıo shtatyndaǵy «National City Bank»-tiń akııalaryn satyp alyp, banktiń de iri akıoneri atanady.

Monopolıst «Standard Oil». Karıkatýra

XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda eki ǵylymı jańalyq ashylyp, onyń biri – Rokfeller men onyń komandasyn taqyrǵa otyrǵyza jazdasa, ekinshisi – olardyń tóbesin kókke jetkizdi. Birinshi ǵylymı jańalyq – Tomas Edısonnyń elektr lampasyn oılap tabýy. «Eldiń bári kerosın shamdy tastap, elektr shamdaryna aýysyp ketse qaıtemiz» dep ýaıymdap júrgende, nemis ǵalymdary ishten janý dvıgatelin ómirge ákeledi. Ishten janý dvıgateliniń arqasynda avtomobıl, aeroplan óndirisi jandanyp, munaı magnattarynyń máńgilik klıentteri naryqqa shyqty.

«Standard Oil» halyqaralyq naryqqa jol ashyp, Anglııa, Franııa, Germanııa, Reseı, Qytaı, Úndistan memleketterine munaı ónimderin jóneltti. Aýzyn arandaı ashqan trestiń tábeti AQSh úkimeti men kongresiniń nazaryn aýdarmaı qoımady. Senatorlar trestke qarsy «Sherman Aktisin» qabyldap, monopolısterdiń basyna qara bult úıiredi. Tekserýshi organdar «Standard Oil»-dyń qyzmetinen 1462 zańbuzýshylyqty taýyp, 29 mıllıon dollar aıyppul salady. Trestiń menedjerleri zań organdaryna eldegi «Standard Oil»-dan basqa 111 munaı óndirýshi kompanııanyń tizimin usynyp, ózderiniń monopolısterdiń qataryna jatpaıtynyn dáleldep baǵady. Tresttiń halyqaralyq korporaııalarǵa tótep berý maqsatynda «bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarý» úshin qurylǵanyn, onyń akıonerleriniń sany 700-ge jýyqtaǵanyn aıtyp qarsylasady. Sózderiniń aqıqaty retinde tresttiń hattamalaryn kórsetedi.

Al Rokfeller ómirinde jýrnalısterge sırek suhbat bergen adam edi. Korporaııasyna qatysty qandaı daý bolsa da, ol jaıly buqaralyq aqparat quraldaryna eshqandaı túsinikteme bermeıtin. Djon Rokfellerdi izdep barǵan tilshiler onyń kabınetiniń ishten bekitilgen esiginiń syrtynan qaıtatyn.

Qyrýar qarjynyń ıesi bolǵan Djon Rokfeller áý basta Respýblıkalyq partııa qatarynan jaqtastaryn taýyp úlgergen edi. Respýblıkalyq partııanyń jetekshisi Alonzo Hanna «Standard Oil»-dyń jasyryn úleskerleriniń biri, ári tresttiń joǵarǵy bıliktegi «tótenshe komıssary» bolatyn. Hanna Ogaıo shtatynyń prokýroryna qysym kórsetip, Rokfellerge taǵylǵan aıyptardy aldyrtyp tastaıdy.

Iá, Qudaı aqsha arqyly bılikke umtylatyn olıgarhtar men bıliktiń kúshimen aqshaǵa qol sozatyn korrýpıonerlerdiń ymyrasynan saqtasyn! 1896 jyly Djon.D. Rokfeller Ogaıo shtatynyń burynǵy gýbernatory, Respýblıkalyq partııanyń atynan Prezıdent saılaýyna túsip jatqan Ýılıam Mak Kınlıdiń saılaý shtabyn qarjylandyryp, onyń saılaýaldy qoryna 250 myń dollar aýdarady. Mak Kınlı ekinshi merzimge saılanarda da (1900 jyl) demeýshilik kórsetedi. AQSh bıligi budan bylaı Rokfellerdiń trestin qysymǵa alýdy doǵaryp, qaıta ony halyqaralyq saıası múddege paıdalanýdy durys sanady. Sebebi ol kezde AQSh álemdik saıasatta gegemonııalyqqa umtylyp jatqan bolatyn. Sıtýaııany tıimdi paıdalanǵan Rokfeller óz adamdarynyń birnesheýin kongresske senator etip ótkizip jiberedi. 1901 jyly balasy kishi Djon Rokfellerdi úılendirip, senator N.Oldrıchpen quda bolady. Endi ishki naryqtaǵy kompanııalardyń eshqaısysy Rokfellerdiń básekelesi bola almady, onyń qarsylastary – Aq úı men Kapıtolııdiń ishindegi antımonopolıst prezıdentter, senatorlar jáne Reseıdegi, Eýropadaǵy ózi sııaqty munaı alpaýyttary edi.

1901 jyly prezıdent Ýılıam Mak Kınlı qastandyqpen atyp óltiriledi. Onyń ornyna respýblıkashyldar Teodor Rýzveltti otyrǵyzady. Arada úsh jyl ótkende Alonzo Hannada o dúnıelik bolyp, tamyr-tanystarynan aıyrylǵan Rokfellerdiń qoly qysqarady. Jańadan qurylǵan «Trestke qarsy lıganyń» janaıqaıymen Teodor Rýzvelt monopolısterdi álsin-álsin synǵa aldy. Biraq ol monopolııaǵa qarsy bolǵanymen, menshik quqyna qol suǵa almaıtynyn aıtýmen boldy. Memlekettik hatshy Rýt aıtqandaı «Rýzvelt kóp úrip, az tisteıtin» saıasatker edi. Óıtkeni ol taǵy bir mıllıarder, eldegi temir óndirisiniń qojaıyny Morgannyń yqpalynda bolatyn. Eki prezıdenttik saılaýda da monopolıster tarapynan qarjylyq qoldaýǵa ıe bolǵan ol Mak Kınlıdiń ekonomıkalaq saıasatyna esh ózgeris engizbedi.

Djon D.Rokfeller halyqaralyq naryqta Rotshıldter áýletimen, shveııalyq aǵaıyndy Nobeldermen, gollandııalyq kópes Genrı Deterdıngpen jáne taǵy basqa orys, aǵylshyn ónerkásipshilderimen básekelesti. Rotshıldter men Nobelder orys bıligimen kelissóz júrgizip, Rokfellerdi Reseı naryǵynan yǵystyryp shyǵarady. Qaıta kelisim ornatý maqsatymen «Standard Oil»  qojaıyny Reseı qarjy mınıstrin Nıý-Iorkke shaqyrady. Alaıda orys ókili kezdesýdiń Amerıkada emes, Parıjde bolǵanyn qalap, kelissóz sonda ótedi. Kezdesý nátıjeli bolmady, orystar amerıkandyqtarmen kommerııalyq kelisim jasaýdan bas tartady.

Rokfeller endi nazaryn Indonezııa araldarynan shyǵyp jatqan munaı kózderine burady. Indonezııanyń Amerıkadaǵy konsýldyǵymen baılanys ornatyp, qam jasaǵanymen, onyń aldyn anglııalyq, gollandııalyq bıznesmender orap ketedi. Ishki naryqta jeńisten jeńiske jetip úırengen Djon Rokfeller endi AQSh úkimetiniń kómegimen Qytaıdaǵy naryq segmentterine qol jetkizedi. «Standard Oil» qytaılyqtarǵa orasan kólemde kerosın satqanymen, ýaqyt óte kele ol jaqtaǵy júzdegen mıllıon tutynýshylarynan da alystaýǵa májbúr bolady. XX ǵasyrdyń basynda Eýropa derjavalary Qytaıdy kolonııaǵa aınaldyryp, ózara bóliske salady. Qytaı men Sibirdiń arasyn jalǵaıtyn temirjol qurylysyn bastap qoıǵan Rokfellerdiń jobasy eýropalyqtar qoıǵan kederginiń kesirinen aıaqsyz qalady. Amerıkalyq elıta olardan «ashyq esikti» talap etip, birneshe nota jiberedi. Soltústik Qytaı men Manchjýrııadaǵy saýda saıasaty reseılikter tarapynan qarsylyqqa ushyraǵandyqtan, júzege aspaı qalyp, eki jaqtyń dıplomatııasy kúrt nasharlaıdy.

1890-jyldardyń sońyna qaraı Reseı munaı óndirisi boıynsha AQSh-ty qýyp jetip, derbes bazasyn qalyptastyryp úlgergen edi. «Standard Oil»-dyń menedjerleri orys ókimetine Bakýdegi munaı kózderin satý jóninde suraý jiberedi. Alaıda orystar kelisimshart jasaýdan taǵy bas tartty. Djon Rokfeller qıyr shyǵystaǵy araldar men qalalar úshin, Reseı men Japonııa arasynda soǵys órti tutanǵaly jatqanyn estip, eger patsha ókimeti munaı kenishterin bizge satpasa, onda «National City Bank» arqyly japon áskerin qarjylandyratynyn aıtyp, doq kórsetedi. Reseı ákimshiligi Rokfellerdiń bopsasyna qoldy bir siltep, ony munaı ken oryndaryna jolatpaıtynyn taǵy bir qaıtalaıdy.

«Kim munaıǵa ıe bolsa, sol álemdi basqarady» depti aǵylshyn admıraly D.A.Fısher. Buqaralyq aqparat quraldary damymaı turǵan zamanda bul naqyl osylaı aıtylypty. Sebebi munaı ındýstrıaldy qoǵamnyń basty qozǵaýshy kúshi edi.

«Standard Oil» kompanııasynyń janarmaı quıý beketi

Rokfellerge qarsy joıqyn joryq uıymdastyrǵan eń qaýipti básekelesi Genrı Deterdıng boldy. Reseı, Azııa, Ortalyq Eýropa elderiniń naryǵyn jaýlaǵan ol Rokfellerdiń «baǵa saıasatyna» eregisip, óziniń munaı tıelgen tankerlerin Nıý-Iorktyń túbinen bir-aq shyǵarady. Teodor Rýzvelt bılikten ketken soń, ishki naryqta «Standard Oil»-ǵa básekeles iri kompanııalar boı kóterip kele jatqan. Óıtkeni tutynýshylar qatary kúrt artyp, munaı óndiretin kásiporyndardyń ómirsheńdigine kúmán týmaǵan. 1900 jyly AQSh-ta 8000 ǵana avtomobıl bolsa, 1915 jyly olardyń sany 2,5 mıllıonǵa jetip jyǵylady. Kólik sanynyń budan keıin de kóbeıe beretinin túsingen bıznesmender qoldaǵy ınvestıııalaryn munaı salasyna quıady. Amerıkadaǵy jańa básekelesteri týraly oılap, abyrjyńqyrap otyrǵan Rokfellerge muhıttyń ar jaǵyndaǵy Deterdıngtiń saýda jasap munda kelýi múldem kútpegen oqıǵa boldy. Gollandııalyq Genrı Deterdıng amerıkalyq Djon Rokfellerdi óz úıinen yǵystyryp shyǵarmaqshy! Deterdıng Rokfellermen beıbit kelisim bekitkisi kelgenimen, eshqandaı kelisimshart jasalmady. Ózin batys jarty shardyń qojaıyny sanaıtyn Djon Rokfeller myrza gollandııalyq áriptesimen bitimge kelýdi álsizdik dep baǵalaǵan.

Rokfeller kórshi Meksıkaǵa da kóz alartty. Meksıka prezıdenti P.Dıas amerıkalyqtarmen birge aǵylshyn kompanııalaryn da qabyldap, eki jaqqa birdeı úles beredi. Ol ınvestorlardy ońaı basqarý úshin, osylaısha teń  balans ustaǵysy keldi. Buǵan yzalanǵan AQSh saıasatkerleri P.Dıastyń qarsylastaryn Rokfellerdiń aqshasymen qarjylandyryp, ony bılikten taıdyrady.

AQSh-tyń memlekettik hatshysynyń orynbasary H.Vılson Rokfellerdiń halyqaralyq saıasattaǵy elshisi boldy. Ol túrik sultanymen, rýmyn korolimen jolyǵyp, sol elderdegi munaı kenishterin ıgerý úshin, Rokfellerge ruqsat alyp beredi. Sonymen qatar munaı salasyn memleket menshigine alý týraly zań shyǵarǵan Germanııa úkimetine saıası qysym kórsetip, zańdy qabyldattyrmaı tastaıdy.

Djon Rokfeller uly kishi Djon Rokfellermen birge

1911 jyly «Standard Oil»-dyń jyldyq tabysy 95 mıllıon dollarǵa jetedi. Sol jyly antıtrestshilerdiń bılikke sózi júrip, AQSh Joǵarǵy soty Rokfellerdiń trestin 34 táýelsiz kompanııaǵa bólshekteý týraly buıryq shyǵarady. Alyp kompanııanyń eń iri akıoneri bolyp sanalatyn Djon myrza buǵan asa qatty mazasyzdanbady. Ol akııalyq úlesin 34 kompanııaǵa bólip taratyp, táýelsizdik alǵan barlyq kompanııalardyń akıonerlik quramyna kire salady. Saıası qysymǵa qaramastan onyń akııalarynyń quny aspandaıdy. Búgingi ýaqyttaǵy «Mobil», «Exxon», «Chevron» jáne taǵy basqa da munaı korporaııalary «Standard Oil»-dyń usaqtalǵan bólimshelerinen bastaý alǵan kompanııalar bolatyn. Amerıka bıliginde otyrǵandar monopolııamen kúresý ońaı emestigin, iri kapıtalısterdiń shamyna tııý árdaıym abyroı ápermeıtinin jaqsy túsingen elıta boldy. Olardyń monopolııaǵa qarsy siltegen qylyshtary menshik zańyna da qııanatyn tıgize bergendikten, budan bylaı monopolısterdiń jekelegen zańǵa qaıshy áreketterimen ǵana kúresý kerek dep sheshken.

Shaý tartqan Djon Rokfeller 1913 jyly barlyq isin, úlesin ulynyń qolyna ótkizip, ózi zeınetkerlikke shyǵady. Tarıhshylar onyń sol kezdegi jeke qazynasyn árqıly baǵalaǵan. Esep-qısaptardyń shegi 900 mıllıon dollar men 1,4 mıllıard dollardyń aralyǵanda degen sheshimge keldi. Rokfeller otstavkaǵa ketkennen keıin, taǵy 24 jyl ómir súrdi. Ol Chıkago ýnıversıtetiniń, Rokfeller atyndaǵy medıına ınstıtýtynyń, Jalpy bilim berý ortalyǵynyń, Rokfeller qory  jáne taǵy basqa da ǵylymı, mádenı oshaqtardyń tusaýyn kesti. Rokfeller dınastııasy basqaratyn bul uıymdardyń qoǵam tıgizgen yqpaly ózinshe bir taqyrypqa arqaý bolatyn dúnıe.

Djon Rokfeller týraly shynaıy jazýǵa tyrysqan zertteýshilerdiń biri Deıl Karnegı. Ol 1932 jyly Pekındegi sharýalar tyrysqaq aýrýynan shybynsha qyrylyp jatqanda, Rokfellerdiń medıınalyq ınstıtýty egý jumystaryn júrgizip, sonyń arqasynda aýrýǵa ushyraǵan myńdaǵan adamdardyń ólimnen aman qalǵanyn jazady. «Men Rokfellerdiń aqshasynyń medıınaǵa qosqan qudiretin sol kezde kórdim» dep jazady ol. Sonymen qatar Karnegı bıznesmenniń jeke qasıetterine de toqtalady. Onyń aıtýynsha, 33 jasynda mıllıoner, 43 jasynda halyqaralyq korporaııanyń prezıdenti bolǵan Rokfeller bıznes júrgizýdiń aýyrtpalyǵynan jıi uıqysyzdyqqa ushyrap, júıkesine kóp salmaq túskendikten, jasy 50-den asqanda shashy, qasy, kirpikteri túsip, mýmııadan aýmaı qalǵan. Birde ol quny 40 myń dollar astyqty teńiz jolymen jóneltkende, 150 dollarǵa saqtandyrý polısin ashýǵa aqshasyn qımaıdy. Alaıda júk jóneltilgen túni qatty daýyl turyp, astyǵyn saqtandyrmaǵanyna ókinedi. Ertesinde tań atpastan saqtandyrý ortalyqtaryna baryp, polıs ashady. Kóp uzamaı astyqtyń dittegen jerge aman-esen jetkizilgeni týraly aqparat alady. Djon Rokfeller 150 dollardy artyq jumsap qoıǵanyna qynjylyp, ashý shaqyryp, barmaǵyn shaınaıdy. «Ózińiz oılańyzshy! –deıdi avtor. – Fırma jylyna jarty mıllıon dollar tabys taýyp jatqan tusta Rokfeller azǵantaı júz elý dollar úshin óz janyn jegideı jep jatyr».

Alǵashqyda ol boıyndaǵy aýrý, syrqaýlardy elemeıdi. Biraq as qorytý músheleri búlinip, uıqysy buzylyp, shashtary túse bergendikten, dárigerge qaralýǵa májbúr bolady. Dárigerler oǵan úsh ereje usynady: 1. Daý-damaıdan alys júrińiz, júıkeńizdi juqartpaýǵa tyrysyńyz. 2. Sergek bolyńyz, taza aýada qarapaıym jattyǵýlardy qaıtalap jasańyz. 3. Dıeta ustańyz. Tamaqty tym toıyp ishpeńiz, asqazannyń bir bóligi bos bolsyn. Osy aqyl-keńesti berik ustanǵannan shyǵar, Djon Rokfeller 98 jyl ómir súrip, 1937 jyly qaıtys boldy.

Túıin

Djon Rokfeller munaıdyń alǵashqy kózin ashýshy da emes, munaıdy túrli ónimderge suryptaıtyn hımık te emes, tuńǵysh uńǵymashy da emes. Ol – isker adam. «Naızaǵaıdyń otyna nan pisirip úlgeretin» epti kásipker. Ony saıasatqa yqpal etti dep aıyptaýdyń reti joq. Djon Rokfeller saıasatqa aralaspaı tynysh otyrsa, oǵan bıliktegilerdiń eshqaısysynyń zııan tıgizbeıtinine eshkim kepildik bere almaıtyn. Kerisinshe, ony saıasattyń yqpalymen (meıli, oń bolsyn, teris bolsyn) ósken dep sanaǵan jón. Teris bolatyn sebebi, memleket múddesi úshin degen uranmen bıznes, qarjy sektoryn aıtqanymen júrgizip, kógendep ustaýǵa úıir saıasatkerlerdiń áý bastan úlken qarsylyqqa ushyraıtyny anyq edi. Sol qarsylyq Rokfeller keıpinde kórinis berdi. Oń bolatyn sebebi, saıasatkerlerdiń bir toby dıvıdent alý maqsatymen Rokfellerdiń bıznesine tikeleı qoldaý kórsetti. Al Djon Devıd Rokfellerdiń ózi qazynasyn mıllıardqa toltyrǵan tuńǵysh bıznesmen retinde tarıhqa endi.

Abaı Asyl

Adyrna ulttyq portaly

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз