Djon Devison Rokfeller
Qara altynnyŋ korolı. Tarihtaǧy tūŋǧyş milliarder. Rokfeller dinastiiasynyŋ qainar bastauynda tūrǧan tūlǧa. Mūnai biznesınıŋ alyby. «Standard Oil» korporasiiasynyŋ qojaiyny.
Avraam Linkoln ölgennen keiın, AQŞ memleketı ūly saiasi qairatkerge jarymady. Odan soŋ prezident bolǧan saiasatkerler türlı qarjylyq toptarmen sanasyp, solardyŋ yǧyna jyǧylyp otyrdy. Uaqyt ozǧan saiyn halyqaralyq bankirler men transūlttyq korporasiialardyŋ jetekşılerınıŋ saiasatqa yqpaly ata-ananyŋ balaǧa, mūǧalımnıŋ oquşyǧa yqpalyndai bolyp kettı. Bırınşı jäne ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ tarihyn zerttegen ǧalymdar da Rokfeller, Morgan, Şif jäne taǧy basqalardyŋ esımderıne jiı toqtalady. Sebebı XX ǧasyrdyŋ basynan bastap tarihi tūlǧalardyŋ qataryna el bileuşılermen, äskeri qolbasşylarmen qatar älemdık qarjygerler kelıp qosyldy. Būl alpauyttardyŋ odan būrynǧy ırı saudagerlerden aiyrmaşylyǧy: olar memlekettık saiasi şeşımder qabyldauǧa tıkelei aralasa bastady.
Djon Devison Rokfeller 1839 jyly AQŞ-tyŋ Niu-Iork ştatyndaǧy Richford qalaşyǧynda düniege kelgen. Onyŋ ata-babalary Fransiiadan şyqqan gugenottar desedı. XVII ǧasyrda Rokfaildar äuletı Fransiiadan Germaniiaǧa qaşyp, ol jaqta jürıp protestant dının qabyldaidy. XVIII ǧasyrda Djonnyŋ atasy Amerikaǧa köşıp kelgen soŋ, familiiasyn amerikalandyryp, Rokfeller atanady. Djonnyŋ äkesı Uiliam Rokfeller ekı fermanyŋ qojaiyny bolsa da, mal, egın şaruaşylyǧynan görı saudagerlıkpen köp şūǧyldanady. Ol el aralap, därı-därmek satyp, «Doktor Uiliam» degen atqa ie bolady. Al anasy Eliza Devison naǧyz baptis edı. Dındarlyǧynyŋ arqasynda jäne otbasy, oşaq qasynda jürgendıkten, bala tärbiesınde şeşuşı röl atqardy. Tegı şotlandiialyq Eliza hanymnyŋ küieuıne sözı jürmese de, janūiadaǧy alty balaǧa yqpaly eren edı. Djon Rokfellerge tän salqynqandylyq pen tereŋ oi anasynan qalǧan qasiet deidı zertteuşıler. Al käsıpkerlık qabılettıŋ äkesınen jūqqany dausyz.
Djon Rokfeller sauatyn baptisterdıŋ şırkeuınde aşty. Bolaşaǧyna qajettı ılımnıŋ negızderın osynda üirendı. Anasymen, bauyrlarymen bırge şırkeudıŋ jeksenbılık uaǧyzdaryna qatysty.
Djon biznesmen boludy tym erte bastady. Konfet, ündık ösırıp satumen ainalysyp, qarajat jinaidy. Kapitalyn arttyru maqsatynda körşısıne kartop qazuşy bolyp jaldanady. 13 jasynda 50 dollar jinaǧan Rokfeller, anasynyŋ aqylymen aqşasyn bır fermerge 7,5%-dyq jyldyq mölşerlememen nesiege beredı. Djon Rokfeller aqşanyŋ qūdıretın sol kezde sezınedı. Qara jūmysqa jegılmei-aq aqşa jasauǧa bolatynyn tüsınedı.
1853 jyly üilı-barandy otbasy Ogaio ştatyndaǧy Klivlend qalasyna köşıp keledı. 14 jasar Djon Klivlendtegı mektepten orta bılım alady. Bıraq mūnda da baptister uaǧyz aitatyn şırkeudıŋ qūimaqūlaq tyŋdauşysy bolady. 1854 jyldyŋ küzınde şırkeudıŋ ışındegı qauymdastyqqa müşe bolyp qabyldanyp, hatşylyq qyzmet atqarady. Djon Rokfeller mekteptı ekı jyl oqyp tämamdap, bılımın jalǧastyru üşın jergılıktı kommersiialyq kolledjge tüsedı. Kolledj qabyrǧasynda uaqyt joǧaltudy qūp körmei, oquyn tastap, üş ailyq buhgalterlık kursqa jazylady. Ol jerden buhgalterlık esep pen biznes-jospar qūrudy, valiuta aiyrbastau men bank ısın jürgızudı meŋgerdı.
Djonnyŋ äkesı Bill Rokfeller men anasy Eliza Devison
Kursty aiaqtaǧannan keiın, jük tasumen, komissiialyq saudamen ainalysatyn «Hewitt and Tuttle» kompaniiasyna buhgalterdıŋ kömekşısı bolyp jūmysqa tūrady. Tym ülken ambisiiasy bar jıgıt bastapqyda eŋbekaqynyŋ mölşerıne män bermedı. Alǧaşqy qyzmet ornyna synaq alaŋy retınde qarap, ondaǧy jūmys künderın buhgalterlık esepter men keŋse kıtapşalaryna şūqşiiumen ötkızdı. Kündelıktı mämılelerdı jıtı qadaǧalauda ūstau da onyŋ mındetı edı. Öitkenı «Hewitt and Tuttle» kompaniiasy temırjol torabymen, keme joldarymen, saudagerlermen, tauar öndıruşılermen tıkelei bailanys jasaityn. Bır jyl ötken soŋ, kompaniia qūryltaişylarynyŋ bırı Tattl qyzmetten ketıp, jūmystyŋ köbı Djon Rokfellerdıŋ moinyna artylady. Būǧan deiıngı jyldyq eŋbekaqysy 600 dollarǧa teŋ bolǧan ol, kompaniia direktory Hiiutten jyldyq eŋbekaqyny 800 dollarǧa deiın ösırudı talap etedı. Al Hiiut oǧan 700 dollar ǧana taǧaiyndap, qalǧan 100 dollardy aldaǧy uaqytta qosuǧa uäde etedı. Bıreudıŋ qyzmetınde jürudı ar sanai bastaǧan Rokfellerdıŋ basyna jeke biznes aşu turaly oilar keldı. Ol mūnda üş jyldan astam uaqyt qyzmet etkennen keiın, Moris Klark esımdı aǧylşynmen bırlesıp, 1859 jyly «Clark and Rockefeller» kompaniiasyn qūrady. Ekı jıgıt bastapqy kapital retınde ärqaisysy 2000 dollardan qūiady.
Djon Rokfellerdıŋ jas kezı
Rokfeller qaltasyndaǧy 900 dollaryna qaryzǧa alǧan 1100 dollaryn qosyp, käsıporynnyŋ 50% ülesıne ie qūryltaişy atandy. Kompaniia astyq, dändı-daqyldar, et jäne taǧy basqa önımderdı tasmaldap, jetkızıp berudı käsıp ettı. Olar temırjolmen qatar, Missisipi özenınıŋ aŋǧaryn tiımdı paidalandy, bastapqy jyldaǧy ainalym kölemı 450 myŋ dollardy qūrap, taza paida 4400 dollarǧa teŋ boldy. Azamattyq soǧys kezınde soltüstık maidandaǧy jauyngerlerge azyq-tülık, kiım-keşek tasymaldap, qoldaryna qomaqty paida tüsırdı.
Djon Rokfeller jūmysy qauyrt bolsa da, şırkeuden qol üzbedı. Injıldegı ösiet boiynşa tapqan tabysynyŋ 10%-yn baptisterdıŋ şırkeuıne audaryp otyrdy. 1855 jyly «Hewitt and Tuttle» kompaniiasyndaǧy alǧaşqy tört aida alǧan 95 dollarynyŋ 9,09 dollaryn şırkeudegı baptisterdıŋ qolyna tabystaidy. 21 jasynda şırkeudıŋ alty adamnan qūralǧan qamqorşylar keŋesıne müşe bolyp sailanady. Ol bala jastan daǧdylanǧan jomarttyǧynan köz jūmǧanşa ainymady. Tabysy ösken saiyn qaiyrymdylyq kömegınıŋ kölemı de ūlǧaia berdı. Ömırınıŋ soŋynda jeke bailyǧy 1 milliard dollarǧa jetıp jyǧylǧan kezde de, onyŋ 100 million dollary baptisterdıŋ ǧibadathanasyna tiesılı ekenın aitqan.
1859 jyldyŋ tamyz aiynda Edvin Dreik atty azamat Pensilvaniiada tarihtaǧy tūŋǧyş mūnai ūŋǧymasyn ıske qosady. Jer qyrtystarynyŋ joǧarǧy betkı qabattaryna ırkılıp jinalyp tūrǧan ien bailyqqa kım qyzyqpasyn, ıle-şala mūnai dümpuı bastaldy da kettı. Mūnai közderı basqa ştattardan da tabyldy. Bırneşe jyldyŋ ışınde bır Klivlendte jer astynan mūnai soratyn 20 mūnai zauyty salynady.
Djon Rokfeller mūnai salasyna 1862 jyly nazar audardy. Ol bırınşı kezekte mūnai öndıru qūny men mūnai öŋdeu qūnyn salystyrdy. Sol jyly ūŋǧymadan şyǧarylǧan şikı mūnaidyŋ barrelı (159 litr) 35-50 sentten, daiyn janarmaidyŋ är gallony (4,5 litr) 25-35 sentten satylyp jatqan. Tūtynuşylardyŋ köbı kerosindı mai şamǧa paidalanu üşın satyp alatyn. Ol kömır maiy men jan-januarlardyŋ maiyn almastyratyn bırden-bır arzan janarmai türı edı. Ol zamanda bır barrel mūnaidan 60-65% maişam jaǧarmaiy, 10% benzin, 5-10% benzol jäne ligroin alynatyn. Artylǧan şaiqausyz bölıgı smola men taǧy basqa qaldyqqa ainalatyn. Demek, bes barrel mūnai şikızatynan üş barrel jaǧarmai aluǧa bolady.
Rokfeller mūnai öndırısınıŋ bolaşaǧynyŋ jarqyn ekenın tüsınıp, özıne ülken bizneske bırge aiaq basatyn ärıptes ızdedı.
Samiuel Endrius Klivlendke 1857 jyly kelgen. Aǧylşyn azamaty maişam qūrastyratyn zauytqa maidyŋ sapasyn tekseretın sarapşy bolyp qyzmetke qabyldanady. Oǧan deiın kömırden alynatyn mineral maidy paidalanyp jürgen maişam zauytyna kerosinnıŋ alǧaşqy gallondary kelıp tüsedı. Kerosinnıŋ kemel keleşegıne közı jetken Samiuel Endrius jeke mūnai zauytyn aşuǧa niettengenımen, oǧan qarjysy jetpedı. Ol 1862 jyly Moris Klarkka qolqa salyp, mūnai aidaityn zauytty bırlesıp aşuǧa ügıtteidı. 1863 jyly ekeuı «Andrews, Clark & Company» käsıpornyn qūryp, sonymen bırge Rokfeller men Moris Klarktyŋ ınılerı Richard pen Djeimstı aksioner retınde qatarlaryna tartty.
Bes biznesmen Kingsber özenınıŋ jaǧalauynan üş akr jer satyp alyp, alǧaşqy zauyttyŋ ırgesın qalaidy. Ondaǧy maqsat – mūnai böşkelerın temırjolǧa deiın parohodpen jetkızu.
Qatar ömır sürıp jatqan «Clark and Rockefeller» men «Andrews, Clark & Company» kompaniialarynyŋ tynysy aşylyp, jaŋa kezeŋge köştı. Djon Rokfeller alǧaşqy firmada negızgı tūlǧa bolǧanymen, mūnai käsıpornynda aǧaiyndy Klarktardyŋ köleŋkesınde qalyp qoia berdı. Onyŋ ūsynystary qaperge ılınbei, jiı eleusız qalatyn boldy. Dauys beru räsımınde Endrius jasy kışı Rokfellerdı jaqtaǧanymen, ekeuınıŋ dausy aǧaiyndy üşeuınıkınen bärıbır asyp tüse almaityn. Köp uaqyt ötpei Rokfeller men aǧaiyndy Klarktardyŋ arasyndaǧy kelıspeuşılık aqyry şegıne jetedı.
«Andrews, Clark & Company» käsıpornynyŋ Klivlendtegı alǧaşqy mūnai zauyty
Kompaniia kökjiegın üzdıksız keŋeitudı jaqtaityn Rokfeller künderdıŋ künınde qol qoidyru üşın, Moris Klarktyŋ aldyna bırneşe ıs qaǧazyn qoiady. Is qaǧazy nesiege qatysty bolatyn. Moris Klark ekı käsıporynnyŋ banktıŋ aldyndaǧy qaryzy jüz myŋ dollarǧa juyqtaǧanyn, endı nesie ala berudıŋ tiımsız ekenın aityp qarsy şyǧady. Ülken ıs üşın ülken täuekel qajet ekenın söz etıp, Rokfeller de raiynan qaitpai tūryp alady. Bır şeşımge toqtai almai, aqyry kompaniianyŋ taratylatyny jaily jergılıktı gazetke habarlandyru ılgızedı. Kompaniia kımnıŋ ielıgınde qalatynyn anyqtau üşın, ekı tarap ortaq advokat jaldap, auksion ötkızuge kelısedı. Auksion erejesı boiynşa mūnai kompaniiasy eŋ köp qarjy ūsynǧan adamǧa tiesılı bolmaq.
Sauda 500 dollardan bastaldy. Şegıngısı kelmegen ekı jaq bır-bırınıkınen joǧary baǧa ūsynyp, 70 myŋ dollarǧa deiın barysady. Dese de, auksion soŋǧy märesıne jaqyndaǧan. Maŋdaiy terlegen Moris Klark «72 myŋ» degende, qyzaryp börtken Djon Rokfeller «72 500» deidı. Qarsy tarap būdan joǧary baǧa ūsynuǧa qauqarsyz edı, olar mūnai biznesın Rokfellerdıŋ enşısıne qaldyryp kete bardy. 72 500 dollaryn şyǧyndaǧan 26 jasar D.Rokfeller mūnai käsıpornynyŋ basybaily qojaiyny atanady. Tiısınşe «Clark and Rockefeller» käsıporny da ydyraidy. Al aǧaiyndy Klarktardan qūtylǧan mūnai kompaniiasy endı «Rockefeller & Andrews» dep ataldy.
1866 jyly Djon Rokfellerdıŋ ınısı Uiliam Rokfeller mūnai öŋdeu firmasyn aşyp, aǧasynyŋ kompaniiasyna serıktes bolyp jalǧanady. Ol kezde mūnai öŋdeitın käsıporyn aşu köp investisiiany talap etpeitın: şaǧyn mūnai öŋdeu zauytyn salu üşın 10 myŋ dollar, ırı mūnai öŋdeu zauytyn tūrǧyzu üşın 50 myŋ dollar jetkılıktı edı.
Genri Flegler – D.Rokfellerdıŋ eŋ senımdı serıgı
Kompaniianyŋ kökjiegın keŋeitkısı kelgen Rokfeller jaŋa kadrlar men qarjy közderın ızdep, būrynǧy eskı tanysy Genri Fleglermen jolyǧady. Ol 35 jastaǧy Fleglerdıŋ diplomatiiasyna, ıskerlıgıne būrynnan täntı edı. Aqyry ony serıktes boluǧa köndıredı. Genri Flegler būdan keiıngı tarihta Rokfellerdıŋ oŋ qoly, bas keŋesşısı boldy. Onyŋ kompaniiasyndaǧy №2 adam sanaldy. Djon Rokfeller Genridıŋ maqūldauynsyz eşqandai şeşım qabyldamaityn. Djon Rokfellerdıŋ özı aitpaqşy «Flegler bır närsege közı neǧūrlym anyq jetse, soǧan soǧūrlym qairatyn jūmsai alatyn jan» boldy. Rokfeller men Flegler bır-bırın tolyqtyratyn, bır-bırınıŋ joǧyn tügendeitın ǧajaiyp tandem boldy deidı zertteuşıler. Jaŋa özgerıske orai «Rockefeller & Andrews» kompaniiasy 1867 jyldan bastap «Rockefeller, Andrews & Flagler» dep atalady. Samiuel Endrius käsıporynnyŋ tehnikalyq şaruaşylyǧyna jauapty boldy.
Flegler qaltaly tuysy Stefan Harknisstı kompaniiaǧa investisiia qūiuǧa ügıttep, ony «Rockefeller, Andrews & Flagler»-dıŋ beiresmi aksionerı etedı. Qarjy qosymşa sisternalar satyp aluǧa, jaŋa zauyttar tūrǧyzuǧa jūmsaldy. Nätijesınde būǧan deiın täulıgıne 500 barrel mūnai öndırıp kelgen käsıporynnyŋ bır kündık öndırıs kölemı 1500 barrelge deiın artady.
Biznesmender mūnai öŋdeu tehnologiiasyna den qoidy. Gazolin, benzol, lagroin, parafin, petrolatum (vazelin) jäne taǧy basqa mai türlerı öndırıldı. Köptegen ūsaq kompaniialar konservativtı baǧyt ūstanyp, tek mūnai öndırumen ǧana şektelgendıkten, Rokfeller komandasynyŋ būl saiasaty käsıporynǧa tyŋ serpın berdı.
Tarihşylar 1868-1873 jyldar aralyǧy mūnaişylar üşın «depressiia jyldary» bolǧanyn jazady. Olai bolatyn sebebı, mūnai kompaniialarynyŋ sany tym köbeiıp, olardyŋ önımı naryqtaǧy sūranystan üş ese artyp ketedı. Qasaŋ baǧyttaǧy kompaniialar naryqtan şyǧyp qalyp jatqanda, öndırısın diversifikasiialaǧan «Rockefeller, Andrews & Flagler» kompaniiasy küizelısten küilı şyqty. Daǧdarysqa tötep bergen käsıporynǧa aqşa salǧysy kelgen investorlar da tabyldy. Niu-Iorkten kelgen Bendjamin Briuster men O.B.Djennings investisiia qūiuǧa niet tanytqandarymen, Rokfeller käsıporyndy baqylaudan şyǧaryp alamyn-au degen qauıppen kezdeisoq qarjygerlerdıŋ ötınışın qabyldauǧa asyqpady.
Naryq segmentterıne ielık etu üşın, ırı mūnai kompaniialarynyŋ arasynda keskılesken bäseke tuady. Ol zamanda mūnai kompaniialarynyŋ bolaşaǧy temırjol torabymen tıkelei bailanysty edı. Temırjol mūnai öndıruşılerdı alystaǧy tūtynuşylarmen qauyştyratyn jalǧyz transport türı bolatyn. Sol sebepten temırjol kompaniialarynyŋ qojaiyndary men mūnai magnattary arasynda jaŋa diplomatiialyq qatynastar paida bola bastaǧan. Temırjol qojaiyndarynyŋ arasynda da mūnai şikızaty men mūnai önımderın tasymaldauǧa talasqan ışkı bäsekelestıktıŋ nyşany baiqalady.
«Standard Oil» kompaniiasynyŋ sertifikaty
Tarihi täjıribe körsetkendei ırı kompaniiany bır ǧana qojaiyn basqaru mümkın emes. Al bank sferasyndaǧy, temırjol torabyndaǧy, mūnai salasyndaǧy alyp korporasiialardyŋ ömırı bır adamǧa emes, bırneşe adamǧa emes, bır top adamǧa tıkelei täueldı bolatyn. Korporativtı menedjmentke özgerıster engızbese bäsekege şydas beru qiyndaitynyn ūǧynǧan Djon Rokfeller men onyŋ komandasy 1870 jyldyŋ 10-qaŋtarynda Klivlendte «Standard Oil» aksionerlık qoǧamyn tırkeuden ötkızedı. Kompaniianyŋ aksionerlık kapitaly ärqaisysy 100 dollarǧa baǧalanǧan 10 myŋ aksiiadan qūralyp, kapitalizasiia 1 million dollarǧa (100h10 000=1 000 000) teŋ boldy. Aksiialar tömendegıdei bölıske tüsedı: D.Rokfeller 2667 aksiia, Genri Flegler, Uiliam Rokfeller, Samiuel Endrius 1333 aksiiadan, S.Harkniss 1334 aksiia, «Rockefeller, Andrews & Flagler» kompaniiasy 1000 aksiia, O.B.Djennings 1000 aksiia ielenedı. Taǧy bırneşe investorǧa aldaǧy uaqytta aksionerlık qoǧamǧa müşe etıp qabyldauǧa uäde berıledı.
D.Rokfeller direktorlar keŋesınıŋ töraǧasy, G.Flegler korporasiianyŋ hatşysy ärı qazynaşysy bolyp sailanady. U.Rokfeller vise-töraǧalyqqa jaiǧassa, S.Endrius atqaruşy direktor bolyp taǧaiyndalady.
Klivlendtegı 60 akr jerge oryn tepken «Standard Oil» korporasiiasy AQŞ-tyŋ mūnai öndırısınıŋ onnan bır bölıgın iemdendı. Korporasiianyŋ qaramaǧynda ekı mūnai aidaityn zauyt, bondar, böşke, sisterna şyǧaratyn öndırıs orny, köldıŋ betımen qara altyn tasymaldaityn tankerler men kemeler, lihterler, pakgauzdar men qoimalar boldy. Etek-jeŋın jinaǧan korporasiia naryqty tolyq igeru üşın, arenadaǧy 250 bäsekelesın yǧystyryp şyǧaruǧa oqtalǧan.
1870 jyldary mūnai öndıruşı aimaqtarda bır barrel mūnaidy tasymaldau qūny 40 sentke teŋ bolatyn. Jūmys täjıribesı mol Fleglerdıŋ temırjol salasyndaǧy tamyr-tanystary barşylyq edı. Ol AQŞ-tyŋ älı mūnai şyǧa qoimaǧan aimaqtaryna jük tasymaldaityn temırjol kompaniialarynyŋ basşylarymen astyrtyn bailanys ornatyp, olardy tarif baǧamyn bäsekelesterımen salystyrǧanda ekı ese arzan qyluǧa köndıredı. Kelısım boiynşa mūnaidy jäne mūnai önımderın satudan tüsken tabys taraptardyŋ sıŋırgen eŋbegıne säikes bölınetın boldy. Mūnaişylar men temırjolşylar auyz jalasyp qūrǧan astyrtyn ūiym «South Improvement Company» dep ataldy. Būl ūiymnyŋ artynda Rokfellerdıŋ tobymen bırge Guld, Vanderbild, Skott syndy temırjol monopolisterı tūrdy.
«South Improvement Company» ūiymyna müşe temırjol qojaiyndary aiausyz, ädıletsız qadamǧa bardy. Olar «Standard Oil» korporasiiasynan basqa mūnai öndıruşılerge tarif baǧamyn ekı ese, bırneşe ese qymbattatty. Rokfeller mūnaidyŋ är barrelıne 40 sentten tölep jatqanda, onyŋ baqtalastary är barrelge 80 sentten, 2,14 dollardan töleuge mäjbür boldy. Qūpiia kelısımnıŋ arqasynda küşeigen «Standard Oil»-men bäsekelese almai köptegen mūnai käsıporyndary bankrotqa ūşyraidy. Olar küiregen käsıporyndaryn «Standard Oil»-ǧa satty.
Astyrtyn kelısımdı qanşa jerden jabyq ūstauǧa tyryssa da, aqparat syrtqa şyǧyp kettı. Jergılıktı gazetterdıŋ bırıne zaŋdy belden basyp, jūmys atqaryp jatqan monopolist ūiymnyŋ bar ekendıgı turaly maqala basylyp, qoǧamda dürbeleŋ tuady. Üş myŋ adam jinalyp, miting ötkızedı. Bankrotqa ūşyrap, käsıpornynan aiyrylyp qalǧan käsıpkerler şu köteredı. «South Improvement Company»-ǧa qarsy nauqannyŋ basy-qasynda Charlz Pratt jäne Genri Rodjers atty ekı mūnai alpauyty bastaǧan top jürdı. Olar 112 mūnai öndıruşınıŋ basyn qosyp, narazylyq retınde mūnaişylar odaǧyn qūrady. Bıraq nauqan halyqtyŋ monopolisterge qarsylyǧynan görı, monopolisterdıŋ monopolistermen qaqtyǧysyna qatty ūqsaityn. Qalai bolǧanda da bır jyl jūmys ıstep ülgergen «South Improvement Company» ūiymynyŋ qyzmetı Pensilvaniia gubernatorynyŋ şeşımımen toqtatylady. «South Improvement Company»-dıŋ qūitūrqy äreketı Amerikanyŋ demokratiialyq qoǧamyna, erkın ekonomikalyq naryǧyna, ädılettı oiyn erejesıne qarama-qaişy kelse de, Djon Rokfeller öz amalynyŋ dūrys qadam bolǧandyǧyn aityp tanbaǧan. Arnaiy komissiia qūrylyp, ıstı teksergenımen, ūiym müşelerınıŋ qaǧazdarynan kınärat tappady. Bır-bırınıŋ auzyna tükırıp qoiǧandai barlyǧy zaŋ jüzınde jūmys ıstegenderın aityp tūryp aldy. Olarǧa mūnai öndırısımen ainalysuǧa tyiym salǧanymen, onysynan da tük şyqpady.
Djon Rokfeller 1871 jyldyŋ jeltoqsan aiynda polkovnik Oliver Peindı korporasiiaǧa aksioner retınde tartady. Pein joǧarǧy bilıkke yqpaly bar adam bolatyn. Oliver Pein «Standard Oil»-ǧa jeke käsıporny arqyly tırkeldı. Peinnen basqa taǧy bırneşe investor direktorlar keŋesıne qosylady. «Standard Oil» korporasiiasynyŋ kapitaly jalpy qūny 2 500 000 dollardy qūraityn 25 000 aksiiaǧa ūlǧaityldy. Aksiialar tömendegı tızım boiynşa bölıske tüstı:
«Standard Oil» korporasiiasy täulıgıne 10 myŋ barrel mūnai öndıretın, 1600 jūmysşysy bar alyp käsıporynǧa ainaldy. 1600 jūmysşyǧa ai saiyn eŋbekaqy retınde 90 myŋ dollar bölınıp otyrdy. Qanatyn keŋge jaiǧan «Standard Oil» sol jyly naryqtaǧy 34 bäsekelesın jūtyp jıberedı. Jaŋa käsıporyndardy enşılegendıkten, «Standard Oil»-dyŋ tauar assortimentı de köbeidı.
Būrynǧy önımderdıŋ qataryna naftender, qyşqyldar, boiaular, balauyzdar jäne taǧy basqalar qosyldy. Korporasiianyŋ qūramyna 6 gudron zauyty (mūnai qaldyqtaryn qajettı zattarǧa ainaldyratyn zauyt), ekı qyşqyl öndıretın zauyt jäne taǧy bır janarmai öndıretın zauyt kırdı. «Standard Oil» korporasiiasy Klivlendke tolyq monopoliia ornatqan edı. 1872 jyly mūnaidyŋ baǧasy kürt arzandap, bır gallon janarmaidyŋ baǧasy 22 sentten 13 sentke tüsedı. Bır jyl ötkende 11 sentke deiın taǧy qūldyraidy. Qosymşa qory bar «Standard Oil»-dyŋ mūrtyn balta şappady. Önımnıŋ özındık qūnynyŋ tömendıgınıŋ arqasynda basqa käsıporyndar siiaqty bankrotqa ūşyramady. Qaita tynys-tırşılıgı toqtaǧan kompaniialardy satyp alyp, örısın keŋeite berdı. Soǧan säikes aksionerlerdıŋ aksiialyq ülesterı de bırtındep östı.
«Standard Oil» korporasiiasynyŋ Klivlendtegı zauyty
1874 jyly Djon D.Rokfeller üş qyzdan soŋ ūldy bolyp, onyŋ atyn kışı Djon D.Rokfeller dep qoiady.
70-jyldardyŋ ortasyna taman mūnaişylardyŋ baǧyna orai qara altyn tasymaldaityn qūbyr joldary tösele bastady. Qūbyr jolynyŋ monopoliialanyp ketuınen qauıptengen Rokfeller būl salaǧa qyruar investisiia qūiady. Ärine, būl şaruany özge mūnai käsıpşılıkterımen küş qosyp atqardy. Qūbyr jolynyŋ temırjoldan artyqşylyǧy – alys aimaqqa aidalatyn mūnaiǧa da, jaqyn öŋırge jöneltıletın mūnaiǧa da bırdei baǧa belgıleitın. Qūbyr ielerı üşın joldyŋ ūzaqtyǧy maŋyzdy faktor bolyp eseptelmedı. Iştei bäsekelesıp jüretın temırjol kompaniialary müldem beitanys bäsekeles salaǧa kezıktı. Endı olarǧa mūnai öndıruşılerdı özderıne tartu üşın, tarif baǧamyn taǧy da arzandatuǧa tura keldı. Qūbyr jolynyŋ paida boluy mūnaişy biznesmenderdıŋ jeŋısı edı.
Tasymaldyŋ jaŋa türıne aqşa salǧan «Standard Oil» jalpy qūbyr jelısınıŋ üşten bır bölıgıne ie boldy. Al qūbyr jolyn paidalanudan, jalǧa beruden tüsken tabystyŋ 36,5%-yn iemdenıp otyrdy.
Rokfeller men onyŋ toby naryqqa üstemdık etu üşın, kadr saiasatyna basa män beru kerek ekenın, şeşuşı tūlǧalarmen jaqyn qarym-qatynas ornatu kerek ekenın jaqsy ūqty. Naryqqa tört taǧandap bekıngen Djon Rokfeller Pitsburgtaǧy, Filadelfiiadaǧy, Niu-Iorktaǧy mūnai magnattarymen kelıssöz jürgızıp, olardyŋ barlyǧyn «Standard Oil»-dyŋ qaramaǧyna enuge köndıredı. Naryqtaǧy basty bäsekelesterı, bır kezderı ata jauy bolǧan Charlz Pratt jäne Genri Rodjerstermen de tatulasyp, ekeuın aksioner retınde qabyldap, al Prattyŋ balasyn korporasiiasynyŋ bas hatşysy etıp taǧaiyndaidy. 1875 jyly «Standard Oil» korporasiiasynyŋ aksionerlerı är aksiiadan tüsetın dividenttı 115 dollarǧa köteredı. Arnaiy aksionerler jinalysy ötkızılıp, jinalys qorytyndysy boiynşa korporasiianyŋ aksionerlık kapitalyn 3 million 500 myŋ dollarǧa jetkızu josparlanady. Aksionerlerdı tartu jūmysy eş toqtamady. «Standard Oil»-dyŋ qanatynyŋ astyna kırgısı keletınder üşın, arnaiy aksiialar şyǧarylyp, olar öndırıstık quatqa sai baǧalanyp, satylyp otyrdy. Öndırıs oşaqtary, öŋdeu käsıporyndary, satu ortalyqtary, diller mekemelerı, temırjol kompaniialary, qūbyr joldary, teŋız kölıkterı, gudron zauyttary, mūnai ydystaryn daiyndauşy sehtar jäne basqada şaruaşylyq subektılerı Rokfellerdıŋ qolastyna toptasty. Amerikadaǧy ūzyndyǧy 40 myŋ mildı qūraityn qūbyr jolynyŋ 35 myŋ milı Rokfellerdıŋ kompaniiasyna qarady. 1976 jyly AQŞ-ta öndırılgen 10 million barrel mūnaidyŋ 80%-y «Standard Oil» korporasiiasynyŋ ülesıne tidı.
«Standard Oil» özı enşılegen jerlerdegı belsendılıgın küşeitumen qatar Baltimordaǧy, Niu-Djersidegı, Jaŋa Angliiadaǧy, Niu-Iorktıŋ soltüstık audandaryndaǧy jäne basqa da igerılmegen naryqtarǧa auyz saldy. Rokfellerge «Pennsylvania Railroad» temırjol kompaniiasynyŋ qojaiyndary Tom Skott pen Djozef Pott qatty qarsylyq körsettı. Olar «Standard Oil»-dy älsıretu üşın, balama qūbyr jolyn jürgızdı, mūnai öŋdeu zauyttaryn saldy. «Standard Oil» jauap retınde qoldaǧy barlyq resurstaryn paidalanyp, mūnai men ony tasymaldau qūnyn barynşa tömendetedı. Baǧa saiasatyna tötep bere almaǧan «Pennsylvania Railroad» bükıl aktivterın 3 million 400 myŋ dollar baǧamen «Standard Oil»-ǧa satuǧa mäjbür boldy.
1877 jyldyŋ soŋyna deiın «Standard Oil» taǧy 31 bäsekeles käsıporyndy jūtyp, bükıl qūbyr jolyna monopoliia ornatty. Ükımet tarapynan korporasiia menedjerlerınıŋ üstınen alty bap boiynşa qylmystyq ıs qozǧalǧanymen, olar aiyppūl töleumen oŋai qūtyldy.
1879 jyly «Standard Oil»-ǧa jaŋa baqtalas paida boldy. Pensilvaniiadaǧy «Tidewater Pipe Co» korporasiiasy mūnai öndırıletın audandardy jaǧalai, ūzyndyǧy 110 mil temırjol tösep, sonymen bırge mūnai qūbyryn jürgızedı. Būl Rokfeller men onyŋ komandasyna auyr soqqy bolyp tidı. Olar mūnai transportynyŋ törtten üş bölıgın jaulap alǧan «Tidewater Pipe Co» korporasiiasyna qarsy joryq ūiymdastyryp, olardyŋ tasymal joldarynyŋ boiynda ornalasqan mūnai kenışterı men öŋdeu ortalyqtaryn satyp alady. Onymen qosa bäz baiaǧy ädısterıne salyp, tarif baǧamyn tömengı şekke deiın tüsıredı. «Tidewater Pipe Co» berıluge mäjbür bolyp, aksionerlık kapitalynyŋ köp bölıgın «Standard Oil»-ǧa satady.
«Standard Oil» 1879-1882 jyldar aralyǧynda joǧary ösımge qol jetkızıp, oǧan 14 ūiym, 26 aksioner kelıp qosylady. Korporasiia eldegı mūnai öŋdeu salasynyŋ 95%-yn, mūnai qūbyrlarynyŋ 90%-yn bauyryna basty. Lima Fraş, Uiliam Barton syndy himikterdıŋ kömegımen mūnaidan alynatyn tauarlar türın 300-ge deiın jetkızedı. Aksionerlerdıŋ köbeiuıne bailanysty «Standard Oil» trestke (senımdı tūlǧalar keŋesı degen maǧyna) ainaldyryldy. Kökjiegı keŋıgen Rokfeller Ogaio ştatyndaǧy «National City Bank»-tıŋ aksiialaryn satyp alyp, banktıŋ de ırı aksionerı atanady.
Monopolist «Standard Oil». Karikatura
XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ekı ǧylymi jaŋalyq aşylyp, onyŋ bırı – Rokfeller men onyŋ komandasyn taqyrǧa otyrǧyza jazdasa, ekınşısı – olardyŋ töbesın kökke jetkızdı. Bırınşı ǧylymi jaŋalyq – Tomas Edisonnyŋ elektr lampasyn oilap tabuy. «Eldıŋ bärı kerosin şamdy tastap, elektr şamdaryna auysyp ketse qaitemız» dep uaiymdap jürgende, nemıs ǧalymdary ışten janu dvigatelın ömırge äkeledı. Işten janu dvigatelınıŋ arqasynda avtomobil, aeroplan öndırısı jandanyp, mūnai magnattarynyŋ mäŋgılık klientterı naryqqa şyqty.
«Standard Oil» halyqaralyq naryqqa jol aşyp, Angliia, Fransiia, Germaniia, Resei, Qytai, Ündıstan memleketterıne mūnai önımderın jönelttı. Auzyn arandai aşqan trestıŋ täbetı AQŞ ükımetı men kongresınıŋ nazaryn audarmai qoimady. Senatorlar trestke qarsy «Şerman Aktısın» qabyldap, monopolisterdıŋ basyna qara būlt üiıredı. Tekseruşı organdar «Standard Oil»-dyŋ qyzmetınen 1462 zaŋbūzuşylyqty tauyp, 29 million dollar aiyppūl salady. Trestıŋ menedjerlerı zaŋ organdaryna eldegı «Standard Oil»-dan basqa 111 mūnai öndıruşı kompaniianyŋ tızımın ūsynyp, özderınıŋ monopolisterdıŋ qataryna jatpaitynyn däleldep baǧady. Tresttıŋ halyqaralyq korporasiialarǧa tötep beru maqsatynda «bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaru» üşın qūrylǧanyn, onyŋ aksionerlerınıŋ sany 700-ge juyqtaǧanyn aityp qarsylasady. Sözderınıŋ aqiqaty retınde tresttıŋ hattamalaryn körsetedı.
Al Rokfeller ömırınde jurnalisterge sirek sūhbat bergen adam edı. Korporasiiasyna qatysty qandai dau bolsa da, ol jaily būqaralyq aqparat qūraldaryna eşqandai tüsınıkteme bermeitın. Djon Rokfellerdı ızdep barǧan tılşıler onyŋ kabinetınıŋ ışten bekıtılgen esıgınıŋ syrtynan qaitatyn.
Qyruar qarjynyŋ iesı bolǧan Djon Rokfeller äu basta Respublikalyq partiia qatarynan jaqtastaryn tauyp ülgergen edı. Respublikalyq partiianyŋ jetekşısı Alonzo Hanna «Standard Oil»-dyŋ jasyryn üleskerlerınıŋ bırı, ärı tresttıŋ joǧarǧy bilıktegı «tötenşe komissary» bolatyn. Hanna Ogaio ştatynyŋ prokuroryna qysym körsetıp, Rokfellerge taǧylǧan aiyptardy aldyrtyp tastaidy.
İä, Qūdai aqşa arqyly bilıkke ūmtylatyn oligarhtar men bilıktıŋ küşımen aqşaǧa qol sozatyn korrupsionerlerdıŋ ymyrasynan saqtasyn! 1896 jyly Djon.D. Rokfeller Ogaio ştatynyŋ būrynǧy gubernatory, Respublikalyq partiianyŋ atynan Prezident sailauyna tüsıp jatqan Uiliam Mak Kinlidıŋ sailau ştabyn qarjylandyryp, onyŋ sailaualdy qoryna 250 myŋ dollar audarady. Mak Kinli ekınşı merzımge sailanarda da (1900 jyl) demeuşılık körsetedı. AQŞ bilıgı būdan bylai Rokfellerdıŋ trestın qysymǧa aludy doǧaryp, qaita ony halyqaralyq saiasi müddege paidalanudy dūrys sanady. Sebebı ol kezde AQŞ älemdık saiasatta gegemoniialyqqa ūmtylyp jatqan bolatyn. Situasiiany tiımdı paidalanǧan Rokfeller öz adamdarynyŋ bırneşeuın kongresske senator etıp ötkızıp jıberedı. 1901 jyly balasy kışı Djon Rokfellerdı üilendırıp, senator N.Oldrichpen qūda bolady. Endı ışkı naryqtaǧy kompaniialardyŋ eşqaisysy Rokfellerdıŋ bäsekelesı bola almady, onyŋ qarsylastary – Aq üi men Kapitoliidıŋ ışındegı antimonopolist prezidentter, senatorlar jäne Reseidegı, Europadaǧy özı siiaqty mūnai alpauyttary edı.
1901 jyly prezident Uiliam Mak Kinli qastandyqpen atyp öltırıledı. Onyŋ ornyna respublikaşyldar Teodor Ruzvelttı otyrǧyzady. Arada üş jyl ötkende Alonzo Hannada o dünielık bolyp, tamyr-tanystarynan aiyrylǧan Rokfellerdıŋ qoly qysqarady. Jaŋadan qūrylǧan «Trestke qarsy liganyŋ» janaiqaiymen Teodor Ruzvelt monopolisterdı älsın-älsın synǧa aldy. Bıraq ol monopoliiaǧa qarsy bolǧanymen, menşık qūqyna qol sūǧa almaitynyn aitumen boldy. Memlekettık hatşy Rut aitqandai «Ruzvelt köp ürıp, az tısteitın» saiasatker edı. Öitkenı ol taǧy bır milliarder, eldegı temır öndırısınıŋ qojaiyny Morgannyŋ yqpalynda bolatyn. Ekı prezidenttık sailauda da monopolister tarapynan qarjylyq qoldauǧa ie bolǧan ol Mak Kinlidıŋ ekonomikalaq saiasatyna eş özgerıs engızbedı.
Djon D.Rokfeller halyqaralyq naryqta Rotşildter äuletımen, şvesiialyq aǧaiyndy Nobeldermen, gollandiialyq köpes Genri Deterdingpen jäne taǧy basqa orys, aǧylşyn önerkäsıpşılderımen bäsekelestı. Rotşildter men Nobelder orys bilıgımen kelıssöz jürgızıp, Rokfellerdı Resei naryǧynan yǧystyryp şyǧarady. Qaita kelısım ornatu maqsatymen «Standard Oil» qojaiyny Resei qarjy ministrın Niu-Iorkke şaqyrady. Alaida orys ökılı kezdesudıŋ Amerikada emes, Parijde bolǧanyn qalap, kelıssöz sonda ötedı. Kezdesu nätijelı bolmady, orystar amerikandyqtarmen kommersiialyq kelısım jasaudan bas tartady.
Rokfeller endı nazaryn İndoneziia araldarynan şyǧyp jatqan mūnai közderıne būrady. İndoneziianyŋ Amerikadaǧy konsuldyǧymen bailanys ornatyp, qam jasaǧanymen, onyŋ aldyn angliialyq, gollandiialyq biznesmender orap ketedı. Işkı naryqta jeŋısten jeŋıske jetıp üirengen Djon Rokfeller endı AQŞ ükımetınıŋ kömegımen Qytaidaǧy naryq segmentterıne qol jetkızedı. «Standard Oil» qytailyqtarǧa orasan kölemde kerosin satqanymen, uaqyt öte kele ol jaqtaǧy jüzdegen million tūtynuşylarynan da alystauǧa mäjbür bolady. XX ǧasyrdyŋ basynda Europa derjavalary Qytaidy koloniiaǧa ainaldyryp, özara bölıske salady. Qytai men Sıbırdıŋ arasyn jalǧaityn temırjol qūrylysyn bastap qoiǧan Rokfellerdıŋ jobasy europalyqtar qoiǧan kedergınıŋ kesırınen aiaqsyz qalady. Amerikalyq elita olardan «aşyq esıktı» talap etıp, bırneşe nota jıberedı. Soltüstık Qytai men Manchjuriiadaǧy sauda saiasaty reseilıkter tarapynan qarsylyqqa ūşyraǧandyqtan, jüzege aspai qalyp, ekı jaqtyŋ diplomatiiasy kürt naşarlaidy.
1890-jyldardyŋ soŋyna qarai Resei mūnai öndırısı boiynşa AQŞ-ty quyp jetıp, derbes bazasyn qalyptastyryp ülgergen edı. «Standard Oil»-dyŋ menedjerlerı orys ökımetıne Bakudegı mūnai közderın satu jönınde sūrau jıberedı. Alaida orystar kelısımşart jasaudan taǧy bas tartty. Djon Rokfeller qiyr şyǧystaǧy araldar men qalalar üşın, Resei men Japoniia arasynda soǧys örtı tūtanǧaly jatqanyn estıp, eger patşa ökımetı mūnai kenışterın bızge satpasa, onda «National City Bank» arqyly japon äskerın qarjylandyratynyn aityp, doq körsetedı. Resei äkımşılıgı Rokfellerdıŋ bopsasyna qoldy bır sıltep, ony mūnai ken oryndaryna jolatpaitynyn taǧy bır qaitalaidy.
«Kım mūnaiǧa ie bolsa, sol älemdı basqarady» deptı aǧylşyn admiraly D.A.Fişer. Būqaralyq aqparat qūraldary damymai tūrǧan zamanda būl naqyl osylai aitylypty. Sebebı mūnai industrialdy qoǧamnyŋ basty qozǧauşy küşı edı.
«Standard Oil» kompaniiasynyŋ janarmai qūiu beketı
Rokfellerge qarsy joiqyn joryq ūiymdastyrǧan eŋ qauıptı bäsekelesı Genri Deterding boldy. Resei, Aziia, Ortalyq Europa elderınıŋ naryǧyn jaulaǧan ol Rokfellerdıŋ «baǧa saiasatyna» eregısıp, özınıŋ mūnai tielgen tankerlerın Niu-Iorktyŋ tübınen bır-aq şyǧarady. Teodor Ruzvelt bilıkten ketken soŋ, ışkı naryqta «Standard Oil»-ǧa bäsekeles ırı kompaniialar boi köterıp kele jatqan. Öitkenı tūtynuşylar qatary kürt artyp, mūnai öndıretın käsıporyndardyŋ ömırşeŋdıgıne kümän tumaǧan. 1900 jyly AQŞ-ta 8000 ǧana avtomobil bolsa, 1915 jyly olardyŋ sany 2,5 millionǧa jetıp jyǧylady. Kölık sanynyŋ būdan keiın de köbeie beretının tüsıngen biznesmender qoldaǧy investisiialaryn mūnai salasyna qūiady. Amerikadaǧy jaŋa bäsekelesterı turaly oilap, abyrjyŋqyrap otyrǧan Rokfellerge mūhittyŋ ar jaǧyndaǧy Deterdingtıŋ sauda jasap mūnda keluı müldem kütpegen oqiǧa boldy. Gollandiialyq Genri Deterding amerikalyq Djon Rokfellerdı öz üiınen yǧystyryp şyǧarmaqşy! Deterding Rokfellermen beibıt kelısım bekıtkısı kelgenımen, eşqandai kelısımşart jasalmady. Özın batys jarty şardyŋ qojaiyny sanaityn Djon Rokfeller myrza gollandiialyq ärıptesımen bıtımge keludı älsızdık dep baǧalaǧan.
Rokfeller körşı Meksikaǧa da köz alartty. Meksika prezidentı P.Dias amerikalyqtarmen bırge aǧylşyn kompaniialaryn da qabyldap, ekı jaqqa bırdei üles beredı. Ol investorlardy oŋai basqaru üşın, osylaişa teŋ balans ūstaǧysy keldı. Būǧan yzalanǧan AQŞ saiasatkerlerı P.Diastyŋ qarsylastaryn Rokfellerdıŋ aqşasymen qarjylandyryp, ony bilıkten taidyrady.
AQŞ-tyŋ memlekettık hatşysynyŋ orynbasary H.Vilson Rokfellerdıŋ halyqaralyq saiasattaǧy elşısı boldy. Ol türık sūltanymen, rumyn korolımen jolyǧyp, sol elderdegı mūnai kenışterın igeru üşın, Rokfellerge rūqsat alyp beredı. Sonymen qatar mūnai salasyn memleket menşıgıne alu turaly zaŋ şyǧarǧan Germaniia ükımetıne saiasi qysym körsetıp, zaŋdy qabyldattyrmai tastaidy.
Djon Rokfeller ūly kışı Djon Rokfellermen bırge
1911 jyly «Standard Oil»-dyŋ jyldyq tabysy 95 million dollarǧa jetedı. Sol jyly antitrestşılerdıŋ bilıkke sözı jürıp, AQŞ Joǧarǧy soty Rokfellerdıŋ trestın 34 täuelsız kompaniiaǧa bölşekteu turaly būiryq şyǧarady. Alyp kompaniianyŋ eŋ ırı aksionerı bolyp sanalatyn Djon myrza būǧan asa qatty mazasyzdanbady. Ol aksiialyq ülesın 34 kompaniiaǧa bölıp taratyp, täuelsızdık alǧan barlyq kompaniialardyŋ aksionerlık qūramyna kıre salady. Saiasi qysymǧa qaramastan onyŋ aksiialarynyŋ qūny aspandaidy. Bügıngı uaqyttaǧy «Mobil», «Exxon», «Chevron» jäne taǧy basqa da mūnai korporasiialary «Standard Oil»-dyŋ ūsaqtalǧan bölımşelerınen bastau alǧan kompaniialar bolatyn. Amerika bilıgınde otyrǧandar monopoliiamen küresu oŋai emestıgın, ırı kapitalisterdıŋ şamyna tiiu ärdaiym abyroi äpermeitının jaqsy tüsıngen elita boldy. Olardyŋ monopoliiaǧa qarsy sıltegen qylyştary menşık zaŋyna da qiianatyn tigıze bergendıkten, būdan bylai monopolisterdıŋ jekelegen zaŋǧa qaişy äreketterımen ǧana küresu kerek dep şeşken.
Şau tartqan Djon Rokfeller 1913 jyly barlyq ısın, ülesın ūlynyŋ qolyna ötkızıp, özı zeinetkerlıkke şyǧady. Tarihşylar onyŋ sol kezdegı jeke qazynasyn ärqily baǧalaǧan. Esep-qisaptardyŋ şegı 900 million dollar men 1,4 milliard dollardyŋ aralyǧanda degen şeşımge keldı. Rokfeller otstavkaǧa ketkennen keiın, taǧy 24 jyl ömır sürdı. Ol Chikago universitetınıŋ, Rokfeller atyndaǧy medisina institutynyŋ, Jalpy bılım beru ortalyǧynyŋ, Rokfeller qory jäne taǧy basqa da ǧylymi, mädeni oşaqtardyŋ tūsauyn kestı. Rokfeller dinastiiasy basqaratyn būl ūiymdardyŋ qoǧam tigızgen yqpaly özınşe bır taqyrypqa arqau bolatyn dünie.
Djon Rokfeller turaly şynaiy jazuǧa tyrysqan zertteuşılerdıŋ bırı Deil Karnegi. Ol 1932 jyly Pekindegı şarualar tyrysqaq auruynan şybynşa qyrylyp jatqanda, Rokfellerdıŋ medisinalyq instituty egu jūmystaryn jürgızıp, sonyŋ arqasynda auruǧa ūşyraǧan myŋdaǧan adamdardyŋ ölımnen aman qalǧanyn jazady. «Men Rokfellerdıŋ aqşasynyŋ medisinaǧa qosqan qūdıretın sol kezde kördım» dep jazady ol. Sonymen qatar Karnegi biznesmennıŋ jeke qasietterıne de toqtalady. Onyŋ aituynşa, 33 jasynda millioner, 43 jasynda halyqaralyq korporasiianyŋ prezidentı bolǧan Rokfeller biznes jürgızudıŋ auyrtpalyǧynan jiı ūiqysyzdyqqa ūşyrap, jüikesıne köp salmaq tüskendıkten, jasy 50-den asqanda şaşy, qasy, kırpıkterı tüsıp, mumiiadan aumai qalǧan. Bırde ol qūny 40 myŋ dollar astyqty teŋız jolymen jöneltkende, 150 dollarǧa saqtandyru polisın aşuǧa aqşasyn qimaidy. Alaida jük jöneltılgen tünı qatty dauyl tūryp, astyǧyn saqtandyrmaǧanyna ökınedı. Ertesınde taŋ atpastan saqtandyru ortalyqtaryna baryp, polis aşady. Köp ūzamai astyqtyŋ dıttegen jerge aman-esen jetkızılgenı turaly aqparat alady. Djon Rokfeller 150 dollardy artyq jūmsap qoiǧanyna qynjylyp, aşu şaqyryp, barmaǧyn şainaidy. «Özıŋız oilaŋyzşy! –deidı avtor. – Firma jylyna jarty million dollar tabys tauyp jatqan tūsta Rokfeller azǧantai jüz elu dollar üşın öz janyn jegıdei jep jatyr».
Alǧaşqyda ol boiyndaǧy auru, syrqaulardy elemeidı. Bıraq as qorytu müşelerı bülınıp, ūiqysy būzylyp, şaştary tüse bergendıkten, därıgerge qaraluǧa mäjbür bolady. Därıgerler oǧan üş ereje ūsynady: 1. Dau-damaidan alys jürıŋız, jüikeŋızdı jūqartpauǧa tyrysyŋyz. 2. Sergek bolyŋyz, taza auada qarapaiym jattyǧulardy qaitalap jasaŋyz. 3. Dieta ūstaŋyz. Tamaqty tym toiyp ışpeŋız, asqazannyŋ bır bölıgı bos bolsyn. Osy aqyl-keŋestı berık ūstanǧannan şyǧar, Djon Rokfeller 98 jyl ömır sürıp, 1937 jyly qaitys boldy.
Tüiın
Djon Rokfeller mūnaidyŋ alǧaşqy közın aşuşy da emes, mūnaidy türlı önımderge sūryptaityn himik te emes, tūŋǧyş ūŋǧymaşy da emes. Ol – ısker adam. «Naizaǧaidyŋ otyna nan pısırıp ülgeretın» eptı käsıpker. Ony saiasatqa yqpal ettı dep aiyptaudyŋ retı joq. Djon Rokfeller saiasatqa aralaspai tynyş otyrsa, oǧan bilıktegılerdıŋ eşqaisysynyŋ ziian tigızbeitınıne eşkım kepıldık bere almaityn. Kerısınşe, ony saiasattyŋ yqpalymen (meilı, oŋ bolsyn, terıs bolsyn) ösken dep sanaǧan jön. Terıs bolatyn sebebı, memleket müddesı üşın degen ūranmen biznes, qarjy sektoryn aitqanymen jürgızıp, kögendep ūstauǧa üiır saiasatkerlerdıŋ äu bastan ülken qarsylyqqa ūşyraityny anyq edı. Sol qarsylyq Rokfeller keipınde körınıs berdı. Oŋ bolatyn sebebı, saiasatkerlerdıŋ bır toby divident alu maqsatymen Rokfellerdıŋ biznesıne tıkelei qoldau körsettı. Al Djon Devid Rokfellerdıŋ özı qazynasyn milliardqa toltyrǧan tūŋǧyş biznesmen retınde tarihqa endı.
Qara altynnyŋ korolı. Tarihtaǧy tūŋǧyş milliarder. Rokfeller dinastiiasynyŋ qainar bastauynda tūrǧan tūlǧa. Mūnai biznesınıŋ alyby. «Standard Oil» korporasiiasynyŋ qojaiyny.
Avraam Linkoln ölgennen keiın, AQŞ memleketı ūly saiasi qairatkerge jarymady. Odan soŋ prezident bolǧan saiasatkerler türlı qarjylyq toptarmen sanasyp, solardyŋ yǧyna jyǧylyp otyrdy. Uaqyt ozǧan saiyn halyqaralyq bankirler men transūlttyq korporasiialardyŋ jetekşılerınıŋ saiasatqa yqpaly ata-ananyŋ balaǧa, mūǧalımnıŋ oquşyǧa yqpalyndai bolyp kettı. Bırınşı jäne ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ tarihyn zerttegen ǧalymdar da Rokfeller, Morgan, Şif jäne taǧy basqalardyŋ esımderıne jiı toqtalady. Sebebı XX ǧasyrdyŋ basynan bastap tarihi tūlǧalardyŋ qataryna el bileuşılermen, äskeri qolbasşylarmen qatar älemdık qarjygerler kelıp qosyldy. Būl alpauyttardyŋ odan būrynǧy ırı saudagerlerden aiyrmaşylyǧy: olar memlekettık saiasi şeşımder qabyldauǧa tıkelei aralasa bastady.
Djon Devison Rokfeller 1839 jyly AQŞ-tyŋ Niu-Iork ştatyndaǧy Richford qalaşyǧynda düniege kelgen. Onyŋ ata-babalary Fransiiadan şyqqan gugenottar desedı. XVII ǧasyrda Rokfaildar äuletı Fransiiadan Germaniiaǧa qaşyp, ol jaqta jürıp protestant dının qabyldaidy. XVIII ǧasyrda Djonnyŋ atasy Amerikaǧa köşıp kelgen soŋ, familiiasyn amerikalandyryp, Rokfeller atanady. Djonnyŋ äkesı Uiliam Rokfeller ekı fermanyŋ qojaiyny bolsa da, mal, egın şaruaşylyǧynan görı saudagerlıkpen köp şūǧyldanady. Ol el aralap, därı-därmek satyp, «Doktor Uiliam» degen atqa ie bolady. Al anasy Eliza Devison naǧyz baptis edı. Dındarlyǧynyŋ arqasynda jäne otbasy, oşaq qasynda jürgendıkten, bala tärbiesınde şeşuşı röl atqardy. Tegı şotlandiialyq Eliza hanymnyŋ küieuıne sözı jürmese de, janūiadaǧy alty balaǧa yqpaly eren edı. Djon Rokfellerge tän salqynqandylyq pen tereŋ oi anasynan qalǧan qasiet deidı zertteuşıler. Al käsıpkerlık qabılettıŋ äkesınen jūqqany dausyz.
Djon Rokfeller sauatyn baptisterdıŋ şırkeuınde aşty. Bolaşaǧyna qajettı ılımnıŋ negızderın osynda üirendı. Anasymen, bauyrlarymen bırge şırkeudıŋ jeksenbılık uaǧyzdaryna qatysty.
Djon biznesmen boludy tym erte bastady. Konfet, ündık ösırıp satumen ainalysyp, qarajat jinaidy. Kapitalyn arttyru maqsatynda körşısıne kartop qazuşy bolyp jaldanady. 13 jasynda 50 dollar jinaǧan Rokfeller, anasynyŋ aqylymen aqşasyn bır fermerge 7,5%-dyq jyldyq mölşerlememen nesiege beredı. Djon Rokfeller aqşanyŋ qūdıretın sol kezde sezınedı. Qara jūmysqa jegılmei-aq aqşa jasauǧa bolatynyn tüsınedı.
1853 jyly üilı-barandy otbasy Ogaio ştatyndaǧy Klivlend qalasyna köşıp keledı. 14 jasar Djon Klivlendtegı mektepten orta bılım alady. Bıraq mūnda da baptister uaǧyz aitatyn şırkeudıŋ qūimaqūlaq tyŋdauşysy bolady. 1854 jyldyŋ küzınde şırkeudıŋ ışındegı qauymdastyqqa müşe bolyp qabyldanyp, hatşylyq qyzmet atqarady. Djon Rokfeller mekteptı ekı jyl oqyp tämamdap, bılımın jalǧastyru üşın jergılıktı kommersiialyq kolledjge tüsedı. Kolledj qabyrǧasynda uaqyt joǧaltudy qūp körmei, oquyn tastap, üş ailyq buhgalterlık kursqa jazylady. Ol jerden buhgalterlık esep pen biznes-jospar qūrudy, valiuta aiyrbastau men bank ısın jürgızudı meŋgerdı.
Djonnyŋ äkesı Bill Rokfeller men anasy Eliza Devison
Kursty aiaqtaǧannan keiın, jük tasumen, komissiialyq saudamen ainalysatyn «Hewitt and Tuttle» kompaniiasyna buhgalterdıŋ kömekşısı bolyp jūmysqa tūrady. Tym ülken ambisiiasy bar jıgıt bastapqyda eŋbekaqynyŋ mölşerıne män bermedı. Alǧaşqy qyzmet ornyna synaq alaŋy retınde qarap, ondaǧy jūmys künderın buhgalterlık esepter men keŋse kıtapşalaryna şūqşiiumen ötkızdı. Kündelıktı mämılelerdı jıtı qadaǧalauda ūstau da onyŋ mındetı edı. Öitkenı «Hewitt and Tuttle» kompaniiasy temırjol torabymen, keme joldarymen, saudagerlermen, tauar öndıruşılermen tıkelei bailanys jasaityn. Bır jyl ötken soŋ, kompaniia qūryltaişylarynyŋ bırı Tattl qyzmetten ketıp, jūmystyŋ köbı Djon Rokfellerdıŋ moinyna artylady. Būǧan deiıngı jyldyq eŋbekaqysy 600 dollarǧa teŋ bolǧan ol, kompaniia direktory Hiiutten jyldyq eŋbekaqyny 800 dollarǧa deiın ösırudı talap etedı. Al Hiiut oǧan 700 dollar ǧana taǧaiyndap, qalǧan 100 dollardy aldaǧy uaqytta qosuǧa uäde etedı. Bıreudıŋ qyzmetınde jürudı ar sanai bastaǧan Rokfellerdıŋ basyna jeke biznes aşu turaly oilar keldı. Ol mūnda üş jyldan astam uaqyt qyzmet etkennen keiın, Moris Klark esımdı aǧylşynmen bırlesıp, 1859 jyly «Clark and Rockefeller» kompaniiasyn qūrady. Ekı jıgıt bastapqy kapital retınde ärqaisysy 2000 dollardan qūiady.
Djon Rokfellerdıŋ jas kezı
Rokfeller qaltasyndaǧy 900 dollaryna qaryzǧa alǧan 1100 dollaryn qosyp, käsıporynnyŋ 50% ülesıne ie qūryltaişy atandy. Kompaniia astyq, dändı-daqyldar, et jäne taǧy basqa önımderdı tasmaldap, jetkızıp berudı käsıp ettı. Olar temırjolmen qatar, Missisipi özenınıŋ aŋǧaryn tiımdı paidalandy, bastapqy jyldaǧy ainalym kölemı 450 myŋ dollardy qūrap, taza paida 4400 dollarǧa teŋ boldy. Azamattyq soǧys kezınde soltüstık maidandaǧy jauyngerlerge azyq-tülık, kiım-keşek tasymaldap, qoldaryna qomaqty paida tüsırdı.
Djon Rokfeller jūmysy qauyrt bolsa da, şırkeuden qol üzbedı. Injıldegı ösiet boiynşa tapqan tabysynyŋ 10%-yn baptisterdıŋ şırkeuıne audaryp otyrdy. 1855 jyly «Hewitt and Tuttle» kompaniiasyndaǧy alǧaşqy tört aida alǧan 95 dollarynyŋ 9,09 dollaryn şırkeudegı baptisterdıŋ qolyna tabystaidy. 21 jasynda şırkeudıŋ alty adamnan qūralǧan qamqorşylar keŋesıne müşe bolyp sailanady. Ol bala jastan daǧdylanǧan jomarttyǧynan köz jūmǧanşa ainymady. Tabysy ösken saiyn qaiyrymdylyq kömegınıŋ kölemı de ūlǧaia berdı. Ömırınıŋ soŋynda jeke bailyǧy 1 milliard dollarǧa jetıp jyǧylǧan kezde de, onyŋ 100 million dollary baptisterdıŋ ǧibadathanasyna tiesılı ekenın aitqan.
1859 jyldyŋ tamyz aiynda Edvin Dreik atty azamat Pensilvaniiada tarihtaǧy tūŋǧyş mūnai ūŋǧymasyn ıske qosady. Jer qyrtystarynyŋ joǧarǧy betkı qabattaryna ırkılıp jinalyp tūrǧan ien bailyqqa kım qyzyqpasyn, ıle-şala mūnai dümpuı bastaldy da kettı. Mūnai közderı basqa ştattardan da tabyldy. Bırneşe jyldyŋ ışınde bır Klivlendte jer astynan mūnai soratyn 20 mūnai zauyty salynady.
Djon Rokfeller mūnai salasyna 1862 jyly nazar audardy. Ol bırınşı kezekte mūnai öndıru qūny men mūnai öŋdeu qūnyn salystyrdy. Sol jyly ūŋǧymadan şyǧarylǧan şikı mūnaidyŋ barrelı (159 litr) 35-50 sentten, daiyn janarmaidyŋ är gallony (4,5 litr) 25-35 sentten satylyp jatqan. Tūtynuşylardyŋ köbı kerosindı mai şamǧa paidalanu üşın satyp alatyn. Ol kömır maiy men jan-januarlardyŋ maiyn almastyratyn bırden-bır arzan janarmai türı edı. Ol zamanda bır barrel mūnaidan 60-65% maişam jaǧarmaiy, 10% benzin, 5-10% benzol jäne ligroin alynatyn. Artylǧan şaiqausyz bölıgı smola men taǧy basqa qaldyqqa ainalatyn. Demek, bes barrel mūnai şikızatynan üş barrel jaǧarmai aluǧa bolady.
Rokfeller mūnai öndırısınıŋ bolaşaǧynyŋ jarqyn ekenın tüsınıp, özıne ülken bizneske bırge aiaq basatyn ärıptes ızdedı.
Samiuel Endrius Klivlendke 1857 jyly kelgen. Aǧylşyn azamaty maişam qūrastyratyn zauytqa maidyŋ sapasyn tekseretın sarapşy bolyp qyzmetke qabyldanady. Oǧan deiın kömırden alynatyn mineral maidy paidalanyp jürgen maişam zauytyna kerosinnıŋ alǧaşqy gallondary kelıp tüsedı. Kerosinnıŋ kemel keleşegıne közı jetken Samiuel Endrius jeke mūnai zauytyn aşuǧa niettengenımen, oǧan qarjysy jetpedı. Ol 1862 jyly Moris Klarkka qolqa salyp, mūnai aidaityn zauytty bırlesıp aşuǧa ügıtteidı. 1863 jyly ekeuı «Andrews, Clark & Company» käsıpornyn qūryp, sonymen bırge Rokfeller men Moris Klarktyŋ ınılerı Richard pen Djeimstı aksioner retınde qatarlaryna tartty.
Bes biznesmen Kingsber özenınıŋ jaǧalauynan üş akr jer satyp alyp, alǧaşqy zauyttyŋ ırgesın qalaidy. Ondaǧy maqsat – mūnai böşkelerın temırjolǧa deiın parohodpen jetkızu.
Qatar ömır sürıp jatqan «Clark and Rockefeller» men «Andrews, Clark & Company» kompaniialarynyŋ tynysy aşylyp, jaŋa kezeŋge köştı. Djon Rokfeller alǧaşqy firmada negızgı tūlǧa bolǧanymen, mūnai käsıpornynda aǧaiyndy Klarktardyŋ köleŋkesınde qalyp qoia berdı. Onyŋ ūsynystary qaperge ılınbei, jiı eleusız qalatyn boldy. Dauys beru räsımınde Endrius jasy kışı Rokfellerdı jaqtaǧanymen, ekeuınıŋ dausy aǧaiyndy üşeuınıkınen bärıbır asyp tüse almaityn. Köp uaqyt ötpei Rokfeller men aǧaiyndy Klarktardyŋ arasyndaǧy kelıspeuşılık aqyry şegıne jetedı.
«Andrews, Clark & Company» käsıpornynyŋ Klivlendtegı alǧaşqy mūnai zauyty
Kompaniia kökjiegın üzdıksız keŋeitudı jaqtaityn Rokfeller künderdıŋ künınde qol qoidyru üşın, Moris Klarktyŋ aldyna bırneşe ıs qaǧazyn qoiady. Is qaǧazy nesiege qatysty bolatyn. Moris Klark ekı käsıporynnyŋ banktıŋ aldyndaǧy qaryzy jüz myŋ dollarǧa juyqtaǧanyn, endı nesie ala berudıŋ tiımsız ekenın aityp qarsy şyǧady. Ülken ıs üşın ülken täuekel qajet ekenın söz etıp, Rokfeller de raiynan qaitpai tūryp alady. Bır şeşımge toqtai almai, aqyry kompaniianyŋ taratylatyny jaily jergılıktı gazetke habarlandyru ılgızedı. Kompaniia kımnıŋ ielıgınde qalatynyn anyqtau üşın, ekı tarap ortaq advokat jaldap, auksion ötkızuge kelısedı. Auksion erejesı boiynşa mūnai kompaniiasy eŋ köp qarjy ūsynǧan adamǧa tiesılı bolmaq.
Sauda 500 dollardan bastaldy. Şegıngısı kelmegen ekı jaq bır-bırınıkınen joǧary baǧa ūsynyp, 70 myŋ dollarǧa deiın barysady. Dese de, auksion soŋǧy märesıne jaqyndaǧan. Maŋdaiy terlegen Moris Klark «72 myŋ» degende, qyzaryp börtken Djon Rokfeller «72 500» deidı. Qarsy tarap būdan joǧary baǧa ūsynuǧa qauqarsyz edı, olar mūnai biznesın Rokfellerdıŋ enşısıne qaldyryp kete bardy. 72 500 dollaryn şyǧyndaǧan 26 jasar D.Rokfeller mūnai käsıpornynyŋ basybaily qojaiyny atanady. Tiısınşe «Clark and Rockefeller» käsıporny da ydyraidy. Al aǧaiyndy Klarktardan qūtylǧan mūnai kompaniiasy endı «Rockefeller & Andrews» dep ataldy.
1866 jyly Djon Rokfellerdıŋ ınısı Uiliam Rokfeller mūnai öŋdeu firmasyn aşyp, aǧasynyŋ kompaniiasyna serıktes bolyp jalǧanady. Ol kezde mūnai öŋdeitın käsıporyn aşu köp investisiiany talap etpeitın: şaǧyn mūnai öŋdeu zauytyn salu üşın 10 myŋ dollar, ırı mūnai öŋdeu zauytyn tūrǧyzu üşın 50 myŋ dollar jetkılıktı edı.
Genri Flegler – D.Rokfellerdıŋ eŋ senımdı serıgı
Kompaniianyŋ kökjiegın keŋeitkısı kelgen Rokfeller jaŋa kadrlar men qarjy közderın ızdep, būrynǧy eskı tanysy Genri Fleglermen jolyǧady. Ol 35 jastaǧy Fleglerdıŋ diplomatiiasyna, ıskerlıgıne būrynnan täntı edı. Aqyry ony serıktes boluǧa köndıredı. Genri Flegler būdan keiıngı tarihta Rokfellerdıŋ oŋ qoly, bas keŋesşısı boldy. Onyŋ kompaniiasyndaǧy №2 adam sanaldy. Djon Rokfeller Genridıŋ maqūldauynsyz eşqandai şeşım qabyldamaityn. Djon Rokfellerdıŋ özı aitpaqşy «Flegler bır närsege közı neǧūrlym anyq jetse, soǧan soǧūrlym qairatyn jūmsai alatyn jan» boldy. Rokfeller men Flegler bır-bırın tolyqtyratyn, bır-bırınıŋ joǧyn tügendeitın ǧajaiyp tandem boldy deidı zertteuşıler. Jaŋa özgerıske orai «Rockefeller & Andrews» kompaniiasy 1867 jyldan bastap «Rockefeller, Andrews & Flagler» dep atalady. Samiuel Endrius käsıporynnyŋ tehnikalyq şaruaşylyǧyna jauapty boldy.
Flegler qaltaly tuysy Stefan Harknisstı kompaniiaǧa investisiia qūiuǧa ügıttep, ony «Rockefeller, Andrews & Flagler»-dıŋ beiresmi aksionerı etedı. Qarjy qosymşa sisternalar satyp aluǧa, jaŋa zauyttar tūrǧyzuǧa jūmsaldy. Nätijesınde būǧan deiın täulıgıne 500 barrel mūnai öndırıp kelgen käsıporynnyŋ bır kündık öndırıs kölemı 1500 barrelge deiın artady.
Biznesmender mūnai öŋdeu tehnologiiasyna den qoidy. Gazolin, benzol, lagroin, parafin, petrolatum (vazelin) jäne taǧy basqa mai türlerı öndırıldı. Köptegen ūsaq kompaniialar konservativtı baǧyt ūstanyp, tek mūnai öndırumen ǧana şektelgendıkten, Rokfeller komandasynyŋ būl saiasaty käsıporynǧa tyŋ serpın berdı.
Tarihşylar 1868-1873 jyldar aralyǧy mūnaişylar üşın «depressiia jyldary» bolǧanyn jazady. Olai bolatyn sebebı, mūnai kompaniialarynyŋ sany tym köbeiıp, olardyŋ önımı naryqtaǧy sūranystan üş ese artyp ketedı. Qasaŋ baǧyttaǧy kompaniialar naryqtan şyǧyp qalyp jatqanda, öndırısın diversifikasiialaǧan «Rockefeller, Andrews & Flagler» kompaniiasy küizelısten küilı şyqty. Daǧdarysqa tötep bergen käsıporynǧa aqşa salǧysy kelgen investorlar da tabyldy. Niu-Iorkten kelgen Bendjamin Briuster men O.B.Djennings investisiia qūiuǧa niet tanytqandarymen, Rokfeller käsıporyndy baqylaudan şyǧaryp alamyn-au degen qauıppen kezdeisoq qarjygerlerdıŋ ötınışın qabyldauǧa asyqpady.
Naryq segmentterıne ielık etu üşın, ırı mūnai kompaniialarynyŋ arasynda keskılesken bäseke tuady. Ol zamanda mūnai kompaniialarynyŋ bolaşaǧy temırjol torabymen tıkelei bailanysty edı. Temırjol mūnai öndıruşılerdı alystaǧy tūtynuşylarmen qauyştyratyn jalǧyz transport türı bolatyn. Sol sebepten temırjol kompaniialarynyŋ qojaiyndary men mūnai magnattary arasynda jaŋa diplomatiialyq qatynastar paida bola bastaǧan. Temırjol qojaiyndarynyŋ arasynda da mūnai şikızaty men mūnai önımderın tasymaldauǧa talasqan ışkı bäsekelestıktıŋ nyşany baiqalady.
«Standard Oil» kompaniiasynyŋ sertifikaty
Tarihi täjıribe körsetkendei ırı kompaniiany bır ǧana qojaiyn basqaru mümkın emes. Al bank sferasyndaǧy, temırjol torabyndaǧy, mūnai salasyndaǧy alyp korporasiialardyŋ ömırı bır adamǧa emes, bırneşe adamǧa emes, bır top adamǧa tıkelei täueldı bolatyn. Korporativtı menedjmentke özgerıster engızbese bäsekege şydas beru qiyndaitynyn ūǧynǧan Djon Rokfeller men onyŋ komandasy 1870 jyldyŋ 10-qaŋtarynda Klivlendte «Standard Oil» aksionerlık qoǧamyn tırkeuden ötkızedı. Kompaniianyŋ aksionerlık kapitaly ärqaisysy 100 dollarǧa baǧalanǧan 10 myŋ aksiiadan qūralyp, kapitalizasiia 1 million dollarǧa (100h10 000=1 000 000) teŋ boldy. Aksiialar tömendegıdei bölıske tüsedı: D.Rokfeller 2667 aksiia, Genri Flegler, Uiliam Rokfeller, Samiuel Endrius 1333 aksiiadan, S.Harkniss 1334 aksiia, «Rockefeller, Andrews & Flagler» kompaniiasy 1000 aksiia, O.B.Djennings 1000 aksiia ielenedı. Taǧy bırneşe investorǧa aldaǧy uaqytta aksionerlık qoǧamǧa müşe etıp qabyldauǧa uäde berıledı.
D.Rokfeller direktorlar keŋesınıŋ töraǧasy, G.Flegler korporasiianyŋ hatşysy ärı qazynaşysy bolyp sailanady. U.Rokfeller vise-töraǧalyqqa jaiǧassa, S.Endrius atqaruşy direktor bolyp taǧaiyndalady.
Klivlendtegı 60 akr jerge oryn tepken «Standard Oil» korporasiiasy AQŞ-tyŋ mūnai öndırısınıŋ onnan bır bölıgın iemdendı. Korporasiianyŋ qaramaǧynda ekı mūnai aidaityn zauyt, bondar, böşke, sisterna şyǧaratyn öndırıs orny, köldıŋ betımen qara altyn tasymaldaityn tankerler men kemeler, lihterler, pakgauzdar men qoimalar boldy. Etek-jeŋın jinaǧan korporasiia naryqty tolyq igeru üşın, arenadaǧy 250 bäsekelesın yǧystyryp şyǧaruǧa oqtalǧan.
1870 jyldary mūnai öndıruşı aimaqtarda bır barrel mūnaidy tasymaldau qūny 40 sentke teŋ bolatyn. Jūmys täjıribesı mol Fleglerdıŋ temırjol salasyndaǧy tamyr-tanystary barşylyq edı. Ol AQŞ-tyŋ älı mūnai şyǧa qoimaǧan aimaqtaryna jük tasymaldaityn temırjol kompaniialarynyŋ basşylarymen astyrtyn bailanys ornatyp, olardy tarif baǧamyn bäsekelesterımen salystyrǧanda ekı ese arzan qyluǧa köndıredı. Kelısım boiynşa mūnaidy jäne mūnai önımderın satudan tüsken tabys taraptardyŋ sıŋırgen eŋbegıne säikes bölınetın boldy. Mūnaişylar men temırjolşylar auyz jalasyp qūrǧan astyrtyn ūiym «South Improvement Company» dep ataldy. Būl ūiymnyŋ artynda Rokfellerdıŋ tobymen bırge Guld, Vanderbild, Skott syndy temırjol monopolisterı tūrdy.
«South Improvement Company» ūiymyna müşe temırjol qojaiyndary aiausyz, ädıletsız qadamǧa bardy. Olar «Standard Oil» korporasiiasynan basqa mūnai öndıruşılerge tarif baǧamyn ekı ese, bırneşe ese qymbattatty. Rokfeller mūnaidyŋ är barrelıne 40 sentten tölep jatqanda, onyŋ baqtalastary är barrelge 80 sentten, 2,14 dollardan töleuge mäjbür boldy. Qūpiia kelısımnıŋ arqasynda küşeigen «Standard Oil»-men bäsekelese almai köptegen mūnai käsıporyndary bankrotqa ūşyraidy. Olar küiregen käsıporyndaryn «Standard Oil»-ǧa satty.
Astyrtyn kelısımdı qanşa jerden jabyq ūstauǧa tyryssa da, aqparat syrtqa şyǧyp kettı. Jergılıktı gazetterdıŋ bırıne zaŋdy belden basyp, jūmys atqaryp jatqan monopolist ūiymnyŋ bar ekendıgı turaly maqala basylyp, qoǧamda dürbeleŋ tuady. Üş myŋ adam jinalyp, miting ötkızedı. Bankrotqa ūşyrap, käsıpornynan aiyrylyp qalǧan käsıpkerler şu köteredı. «South Improvement Company»-ǧa qarsy nauqannyŋ basy-qasynda Charlz Pratt jäne Genri Rodjers atty ekı mūnai alpauyty bastaǧan top jürdı. Olar 112 mūnai öndıruşınıŋ basyn qosyp, narazylyq retınde mūnaişylar odaǧyn qūrady. Bıraq nauqan halyqtyŋ monopolisterge qarsylyǧynan görı, monopolisterdıŋ monopolistermen qaqtyǧysyna qatty ūqsaityn. Qalai bolǧanda da bır jyl jūmys ıstep ülgergen «South Improvement Company» ūiymynyŋ qyzmetı Pensilvaniia gubernatorynyŋ şeşımımen toqtatylady. «South Improvement Company»-dıŋ qūitūrqy äreketı Amerikanyŋ demokratiialyq qoǧamyna, erkın ekonomikalyq naryǧyna, ädılettı oiyn erejesıne qarama-qaişy kelse de, Djon Rokfeller öz amalynyŋ dūrys qadam bolǧandyǧyn aityp tanbaǧan. Arnaiy komissiia qūrylyp, ıstı teksergenımen, ūiym müşelerınıŋ qaǧazdarynan kınärat tappady. Bır-bırınıŋ auzyna tükırıp qoiǧandai barlyǧy zaŋ jüzınde jūmys ıstegenderın aityp tūryp aldy. Olarǧa mūnai öndırısımen ainalysuǧa tyiym salǧanymen, onysynan da tük şyqpady.
Djon Rokfeller 1871 jyldyŋ jeltoqsan aiynda polkovnik Oliver Peindı korporasiiaǧa aksioner retınde tartady. Pein joǧarǧy bilıkke yqpaly bar adam bolatyn. Oliver Pein «Standard Oil»-ǧa jeke käsıporny arqyly tırkeldı. Peinnen basqa taǧy bırneşe investor direktorlar keŋesıne qosylady. «Standard Oil» korporasiiasynyŋ kapitaly jalpy qūny 2 500 000 dollardy qūraityn 25 000 aksiiaǧa ūlǧaityldy. Aksiialar tömendegı tızım boiynşa bölıske tüstı:
| Aksionerler 1.01.1872 jyl | Aksiialar sany | 15 myŋ jaŋa aksiiany bölu | ||
| Djon. D. Rokfeller | 2015 | Barlyq aksionerlerdıŋ ülesıne säikes | 4000 | |
| Uiliam Rokfeller | 1459 | |||
| G.M. Flegler | 1459 | Oliver Pein | 4000 | |
| Samiuel Endrius | 1458 | Djon. D. Rokfeller | 3000 | |
| S.V.Harkniss | 1458 | G.M. Flegler | 1400 | |
| Kışı Amasa Stoun | 500 | Djon. D. Rokfeller kompaniianyŋ agentı retınde | 1200 | |
| Stilmen Uitt | 500 | |||
| O.B.Djennings | 500 | Djeibez A. Bostvik | 700 | |
| T.P.Hendi | 400 | Dj. Stenli | 200 | |
| Bendjamin Briuster | 250 | P.H.Uotson | 500 | |
| Barlyǧy: | 10 000 | Barlyǧy: | 15 000 | |
«Standard Oil» korporasiiasynyŋ Klivlendtegı zauyty
1874 jyly Djon D.Rokfeller üş qyzdan soŋ ūldy bolyp, onyŋ atyn kışı Djon D.Rokfeller dep qoiady.
70-jyldardyŋ ortasyna taman mūnaişylardyŋ baǧyna orai qara altyn tasymaldaityn qūbyr joldary tösele bastady. Qūbyr jolynyŋ monopoliialanyp ketuınen qauıptengen Rokfeller būl salaǧa qyruar investisiia qūiady. Ärine, būl şaruany özge mūnai käsıpşılıkterımen küş qosyp atqardy. Qūbyr jolynyŋ temırjoldan artyqşylyǧy – alys aimaqqa aidalatyn mūnaiǧa da, jaqyn öŋırge jöneltıletın mūnaiǧa da bırdei baǧa belgıleitın. Qūbyr ielerı üşın joldyŋ ūzaqtyǧy maŋyzdy faktor bolyp eseptelmedı. Iştei bäsekelesıp jüretın temırjol kompaniialary müldem beitanys bäsekeles salaǧa kezıktı. Endı olarǧa mūnai öndıruşılerdı özderıne tartu üşın, tarif baǧamyn taǧy da arzandatuǧa tura keldı. Qūbyr jolynyŋ paida boluy mūnaişy biznesmenderdıŋ jeŋısı edı.
Tasymaldyŋ jaŋa türıne aqşa salǧan «Standard Oil» jalpy qūbyr jelısınıŋ üşten bır bölıgıne ie boldy. Al qūbyr jolyn paidalanudan, jalǧa beruden tüsken tabystyŋ 36,5%-yn iemdenıp otyrdy.
Rokfeller men onyŋ toby naryqqa üstemdık etu üşın, kadr saiasatyna basa män beru kerek ekenın, şeşuşı tūlǧalarmen jaqyn qarym-qatynas ornatu kerek ekenın jaqsy ūqty. Naryqqa tört taǧandap bekıngen Djon Rokfeller Pitsburgtaǧy, Filadelfiiadaǧy, Niu-Iorktaǧy mūnai magnattarymen kelıssöz jürgızıp, olardyŋ barlyǧyn «Standard Oil»-dyŋ qaramaǧyna enuge köndıredı. Naryqtaǧy basty bäsekelesterı, bır kezderı ata jauy bolǧan Charlz Pratt jäne Genri Rodjerstermen de tatulasyp, ekeuın aksioner retınde qabyldap, al Prattyŋ balasyn korporasiiasynyŋ bas hatşysy etıp taǧaiyndaidy. 1875 jyly «Standard Oil» korporasiiasynyŋ aksionerlerı är aksiiadan tüsetın dividenttı 115 dollarǧa köteredı. Arnaiy aksionerler jinalysy ötkızılıp, jinalys qorytyndysy boiynşa korporasiianyŋ aksionerlık kapitalyn 3 million 500 myŋ dollarǧa jetkızu josparlanady. Aksionerlerdı tartu jūmysy eş toqtamady. «Standard Oil»-dyŋ qanatynyŋ astyna kırgısı keletınder üşın, arnaiy aksiialar şyǧarylyp, olar öndırıstık quatqa sai baǧalanyp, satylyp otyrdy. Öndırıs oşaqtary, öŋdeu käsıporyndary, satu ortalyqtary, diller mekemelerı, temırjol kompaniialary, qūbyr joldary, teŋız kölıkterı, gudron zauyttary, mūnai ydystaryn daiyndauşy sehtar jäne basqada şaruaşylyq subektılerı Rokfellerdıŋ qolastyna toptasty. Amerikadaǧy ūzyndyǧy 40 myŋ mildı qūraityn qūbyr jolynyŋ 35 myŋ milı Rokfellerdıŋ kompaniiasyna qarady. 1976 jyly AQŞ-ta öndırılgen 10 million barrel mūnaidyŋ 80%-y «Standard Oil» korporasiiasynyŋ ülesıne tidı.
«Standard Oil» özı enşılegen jerlerdegı belsendılıgın küşeitumen qatar Baltimordaǧy, Niu-Djersidegı, Jaŋa Angliiadaǧy, Niu-Iorktıŋ soltüstık audandaryndaǧy jäne basqa da igerılmegen naryqtarǧa auyz saldy. Rokfellerge «Pennsylvania Railroad» temırjol kompaniiasynyŋ qojaiyndary Tom Skott pen Djozef Pott qatty qarsylyq körsettı. Olar «Standard Oil»-dy älsıretu üşın, balama qūbyr jolyn jürgızdı, mūnai öŋdeu zauyttaryn saldy. «Standard Oil» jauap retınde qoldaǧy barlyq resurstaryn paidalanyp, mūnai men ony tasymaldau qūnyn barynşa tömendetedı. Baǧa saiasatyna tötep bere almaǧan «Pennsylvania Railroad» bükıl aktivterın 3 million 400 myŋ dollar baǧamen «Standard Oil»-ǧa satuǧa mäjbür boldy.
1877 jyldyŋ soŋyna deiın «Standard Oil» taǧy 31 bäsekeles käsıporyndy jūtyp, bükıl qūbyr jolyna monopoliia ornatty. Ükımet tarapynan korporasiia menedjerlerınıŋ üstınen alty bap boiynşa qylmystyq ıs qozǧalǧanymen, olar aiyppūl töleumen oŋai qūtyldy.
1879 jyly «Standard Oil»-ǧa jaŋa baqtalas paida boldy. Pensilvaniiadaǧy «Tidewater Pipe Co» korporasiiasy mūnai öndırıletın audandardy jaǧalai, ūzyndyǧy 110 mil temırjol tösep, sonymen bırge mūnai qūbyryn jürgızedı. Būl Rokfeller men onyŋ komandasyna auyr soqqy bolyp tidı. Olar mūnai transportynyŋ törtten üş bölıgın jaulap alǧan «Tidewater Pipe Co» korporasiiasyna qarsy joryq ūiymdastyryp, olardyŋ tasymal joldarynyŋ boiynda ornalasqan mūnai kenışterı men öŋdeu ortalyqtaryn satyp alady. Onymen qosa bäz baiaǧy ädısterıne salyp, tarif baǧamyn tömengı şekke deiın tüsıredı. «Tidewater Pipe Co» berıluge mäjbür bolyp, aksionerlık kapitalynyŋ köp bölıgın «Standard Oil»-ǧa satady.
«Standard Oil» 1879-1882 jyldar aralyǧynda joǧary ösımge qol jetkızıp, oǧan 14 ūiym, 26 aksioner kelıp qosylady. Korporasiia eldegı mūnai öŋdeu salasynyŋ 95%-yn, mūnai qūbyrlarynyŋ 90%-yn bauyryna basty. Lima Fraş, Uiliam Barton syndy himikterdıŋ kömegımen mūnaidan alynatyn tauarlar türın 300-ge deiın jetkızedı. Aksionerlerdıŋ köbeiuıne bailanysty «Standard Oil» trestke (senımdı tūlǧalar keŋesı degen maǧyna) ainaldyryldy. Kökjiegı keŋıgen Rokfeller Ogaio ştatyndaǧy «National City Bank»-tıŋ aksiialaryn satyp alyp, banktıŋ de ırı aksionerı atanady.
Monopolist «Standard Oil». Karikatura
XIX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda ekı ǧylymi jaŋalyq aşylyp, onyŋ bırı – Rokfeller men onyŋ komandasyn taqyrǧa otyrǧyza jazdasa, ekınşısı – olardyŋ töbesın kökke jetkızdı. Bırınşı ǧylymi jaŋalyq – Tomas Edisonnyŋ elektr lampasyn oilap tabuy. «Eldıŋ bärı kerosin şamdy tastap, elektr şamdaryna auysyp ketse qaitemız» dep uaiymdap jürgende, nemıs ǧalymdary ışten janu dvigatelın ömırge äkeledı. Işten janu dvigatelınıŋ arqasynda avtomobil, aeroplan öndırısı jandanyp, mūnai magnattarynyŋ mäŋgılık klientterı naryqqa şyqty.
«Standard Oil» halyqaralyq naryqqa jol aşyp, Angliia, Fransiia, Germaniia, Resei, Qytai, Ündıstan memleketterıne mūnai önımderın jönelttı. Auzyn arandai aşqan trestıŋ täbetı AQŞ ükımetı men kongresınıŋ nazaryn audarmai qoimady. Senatorlar trestke qarsy «Şerman Aktısın» qabyldap, monopolisterdıŋ basyna qara būlt üiıredı. Tekseruşı organdar «Standard Oil»-dyŋ qyzmetınen 1462 zaŋbūzuşylyqty tauyp, 29 million dollar aiyppūl salady. Trestıŋ menedjerlerı zaŋ organdaryna eldegı «Standard Oil»-dan basqa 111 mūnai öndıruşı kompaniianyŋ tızımın ūsynyp, özderınıŋ monopolisterdıŋ qataryna jatpaitynyn däleldep baǧady. Tresttıŋ halyqaralyq korporasiialarǧa tötep beru maqsatynda «bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaru» üşın qūrylǧanyn, onyŋ aksionerlerınıŋ sany 700-ge juyqtaǧanyn aityp qarsylasady. Sözderınıŋ aqiqaty retınde tresttıŋ hattamalaryn körsetedı.
Al Rokfeller ömırınde jurnalisterge sirek sūhbat bergen adam edı. Korporasiiasyna qatysty qandai dau bolsa da, ol jaily būqaralyq aqparat qūraldaryna eşqandai tüsınıkteme bermeitın. Djon Rokfellerdı ızdep barǧan tılşıler onyŋ kabinetınıŋ ışten bekıtılgen esıgınıŋ syrtynan qaitatyn.
Qyruar qarjynyŋ iesı bolǧan Djon Rokfeller äu basta Respublikalyq partiia qatarynan jaqtastaryn tauyp ülgergen edı. Respublikalyq partiianyŋ jetekşısı Alonzo Hanna «Standard Oil»-dyŋ jasyryn üleskerlerınıŋ bırı, ärı tresttıŋ joǧarǧy bilıktegı «tötenşe komissary» bolatyn. Hanna Ogaio ştatynyŋ prokuroryna qysym körsetıp, Rokfellerge taǧylǧan aiyptardy aldyrtyp tastaidy.
İä, Qūdai aqşa arqyly bilıkke ūmtylatyn oligarhtar men bilıktıŋ küşımen aqşaǧa qol sozatyn korrupsionerlerdıŋ ymyrasynan saqtasyn! 1896 jyly Djon.D. Rokfeller Ogaio ştatynyŋ būrynǧy gubernatory, Respublikalyq partiianyŋ atynan Prezident sailauyna tüsıp jatqan Uiliam Mak Kinlidıŋ sailau ştabyn qarjylandyryp, onyŋ sailaualdy qoryna 250 myŋ dollar audarady. Mak Kinli ekınşı merzımge sailanarda da (1900 jyl) demeuşılık körsetedı. AQŞ bilıgı būdan bylai Rokfellerdıŋ trestın qysymǧa aludy doǧaryp, qaita ony halyqaralyq saiasi müddege paidalanudy dūrys sanady. Sebebı ol kezde AQŞ älemdık saiasatta gegemoniialyqqa ūmtylyp jatqan bolatyn. Situasiiany tiımdı paidalanǧan Rokfeller öz adamdarynyŋ bırneşeuın kongresske senator etıp ötkızıp jıberedı. 1901 jyly balasy kışı Djon Rokfellerdı üilendırıp, senator N.Oldrichpen qūda bolady. Endı ışkı naryqtaǧy kompaniialardyŋ eşqaisysy Rokfellerdıŋ bäsekelesı bola almady, onyŋ qarsylastary – Aq üi men Kapitoliidıŋ ışındegı antimonopolist prezidentter, senatorlar jäne Reseidegı, Europadaǧy özı siiaqty mūnai alpauyttary edı.
1901 jyly prezident Uiliam Mak Kinli qastandyqpen atyp öltırıledı. Onyŋ ornyna respublikaşyldar Teodor Ruzvelttı otyrǧyzady. Arada üş jyl ötkende Alonzo Hannada o dünielık bolyp, tamyr-tanystarynan aiyrylǧan Rokfellerdıŋ qoly qysqarady. Jaŋadan qūrylǧan «Trestke qarsy liganyŋ» janaiqaiymen Teodor Ruzvelt monopolisterdı älsın-älsın synǧa aldy. Bıraq ol monopoliiaǧa qarsy bolǧanymen, menşık qūqyna qol sūǧa almaitynyn aitumen boldy. Memlekettık hatşy Rut aitqandai «Ruzvelt köp ürıp, az tısteitın» saiasatker edı. Öitkenı ol taǧy bır milliarder, eldegı temır öndırısınıŋ qojaiyny Morgannyŋ yqpalynda bolatyn. Ekı prezidenttık sailauda da monopolister tarapynan qarjylyq qoldauǧa ie bolǧan ol Mak Kinlidıŋ ekonomikalaq saiasatyna eş özgerıs engızbedı.
Djon D.Rokfeller halyqaralyq naryqta Rotşildter äuletımen, şvesiialyq aǧaiyndy Nobeldermen, gollandiialyq köpes Genri Deterdingpen jäne taǧy basqa orys, aǧylşyn önerkäsıpşılderımen bäsekelestı. Rotşildter men Nobelder orys bilıgımen kelıssöz jürgızıp, Rokfellerdı Resei naryǧynan yǧystyryp şyǧarady. Qaita kelısım ornatu maqsatymen «Standard Oil» qojaiyny Resei qarjy ministrın Niu-Iorkke şaqyrady. Alaida orys ökılı kezdesudıŋ Amerikada emes, Parijde bolǧanyn qalap, kelıssöz sonda ötedı. Kezdesu nätijelı bolmady, orystar amerikandyqtarmen kommersiialyq kelısım jasaudan bas tartady.
Rokfeller endı nazaryn İndoneziia araldarynan şyǧyp jatqan mūnai közderıne būrady. İndoneziianyŋ Amerikadaǧy konsuldyǧymen bailanys ornatyp, qam jasaǧanymen, onyŋ aldyn angliialyq, gollandiialyq biznesmender orap ketedı. Işkı naryqta jeŋısten jeŋıske jetıp üirengen Djon Rokfeller endı AQŞ ükımetınıŋ kömegımen Qytaidaǧy naryq segmentterıne qol jetkızedı. «Standard Oil» qytailyqtarǧa orasan kölemde kerosin satqanymen, uaqyt öte kele ol jaqtaǧy jüzdegen million tūtynuşylarynan da alystauǧa mäjbür bolady. XX ǧasyrdyŋ basynda Europa derjavalary Qytaidy koloniiaǧa ainaldyryp, özara bölıske salady. Qytai men Sıbırdıŋ arasyn jalǧaityn temırjol qūrylysyn bastap qoiǧan Rokfellerdıŋ jobasy europalyqtar qoiǧan kedergınıŋ kesırınen aiaqsyz qalady. Amerikalyq elita olardan «aşyq esıktı» talap etıp, bırneşe nota jıberedı. Soltüstık Qytai men Manchjuriiadaǧy sauda saiasaty reseilıkter tarapynan qarsylyqqa ūşyraǧandyqtan, jüzege aspai qalyp, ekı jaqtyŋ diplomatiiasy kürt naşarlaidy.
1890-jyldardyŋ soŋyna qarai Resei mūnai öndırısı boiynşa AQŞ-ty quyp jetıp, derbes bazasyn qalyptastyryp ülgergen edı. «Standard Oil»-dyŋ menedjerlerı orys ökımetıne Bakudegı mūnai közderın satu jönınde sūrau jıberedı. Alaida orystar kelısımşart jasaudan taǧy bas tartty. Djon Rokfeller qiyr şyǧystaǧy araldar men qalalar üşın, Resei men Japoniia arasynda soǧys örtı tūtanǧaly jatqanyn estıp, eger patşa ökımetı mūnai kenışterın bızge satpasa, onda «National City Bank» arqyly japon äskerın qarjylandyratynyn aityp, doq körsetedı. Resei äkımşılıgı Rokfellerdıŋ bopsasyna qoldy bır sıltep, ony mūnai ken oryndaryna jolatpaitynyn taǧy bır qaitalaidy.
«Kım mūnaiǧa ie bolsa, sol älemdı basqarady» deptı aǧylşyn admiraly D.A.Fişer. Būqaralyq aqparat qūraldary damymai tūrǧan zamanda būl naqyl osylai aitylypty. Sebebı mūnai industrialdy qoǧamnyŋ basty qozǧauşy küşı edı.
«Standard Oil» kompaniiasynyŋ janarmai qūiu beketı
Rokfellerge qarsy joiqyn joryq ūiymdastyrǧan eŋ qauıptı bäsekelesı Genri Deterding boldy. Resei, Aziia, Ortalyq Europa elderınıŋ naryǧyn jaulaǧan ol Rokfellerdıŋ «baǧa saiasatyna» eregısıp, özınıŋ mūnai tielgen tankerlerın Niu-Iorktyŋ tübınen bır-aq şyǧarady. Teodor Ruzvelt bilıkten ketken soŋ, ışkı naryqta «Standard Oil»-ǧa bäsekeles ırı kompaniialar boi köterıp kele jatqan. Öitkenı tūtynuşylar qatary kürt artyp, mūnai öndıretın käsıporyndardyŋ ömırşeŋdıgıne kümän tumaǧan. 1900 jyly AQŞ-ta 8000 ǧana avtomobil bolsa, 1915 jyly olardyŋ sany 2,5 millionǧa jetıp jyǧylady. Kölık sanynyŋ būdan keiın de köbeie beretının tüsıngen biznesmender qoldaǧy investisiialaryn mūnai salasyna qūiady. Amerikadaǧy jaŋa bäsekelesterı turaly oilap, abyrjyŋqyrap otyrǧan Rokfellerge mūhittyŋ ar jaǧyndaǧy Deterdingtıŋ sauda jasap mūnda keluı müldem kütpegen oqiǧa boldy. Gollandiialyq Genri Deterding amerikalyq Djon Rokfellerdı öz üiınen yǧystyryp şyǧarmaqşy! Deterding Rokfellermen beibıt kelısım bekıtkısı kelgenımen, eşqandai kelısımşart jasalmady. Özın batys jarty şardyŋ qojaiyny sanaityn Djon Rokfeller myrza gollandiialyq ärıptesımen bıtımge keludı älsızdık dep baǧalaǧan.
Rokfeller körşı Meksikaǧa da köz alartty. Meksika prezidentı P.Dias amerikalyqtarmen bırge aǧylşyn kompaniialaryn da qabyldap, ekı jaqqa bırdei üles beredı. Ol investorlardy oŋai basqaru üşın, osylaişa teŋ balans ūstaǧysy keldı. Būǧan yzalanǧan AQŞ saiasatkerlerı P.Diastyŋ qarsylastaryn Rokfellerdıŋ aqşasymen qarjylandyryp, ony bilıkten taidyrady.
AQŞ-tyŋ memlekettık hatşysynyŋ orynbasary H.Vilson Rokfellerdıŋ halyqaralyq saiasattaǧy elşısı boldy. Ol türık sūltanymen, rumyn korolımen jolyǧyp, sol elderdegı mūnai kenışterın igeru üşın, Rokfellerge rūqsat alyp beredı. Sonymen qatar mūnai salasyn memleket menşıgıne alu turaly zaŋ şyǧarǧan Germaniia ükımetıne saiasi qysym körsetıp, zaŋdy qabyldattyrmai tastaidy.
Djon Rokfeller ūly kışı Djon Rokfellermen bırge
1911 jyly «Standard Oil»-dyŋ jyldyq tabysy 95 million dollarǧa jetedı. Sol jyly antitrestşılerdıŋ bilıkke sözı jürıp, AQŞ Joǧarǧy soty Rokfellerdıŋ trestın 34 täuelsız kompaniiaǧa bölşekteu turaly būiryq şyǧarady. Alyp kompaniianyŋ eŋ ırı aksionerı bolyp sanalatyn Djon myrza būǧan asa qatty mazasyzdanbady. Ol aksiialyq ülesın 34 kompaniiaǧa bölıp taratyp, täuelsızdık alǧan barlyq kompaniialardyŋ aksionerlık qūramyna kıre salady. Saiasi qysymǧa qaramastan onyŋ aksiialarynyŋ qūny aspandaidy. Bügıngı uaqyttaǧy «Mobil», «Exxon», «Chevron» jäne taǧy basqa da mūnai korporasiialary «Standard Oil»-dyŋ ūsaqtalǧan bölımşelerınen bastau alǧan kompaniialar bolatyn. Amerika bilıgınde otyrǧandar monopoliiamen küresu oŋai emestıgın, ırı kapitalisterdıŋ şamyna tiiu ärdaiym abyroi äpermeitının jaqsy tüsıngen elita boldy. Olardyŋ monopoliiaǧa qarsy sıltegen qylyştary menşık zaŋyna da qiianatyn tigıze bergendıkten, būdan bylai monopolisterdıŋ jekelegen zaŋǧa qaişy äreketterımen ǧana küresu kerek dep şeşken.
Şau tartqan Djon Rokfeller 1913 jyly barlyq ısın, ülesın ūlynyŋ qolyna ötkızıp, özı zeinetkerlıkke şyǧady. Tarihşylar onyŋ sol kezdegı jeke qazynasyn ärqily baǧalaǧan. Esep-qisaptardyŋ şegı 900 million dollar men 1,4 milliard dollardyŋ aralyǧanda degen şeşımge keldı. Rokfeller otstavkaǧa ketkennen keiın, taǧy 24 jyl ömır sürdı. Ol Chikago universitetınıŋ, Rokfeller atyndaǧy medisina institutynyŋ, Jalpy bılım beru ortalyǧynyŋ, Rokfeller qory jäne taǧy basqa da ǧylymi, mädeni oşaqtardyŋ tūsauyn kestı. Rokfeller dinastiiasy basqaratyn būl ūiymdardyŋ qoǧam tigızgen yqpaly özınşe bır taqyrypqa arqau bolatyn dünie.
Djon Rokfeller turaly şynaiy jazuǧa tyrysqan zertteuşılerdıŋ bırı Deil Karnegi. Ol 1932 jyly Pekindegı şarualar tyrysqaq auruynan şybynşa qyrylyp jatqanda, Rokfellerdıŋ medisinalyq instituty egu jūmystaryn jürgızıp, sonyŋ arqasynda auruǧa ūşyraǧan myŋdaǧan adamdardyŋ ölımnen aman qalǧanyn jazady. «Men Rokfellerdıŋ aqşasynyŋ medisinaǧa qosqan qūdıretın sol kezde kördım» dep jazady ol. Sonymen qatar Karnegi biznesmennıŋ jeke qasietterıne de toqtalady. Onyŋ aituynşa, 33 jasynda millioner, 43 jasynda halyqaralyq korporasiianyŋ prezidentı bolǧan Rokfeller biznes jürgızudıŋ auyrtpalyǧynan jiı ūiqysyzdyqqa ūşyrap, jüikesıne köp salmaq tüskendıkten, jasy 50-den asqanda şaşy, qasy, kırpıkterı tüsıp, mumiiadan aumai qalǧan. Bırde ol qūny 40 myŋ dollar astyqty teŋız jolymen jöneltkende, 150 dollarǧa saqtandyru polisın aşuǧa aqşasyn qimaidy. Alaida jük jöneltılgen tünı qatty dauyl tūryp, astyǧyn saqtandyrmaǧanyna ökınedı. Ertesınde taŋ atpastan saqtandyru ortalyqtaryna baryp, polis aşady. Köp ūzamai astyqtyŋ dıttegen jerge aman-esen jetkızılgenı turaly aqparat alady. Djon Rokfeller 150 dollardy artyq jūmsap qoiǧanyna qynjylyp, aşu şaqyryp, barmaǧyn şainaidy. «Özıŋız oilaŋyzşy! –deidı avtor. – Firma jylyna jarty million dollar tabys tauyp jatqan tūsta Rokfeller azǧantai jüz elu dollar üşın öz janyn jegıdei jep jatyr».
Alǧaşqyda ol boiyndaǧy auru, syrqaulardy elemeidı. Bıraq as qorytu müşelerı bülınıp, ūiqysy būzylyp, şaştary tüse bergendıkten, därıgerge qaraluǧa mäjbür bolady. Därıgerler oǧan üş ereje ūsynady: 1. Dau-damaidan alys jürıŋız, jüikeŋızdı jūqartpauǧa tyrysyŋyz. 2. Sergek bolyŋyz, taza auada qarapaiym jattyǧulardy qaitalap jasaŋyz. 3. Dieta ūstaŋyz. Tamaqty tym toiyp ışpeŋız, asqazannyŋ bır bölıgı bos bolsyn. Osy aqyl-keŋestı berık ūstanǧannan şyǧar, Djon Rokfeller 98 jyl ömır sürıp, 1937 jyly qaitys boldy.
Tüiın
Djon Rokfeller mūnaidyŋ alǧaşqy közın aşuşy da emes, mūnaidy türlı önımderge sūryptaityn himik te emes, tūŋǧyş ūŋǧymaşy da emes. Ol – ısker adam. «Naizaǧaidyŋ otyna nan pısırıp ülgeretın» eptı käsıpker. Ony saiasatqa yqpal ettı dep aiyptaudyŋ retı joq. Djon Rokfeller saiasatqa aralaspai tynyş otyrsa, oǧan bilıktegılerdıŋ eşqaisysynyŋ ziian tigızbeitınıne eşkım kepıldık bere almaityn. Kerısınşe, ony saiasattyŋ yqpalymen (meilı, oŋ bolsyn, terıs bolsyn) ösken dep sanaǧan jön. Terıs bolatyn sebebı, memleket müddesı üşın degen ūranmen biznes, qarjy sektoryn aitqanymen jürgızıp, kögendep ūstauǧa üiır saiasatkerlerdıŋ äu bastan ülken qarsylyqqa ūşyraityny anyq edı. Sol qarsylyq Rokfeller keipınde körınıs berdı. Oŋ bolatyn sebebı, saiasatkerlerdıŋ bır toby divident alu maqsatymen Rokfellerdıŋ biznesıne tıkelei qoldau körsettı. Al Djon Devid Rokfellerdıŋ özı qazynasyn milliardqa toltyrǧan tūŋǧyş biznesmen retınde tarihqa endı.
Abai Asyl
Adyrna ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
