بۇل ءومىر – كەلۋ مەن كەتۋدەن، كىرۋ مەن شىعۋدان تۇرادى. دەمەك، ءومىردى باسقاشا «كىر-شىق» نەمەسە «كەل-كەت» دەپ تە اتاۋعا بولادى. شاماسى، ەجەلگى بابالارىمىز سولاي دەسە كەرەك. سەبەبى، كوشپەلى بابالارىمىز وزدەرىنىڭ ميسسياسىن جاقسى بىلگەن، ول ميسسيا – ءبىر بىرىنە وتپەلى ەكى (و مەن بۇ) دۇنيەنىڭ شەبىندە تىرلىك كەشە وتىرىپ، جاراتقاننىڭ كادەسىنە جاراۋ. ال، جاراتقاننىڭ باستى كادەسىنىڭ ءبىرى – ونىڭ ءىلىمىن ادامزاتقا جەتكىزۋ. ءبىز كىرىسكەلى وتىرعان تۇجىرىم دا ءوز باستاۋىن عالامدى جاراتۋ ىلىمىنەن الاتىنىنا كۇماندى بولعىمىز كەلمەيدى. سوندىقتان دا و باستا سابيدەي پاك ادامزاتتى ءوز ۋىستارىندا ۇستاعان ابىزدار ءىلىمدى تاڭبالىق ۇرىن جازبامەن (رۋنا) ۇستاعاندىعى قازىر ءىشىنارا بولسا دا مويىندالعان شىندىق. ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان «ين–يان» تاڭباسى دا و باستاعى جاراتقان ءىلىمىنىڭ ابىزدار قولىمەن ادامزاتقا تاراعان نۇسقاسى ەدى دەگەلى وتىرعانىمىز راس.
الەمگە قىتاي، كارەي حالىقتارىنىڭ نىشانى ارقىلى تانىلعان انالىق پەن اتالىق نەگىزدەردىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن «ين-يان» تۇجىرىمىنىڭ فيلوسوفيالىق ءمانى: تۇتاستىق پەن جىكتەلۋ (قاراما-قايشىلىق) كاتەگوريالارىن پاش ەتۋ. باسقاشا ايتقاندا، «ين-يان» ءومىردىڭ قوستاراپتىق/ديالەكتىلىك زاڭىن تۇيىندەگەن فيلوسوفيالىق نىشان. ال، كورشىلەس قىتاي، كارەي جانە جاپاندارعا ءتان بۇل ءپالساپا تۇركىلەرگە قانشالىقتى تانىس دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋ - اتا-بابالارىمىز ادامزاتتىڭ دانالىق ويلاۋ جۇيەسىنە ۇلەس قوسۋعا قانشالىقتى قاۋقارلى بولدى دەگەنگە جاۋاپ تابۋمەن بىردەي. سوندىقتان ءبىر قاراعاندا ايتىلۋى قۇلاققا توسىن «ين-يان» دانالىق جۇيەسى جونىندە باس قاتىرۋ ءبىز ءۇشىن سونشالىقتى ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە «ين-يان» تاڭباسى قازاققا ويۋ رەتىندە كيىم-كەشەكتەن باستاپ تۇرمىستىق زاتتاردا كەڭ قولدانىستا تاڭبالانعانى جانە بار. الايدا، بۇل تاڭبانى الەمدىك عىلىم الگى اتالعان شىعىس حالىقتارى ارقىلى تانىعاندىقتان، بۇل فيلوسوفيانى دا سولاردىكى دەۋ بۇلتارتپاس قاعيداعا اينالعانى راس. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇل بار بولعانى قاساڭ قابىلدامداردىڭ ءبىرى عانا.اتالمىش ين-يان - جەر بەتىنە اتتىلى (بۇدان ءارى قاساڭ «كوشپەلى» ۇعىمى وسى سوزگە بارىنشا لايىق دەگەن ويمەن وسىلاي اتايمىز) نەمەسە كوشەرمەن حالىقتار ارقىلى تارالعان دانالىقتىڭ تۇعىرلاماسى (پلاتفورماسى).
كوشەرمەندەردىڭ «ين-يانعا» تالاسى
سونىمەن، «ين-يان» دانالىعىنا ورالايىق. بۇل تاڭبالاردىڭ كازىرگى بەلگىلى ءمانى: ءبىرتۇتاس فيلوسوفيالىق نىساننىڭ «ين» - انالىق، «يان» - اتالىق نەگىزدىڭ نىشانى ەكەندىگى. ازىرگە ادامزات بۇل ۇعىمداردان تۇتاستىقتىڭ جانە قارا ما قارسى قوس نەگىزدىڭ كورشىلەستىگىنىڭ دانالىق نۇسقاسىن عانا تانۋدا.
بۇل نىشاننىڭ تورك (تۇركى) حالىقتارىنا جات ەمەستىگىن ونىڭ باس كيىمىنەن باستاپ، ىدىس-اياعىنا، تۇتىنۋ زاتتارىنا ورنەك تۇرىندە كەستەلەپ كەلگەندىگىمەن-اق كوز جەتكىزۋگە بولادى. ەندەشە توركتەردە «ين-يان» فيلوسوفيالىق جۇيەسى بولعان با، بولسا قانشالىقتى ورنىققان دەگەن تابيعي سۇراق تۋاتىنى راس.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا «ين-يان» دانالىق جۇيەسى توركتەردە شەگىنە جەتكىزىلە مەڭگەرىلگەن جانە ول قارا ما قارسى قوس نەگىزدىڭ كىرىگۋىنسىز تۇتاس بولمايتىن ديالەكتيكالىق تىرشىلىكتىڭ ءمانى رەتىندەگى ماعىناعا يە بولعان. اسىرەسە، «ين-يان» جۇيەسى قازاقتاردىڭ ويۋىنداعى باستى مايەك. كوشەرمەندەر اتالمىش دانالىقتى تۇتاستىق پەن قارا ما قايشىلىقتىڭ عانا بەلگىسى ەمەس، ءىش پەن تىستىڭ، ءمان مەن ءتۇردىڭ دە نىشانى رەتىندە تانىپ، ءبىر بىرىنەن اجىراعىسىز ومىرلىك ديالەكتىنىڭ كورىنىسى قىلىپ مويىنداعان جانە سونى ابستراكتسيالىق تاڭبالىق جازبا بولىپ تابىلاتىن ويۋ-ورنەككە نەگىز ەتكەن. ءبىر قىزىعى، توركتەر بۇل دانالىق جۇيەنى كوكتەن باسقا ەشكىمنەن الماعانداي اسەر بار. وسىعان بايلانىستى «ين» مەن «يان» ۇعىمدارىنىڭ شىعۋ تەگى قازاق تىلىندە مەنمۇندالاپ تۇرعاندىعىن دا جوققا شىعارۋ قيىن، ول: «ينگە» قازاقتىڭ «ءىن» (سىرتقارى، ەنگىزۋشى) نەگىزى، ال «يان» ۇعىمىنا «ەن» (نەمەسە «ان» - ىشكەرى، ەنۋشى، سۇعىنۋشى) نەگىزى سايكەس كەلەدى. باسقاشا ايتقاندا، تۇتاستىق دەگەنىمىز – جىكتەلگەن ەكى نەگىزدىڭ كىرىگۋى، مۇنداي جاعدايدا ءبىرى ەنگىزۋشى، ەكىنشىسى ەنۋشى (سۇعىنۋشى) قالىپتا بولاتىنى ايدان انىق.
بۇل تۇجىرىمنىڭ باستاپقى كورىنىسى رەتىندە اق پەن قارانىڭ جارىق پەن تۇنەكتىڭ تايتالاسى مەن تۇتاستىعىن زەردەلەيتىن تاريحي جادىگەرلەردەن ءبىرشاما قانىعۋعا بولادى. مىسالى، اڭىراقاي جوتاسىنداعى «تاڭبالى» پەتروگليفتەرىنىڭ ەڭ ەجەلگىسى ءبىز اتاعان «قايشىلىقتاردىڭ تۇتاستىعىنا» ارنالعان. «ءتاڭىر» مەن «ءىڭىر» اتالاتىن ۇلى كيەلەدىڭ ءبىرى كۇنباستى، ەندى ءبىرى ايباستى بولىپ ءبىر بىرىنە قارسى تۇرىپ، قۇشاق جايۋى، ولاردىڭ قارسىلاس كۇشتەر بولا تۇرا بەلگىلى ءبىر ساتتەگى تۇتاستىعىن بايقاتادى. جانە بۇل پەتروگليف ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان «ين-يان» تۇجىرىمىنىڭ باستاۋى ەدى دەمەكپىز.
«ين-يان» سوزدەرىنىڭ ەتيمولوگياسى حاقىندا
ادەتتە، «ين-يان» دانالىعىنىڭ ءسوز توركىندەرى جايىندا الدەقاشان وتىرىقتانعان شىعىس حالىقتارى ءلام-ميم دەمەيدى، ولار ونى ۇمىتقان بولماسا بۇل ۇعىمدار بۇلارعا باسقالاردان تاڭىلعان دەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل حالىقتار ءۇشىن ونىڭ ءمانى عانا ساقتالعان.
كوشەرمەندەر بۇل دانالىقتى جالپى ءومىردىڭ ورنەگى رەتىندە قابىلداعان: ءىن – انالىق نەگىزدىڭ نىشانى، ەن – اتالىق نەگىزگە تاڭبا، جانە «ين-يان» سوزدەرىنە قازاقتىڭ «ءىن-ەن» سوزدەرىنىڭ سايكەس كەلۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس. ەگەر ءبىز «ءىننىڭ» و باستاعى كەڭ ماعىناسى تارىلىپ بۇگىندە اڭنىڭ پاناسى دەڭگەيىنە تۇسكەنىن ەسكەرگەننىڭ وزىندە، و باستا «اڭ» ءسوزىنىڭ ءوزى ەنۋشى دەگەن ماعىنادان الىنىپ وتىرعاندىعى ايقىن. بۇعان اڭ<ان=ەن تۇرلەنۋىن ەسكەرۋ ارقىلى كوز جەتكىزەمىز.
«ءىن» سوزىنەن تۋىندايتىن قازاقتا بۋاىرلاستىقتى بىلدىرەر «ءىنى» دەگەن ءسوز بار، بىراق بۇنىڭ تۋىنداۋىنا مەڭزەيتىن ەشبىر قوسالقى دايەك جوق. ءىنى – ءبىر اكەدەن تۋعان باۋىرلاس اعايىندى ۇلداردىڭ كىشىسى. بۇل – بۇگىنگى ۇعىم. بىراق ۇمىتىلعان ەجەلگى ءمانى - ءبىر شەشەدەن تۋعان باۋىرلاس اعايىندى ۇلداردىڭ كىشىسى بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايمىز. بەرتىن كەلە ءمانى وزگەرگەن. باسقاشا ايتقاندا، ءىن – اڭدى پانا ەتەر جەردىڭ قۇرساعى دەسەك، شاماسى ءاۋ باستا ءىنى – ءبىر قۇساقتان تۋعاندار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن. مۇنداعى ءىنى ءسوزى «قۇرساقتاس» دەگەن سەمانتيكادا بولعان لەكسەما.
«ەن» سوزىنە قاتىستى قازاقتا ەرەكەكتىڭ جىنىستىق مۇشەسىنىڭ ءبىر اتاۋى «ەنەك» ەكەنىن كەلتىرەيىك. بۇل ءسوزدىڭ «ەن» بۇيرىق رايلى ەتىستىكتەن، «ەنۋ» سەكىلدى بولىمسىز ەتىستىكتەن تۋىنداعانىنا ءشۇبا جوق. دەمەك ءاۋ باستاعى اجىراعىسىز «ءىن-ەن» قوس ۇعىمى قۇرساق پەن وعان ەنۋ ۇدەرىسىن ايتىپ-اق تۇر.
تورك تىلىندە بىرەسە جۋانداپ، بىرەسە جىڭىشكەرىپ وتىراتىن (ماسەلەن: ان = ەن) سوزدەگى بۋىندار سىرتتاي عانا ايىرماسى بولعانىمەن، و باستا ماعىناسى جاعىنان ءبىر بىرىنەن الشاق كەتپەگەن. بۇعان قازاق تىلىنەن مىڭداپ مىسال كەلتىرۋگە بولادى جانە سوزدەگى بۋىنداردىڭ قۇبىلۋى ءتىلدىڭ ۇندەستىك زاڭىنا ورايلاسىپ، بىرەسە جۋانداپ، بىرەسە جىڭىشكەرۋمەن بەرتىن كەلە ءار ءتۇرلى ماعىناعا يە بولىپ كەتكەندەرى دە بار. مۇنداي زاڭدىلىقتى ءىن-ەن دە باسىنان كەشىرگەن دەۋگە بولادى، ونىڭ دا و باستا ءىن-ان، ءيىن-يان جانە ت.ب. نۇسقالارىنىڭ بولعاندىعىنا كۇمان از. ەندەشە كوشپەلى توركتەردىڭ «ين-يان» دانالىعىنىڭ اتاۋىنا دا تولىق ەنشىلەس بولاتىندىعى داۋسىز.
اتتىلاردىڭ مەنشىك زاڭدىلىعىن ساقتاۋ ماقساتىنداعى ەنگىزگەن «ەن سالۋ» ينستيتۋتى دا «ەن» ءسوزىنىڭ مانىنە تىكەلەي بايلانىستى. ەن سالۋ نەگىزىنەن مالدىڭ قۇلاعىن سۇعىندىرا كەسىپ الۋعا بايلانىستى تاڭبالاۋمەن ىسكە اسادى. مالدىڭ قۇلاعى بۇل جەردە «ءىن» اتالاتىن ەنگىزۋشى كەڭىس ءرولىن اتقارىپ تۇر دا، وعان سۇعىندىرا (ەندىرە) كەسىلگەن جىرىق-تاڭبا «ەننىڭ» رولىندە. وسىدان كەلىپ الگى مەنشىكتەۋ تاڭباسى بولىپ تابىلاتىن مال قۇلاعىن ويۋ «ەن» اتالعان.
ءىن-ەننىڭ ومىرلىك ءمانى
سونىمەن، «ءىن-ەن» (ين-يان) دەگەنىمىز - تۇتاستىقتى قامتيتىن ءبىر بىرىنە كىرىگۋشى ەكى نەگىز، ەندەشە ونىڭ ءبىرى ەنگىزۋشى (انالىق), ەكىنشىسى ەنۋشى (اتالىق) بولاتىندىعى مىندەتتى. ەگەر، كارەي، قىتاي، جاپان سەكىلدى وتىرىقشى حالىقتار اتالمىش زاڭدىلىقتى نىشان تۇرىندە عانا ساقتاپ كەلسە، كوشەگەندەر ونى ءومىردىڭ مايەگى رەتىندە قابىلداپ، تىرلىكتىڭ ءمانى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونەردىڭ كورىنىسىنە اينالدىرعان. مۇنى ەجەلگى عۇنداردىڭ شيىرشىقتالعان ويۋىنان دا بايقاۋعا بولادى.
كوشەرمەندەردىڭ قولونەرىنىڭ ءبىر سالاسى بولىپ تابىلاتىن ويۋ ورنەگى ءبىر كەڭىستى ءبىر بىرىنە تەڭ كەلەتىن ەكى قارا ما قارسى تاراپتىڭ كىرىگۋى تۇرىندە بەينەلەيدى دە، بۇل كەڭىستە باسى ارتىق ءبىر نۇكتە نە سىزىق ۇشىراسپايدى. وسىلايشا دالالىق كوشەرمەندەر ءومىر اتالاتىن ۇدەرىستەگى ءاربىر قۇبىلىستىڭ تەككە بولمايتىندىعىن، اق پەن قارانىڭ، جاقسى مەن جاماننىڭ، قارىم (كارما) مەن قارىمتانىڭ ءبىر ءبىرىن تولىقتىرعىش تىرلىك قۇرامتاسى (كومپونەنتى) رەتىندە ماڭگى ديالەكتيكالىق زاڭدىلىقتى پاش ەتۋمەن كەلگەن.
ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرۋشى قۇرامتا بولىپ تابىلاتىن ەكى نەگىزدىڭ نىشاندىق كەيپى اتالمىش جۇرتتاردىڭ ايگىلى بەلگىسىمەن عانا تاڭبالانبايدى، ول سونداي–اق، توركتەردىڭ ويۋىنا دا باستى ۇستام بولىپ نەگىزدەلگەن. الايدا، بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى جانە ونەر زەرتتەۋشى وزبەكالى جانىبەكوۆ ويۋدى جاساقتاۋشى رەتىندە «شۇعىلا» دەگەن اتاۋمەن ين-يان تاڭباسىنىڭ سىڭارىن الىپ، قازاق ويۋىن قۇراۋشى ەلەمەنتتەر قاتارىنا ەنگىزىپتى. سوعان قاراعاندا، ويۋدى جاساقتاۋشى العاشقى بۇل قۇرامتا كۇنشىعىس ەلدەرىندەگى ين-يان جۇيەسى تۇتاس بەلگىمەن شەكتەلگەن بولسا، اتتىلار بۇل دانالىق جۇيەنى تۇتاس ءبىر ورنەكتىك (ورنامەنتتىك) جۇيەنىڭ جىكتەلگەن تۇرىندە قولدانۋىن، ونىڭ و باستاعى شىعۋ تۇرپاتىن دا كورسەتەدى. «شۇعىلا» ءسوزىنىڭ ءوزى اتالمىش نىشاننىڭ اتاۋىنا كەزدەيسوق اينالماعان: «شۇعىلا» ءسوزىنىڭ ەجەلگى نۇسقاسى شوق (شوع)+لا بولۋى ءتيىس، مۇنداعى ءتۇبىرسوز «شوع» قازىرعى كەزدە وتتىڭ تابى نەمەسە كوزى رەتىندە اتالعانىمەن، ونى بيولوگيالىق مانىندە ناقتىلاساق، «ۇرىق» دەگەندى، ال باسقاشا تۇردە پالساپالىق ءمانى – «ءومىر وتىنىڭ كوزى» نەمەسە «ءومىردىڭ باستاۋ ۇشقىنى» دەگەندى اڭعارتادى.
ەندەشە قازاق ويۋى ورنەكتەلگەن تۇردەگى دانالىق جۇيەسى بولىپ تابىلادى جانە ول ۇرىن جازۋ رەتىندە ابىزداردىڭ عانا ۇعىمىنا نەگىزدەلگەن تاڭبالاۋ داستۇرىنە اينالسا كەرەك. بىراق اتالمىش ورنەكتەر قاراپايىم ادامدار ءۇشىن بەينەلەۋ تۋىندىسى بولعانىمەن، ءمانىن تاڭداۋلى، جوعارى سانالى ادامدار عانا تانيتىن كوك ءىلىمىنىڭ پۇشپاعى دەۋگە كەلەدى. دەمەك، الگى وتىرىقشى جۇرتتارداعى ساقتالعان تاڭبا ۇلى دالالىق فيلوسوفيالىق جۇيەنىڭ جۇرناعى بولار دەپ بولجايمىز.
ءىن-ەن مەن ءتۇر
قازاق ويۋىنىڭ دانالىق جۇيەنىڭ بەينەلىك ەلەمەنتى دەۋگە نەگىز بولارلىق دەرەكتىڭ ءبىرى – «ويۋ» - ويۋ ءسوزى. بۇل ءسوز كيىزگە باسىلاتىن ورنەكتىڭ اتاۋى بولعانىمەن جانە ونىڭ ويىلۋ ۇدەرىسى ارقىلى ازىرلەنگەنىمەن، «ويۋ» ءسوزى شىندىعىندا، «ويلانۋ»، «دانالىققا جۇگىنۋ» ۇعىمىنىڭ باستاپقى نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. «وي» زات ەسىمىنىڭ «ويۋ» ەتىستىگىنە اينالۋى ايدان انىق جانە بۇل ءۇردىس قازاق تىلىندە كەڭىنەن قولدانىلعان ءسوزجاسام ءتاسىلى. ەندەشە، ويۋ ءداستۇرى و باستا دانالىق ۇدەرىسىنىڭ كورىنىسى مەن ۇدەرىسى رەتىندە مويىندالعان بولسا كەرەك.
بۇل جايت، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ «ءتۇر» اتالاتىن رومب (كازىردە بۇل ورنەك «شارشى» دەپ «كۆادرات» ءسوزىنىڭ بالاماسى اتالىپ ءجۇر) سيپاتتى ويۋلار جۇيەسىنەن كورىنەدى. ءتۇر: تورتكىل دۇنيە – ەكىولشەمدى جازىقتاعى ءومىر الاڭى، ونىڭ ءتورت باعىتى بار ەكى ولشەمدى (ەنى مەن ۇزىندىعى) تۇتاس كەڭىستى بەينەلەيدى دە، ونىڭ بەتى ءبىر بىرىنەن اجىراعىسىز جانە ءبىر بىرىنە كىرىكتىرىلگەن ء(ىن-ەن ۇستانىمى بويىنشا) ويۋدان تۇرادى. ادەتتە تۇردەگى ەنگىزۋشى مەن ەنۋشىگە ءتان ءوز تۇستەرى بولادى، ولار قاراما-قارسى تۇستەر: اق پەن قارا، قىزىل مەن كوك ت.ب. وسىلايشا، «ءىن-ەن» دانالىق جۇيەسى «ءتۇر» دەپ اتالاتىن كوشەرمەندەردىڭ بەينەلەۋ ونەرىنىڭ مايەگىنە اينالعان.
قازاق تەكەمەتىندەگى ءتۇر ويۋىنىڭ و باستا «ءىن-ەن» جۇيەسىنىڭ تاڭبالىق بەينەسى بولماۋى مۇمكىن ەمەس جانە و باستا بۇل ورنەك ابىزداردىڭ قولدانىسىندا عانا بولىپ، كەيىن اقسۇيەكتەرگە، ودان ولاردىڭ قارۋلى كۇشى بولىپ تابىلاتىن اتتىلارعا (كشاتريلىك) نانىم ءىلىمى ارقىلى تارالىپ، ءوز كەزەگىندە ولاردان شىعىستاعى وتىرىقشى جۇرتتار قابىلداۋى ابدەن مۇمكىن. جانە دە ورنەكتىڭ تارالۋ جولى كوشەرمەندەردىڭ قولىمەن الگى ەلدەرگە بيلىك قۇرعان جوعارعى توپتىڭ ىزىمەن سالىنۋى ىقتيمال.
«ءتۇر» ءسوزى قازىرعى قازاقتاردىڭ كيىز توسەنىشكە جاپسىرىلاتىن تورتكۇل ورنەگىنىڭ اتاۋى بولعانىمەن، بۇل اۋەلدە «ءتىر» ياعني ەجەلگى تۇركىلەرشە «ءومىر» دەگەن ۇعىمنىڭ جازبا نۇسقاسى اتالعان جانە سولاي بولعان دەپ توپشىلايمىز.
ەگەر دە ءتۇر جۇيەسىنە دەندەي ويلانساق، ونى ەجەلگى اتتىلاردىڭ جەر بەتىندەگى ءومىر زاڭدىلىعىنىڭ ديالەكتىسى، پروەكتسياسى، ءتۇرى، بەينەسى، ورنەگى، سىيقى، پوشىمى، جازباسى دەگەندەرىن تۇسىنەر ەدىك. بۇل ارادا قازاقتار مەن باسقا دا كوشەرمەندەرگە تارالعان حاندى اق كيىزگە كوتەرۋ ءداستۇرىنىڭ اۋەلگى ءمانى «ءتۇر سالىنعان» ء(تىر، ياعني ءومىر قۇپياسى جازىلعان) كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرۋدەن باستالعان دەپ پايىمداۋعا بولادى. ەندەشە كوشەگەندەر ءتۇر ورنەگى ارقىلى ءومىردى بەينەلەپ، جازبا رەتىندە قولدانعان، ال سول «ءومىردى» بيلەۋشىنى الگى ءتۇردىڭ ۇستىنە جايعاستىرعان، ياعني ءتۇر باسىلعان اق كيىزگە حاندى وتىرعىزۋ – وعان حالىقتىڭ ءومىرىن ءادىل (اق ءتۇس) بيلەتۋدىڭ نىشانى رەتىندە مويىندالعان. بۇدان «اق كيىزگە حان كوتەرۋ» ءداستۇرى تۋىنداسا كەرەك.
«حان» مەن «تەكەمەت». ءتور مەن تورك
قازاق حالقى ءتۇر باسىلعان اق كيىزدى «تەكەمەت» اتايدى. ازىرگە بۇل ۇعىمنىڭ تولىق ەتيمولوگياسى قالپىنا كەلتىرىلگەن جوق. ونىڭ كۇردەلىلىگى دە الگى «ءىن-ەن» جۇيەسىنىڭ و باستا كيەلى (ساكرالدىق) ۇعىم بولۋىندا شىعار. اتالمىش ءسوزدىڭ تەگىن قاراستىرۋدى كەيىنگە قالدىرا وتىرىپ، وعان كومەگى تيەر وزگە ءسوزدىڭ مانىنە بويلايىق.
«حان» ءسوزى دە ءوزىنىڭ شىعۋ تەگىنە بويلاتپاي كەلە جاتقان ۇعىم. الايدا، ءبىزدىڭ پايىمىمىز بويىنشا بۇل ءسوز ءسوزجاسامنىڭ مىناداي زاڭدىلىقتارى ارقىلى قازىرعى نۇسقاسىنا جەتكەن: ان>ھان>حان. ءسويتىپ، تاعى دا اڭگىمەمىز «انعا» كەلىپ تىرەلەدى. بۇدان ءبىز حالىقتى بيلەۋشى و باستا اتالىق نەگىزدى، ال ونىڭ بيلەيتىن جۇرتى انالىق نەگىزدەگى «ءىندى» بىلدىرگەن. ەرتەرەكتە توركتەر بيلەگەن تۇستا، ۇندىلەر ولاردى كۇن-تورەلەر, وزدەرىنىڭ اقسۇيەگىن اي-تورەلەر اتاۋى دا وسى تۇجىرىمنان جانە ول ەجەلگى اريلىك تانىمنان بولار. وسىلايشا، «ءىن» مەن «ەننىڭ» ءبىر بىرىنەن اجىراعىسىزدىعى تاعى الدان شىعادى.
بۇعان دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا جايىلىپ كەتكەن ەلدەردىڭ اتاۋىنا قوسىلىپ جۇرگەن «ان» («ەن») جۇرناعىن امالسىز ەسكە الامىز: جاپ+ان، بريت+ان، يرل+ان، شوتل+ان فينل+يان، پارفي+ان، تۇر+ان، يران، اري+ان، نيدەرل+ان، ەسپ+ان، ال+ان، الب+ان، سۋ+ان، شوم+ەن، سلابي+ان، قۇش+ان ... . ارينە، بۇل الۋان سوزدەردى جاقىنداستىرىپ تۇرعان «ان» (ەن) جۇرناعى بولعانىمەن، ولار ءار زاماندا ءار الۋان جۇرتتار مەن مەملەكەتتەردىڭ اتاۋىنا اينالعان ۇعىمدار. ايتسە دە، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ تۇبىندە بۇلايشا اتالۋ جولى بار ەلدەردى بيلەۋگە اتتىلاردىڭ قاتىسى بار دەپ پايىمداۋعا ءماجبۇر ەتەرلىك تۇجىرىم جاتىر. قوس قۇرامتالى بۇل سوزدەردىڭ العاشقى بولىگى انىقتاۋىش سيپاتتى ءسوز بولسا، ەكىنشى بولىگىنىڭ «ان» (ەن) سوزىنەن تۇرۋىنىڭ وزىندە ءمان بار، ول – سول ەلدى باسقارۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر كيەلى داستۇرگە ساي تاڭدالعان بيلىككە بەرىلگەن مارتەبەلى تاڭبالىق-سەمانتيكالىق مورى ىسپەتتى.
بيلەۋشىنىڭ اتالىق نەگىز ەكەندىگىن بارىنشا ايقىن كورسەتەتىن الگى ءتۇر باسىلعان كيىزدىڭ اتاۋى: تەكە+مەت. «تەكەنىڭ» ءمۇيىزدى ۋاق ايۋاننىڭ ەركەگى ەكەنىن ەسكە الساق، «مەت»، (مات) ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن پارسى (ەجەلگى اريلىك) تىلىنەن تاراتقاننىڭ وزىندە دە، ونىڭ ءمانى «انا»، «انالىق» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا «تەكەمەت» اتالاتىن كيىزدىڭ ءوزى - اتالىق پەن انالىقتى تۇتاستىرا بەينەلەيتىن بەلگىلى ءبىر كەڭىستىك بولىپ شىعادى. باسقاشا ايتقاندا، تەكەمەت – اتالىق-انالىق نەگىزدەردىڭ تۇتاسۋىنان تۋىندايتىن ءومىردىڭ كورىنىسى، سىزباسى،ورنەگى. ال، ونىڭ ۇستىنە وتىرۋشى - سول ءومىردى بيلەۋشى دەگەن ءسوز. سوندا «ەل اتاۋى»+ان(ەن) فورمۋلاسى ارقىلى بەلگىلى سول ەلدىڭ ساياسي ورنەگى بولعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. بۇل – باسقا جاعىنان العاندا، كوشپەلى ەلدىك سيپاتقا ءتان داستۇرگە اينالعان پوليتونيمدىك ءرامىز بولسا كەرەك.
ەجەلگى زامانداردا اق كيىزگە (تەكەمەتكە) كوتەرىلمەگەن حاننىڭ ناعىز بيلەۋشى ەكەندىگى حالىقپەن دە، ەليتامەن دە مويىندالۋى مۇمكىن بولماعان جايت. الايدا، بەرتىن كەلە اتالمىش ءداستۇر تارك ەتىلگەن كەزەڭدەردەن باستاپ، بۇل جۇيە جاي عانا «ءسوز جۇزىندە» قالىپ، دۇنيە ءجۇزى بويىنشا «ەل اتاۋى»+ان(ەن) فورمۋلاسى پوليتونيمدىك ءۇردىس تۇرىندە قالىپ قويماي، ەلدىكتىڭ اتاۋلى «ەنى»، ياعني تاڭباسى رەتىندە تارالىپ كەتكەن. بۇل فورمۋلاعا باعىنبايتىن مەملەكەت اتاۋلارى ولاردىڭ ءداستۇرى اتالمىش ۇدەرىستەن تىس قالعان بولماسا ول ءداستۇردى بەرتىن كەلە باسقاسىمەن ايىرباستاعان.
دەگەنمەن، بۇل فورمۋلاعا جارتىلاي قاتىستى ەل اتاۋلارى دا بار، ماسەلەن، سولاردىڭ ءبىرى – «ستان» جۇرناعىمەن اياقتالاتىن مەملەكەت اتاۋلارى. بۇل ءسوزدىڭ «ست» بولىگى بەيمالىم، ال ەكىنشى بولىگى بىزگە ايان. الايدا، اتالمىش ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىن تورك،پارسى ءتىلىنىڭ «مەكەن»، «ەل»، «اۋماق» ت.س. ماعىنانى بىلدىرەتىن سوزىمەن تۇسىندىرۋگە تىرىسقانمەن، ونىڭ ارعى جاعى بىزگە بەيمالىم كۇيگە ۇشىراعان ءمانى بار «ست+ان» سوزىنەن قۇرالعان دەپ پايىمدايمىز. بۇل پايىمدى ودان ارى تەرەڭدەتۋدى ءبىرشاما كەيىن قالدىرا تۇرىپ، ۇزىلگەن تاقىرىپتى ودان ءارى جالعايىق.
قازاقتاردا تەكەمەت جايىلعان ورىن «ءتور» اتالىپ، كازىرگى نۇسقاسىنا يە بولىپ، وعان وتىرۋشىنىڭ «تورە» اتالعان سىڭايى بار. وسىدان تەگى كوپتەن بەرى داۋ تۋعىزىپ كەلە جاتقان «تۇرىك» (تورىك) ءسوزىنىڭ شىعۋىنا ەرىكسىز كۋا بولامىز: تۇرىك ۇعىمى قازىرعى ەتيمولوگيالىق تۇجىرىممەن «مىعىم»، «بەرىك» دەگەن ماعىنا ءوز الدىنا، و باستا الگى «دانالىق جازۋ» بويىنشا ءتۇردىڭ نەمەسە «ءتىردىڭ» ياعني جەربەتىلىك ءومىردىڭ سۋبەكتىسى، تۇتۋشىسى (نوسيتەلى), بيلەۋشىسى دەگەندى بىلدىرگەن.
ءسويتىپ، قازاق تىلىندەگى ايىرماسى ءبىر عانا داۋىستىعا بايلانىستى «ءتىر»، «ءتور»، «ءتۇر» ۇعىمدارى ءبىر بىرىمەن بارىنشا تىعىز بايلانىستا بولعان ەستە جوق ەجەلگى زاماننىڭ كيەلى (ساكرالدىق) تەرميندەرى ەكەندىگىن پايىمدايمىز.بىراق بۇلار ەجەلگى زاماندا بىردەي ايتىلىپ، ءبىر تاڭبامەن جازىلعان دەسەك قاتەلەسپەسپىز. بۇلاردىڭ سول كەزدەگى تاڭبالىق جازىلۋى بىردەي بولىپ، ونىڭ قولدانىلۋى ءار ءتۇرلى بولعانداي سىڭاي بار. ءسويتىپ، ءبىر عانا «ءىن-ەن» دانالىق جۇيەسى اتتىلاردىڭ ءومىردى بيلەۋ مەن تىرشىلىكتى ۇيىمداستىرۋ فيلوسوفياسىن جاساقتاعاندىعىنا ءبىزدى ەرىكسىز كۋالاندىرادى.
ۇيىكتەر مەن پيراميدالار
كوشەگەندەردىڭ قوسولشەمدى كەڭىستىكتى ءتۇر رەتىندە بەينەلەپ، «ءتىر»/ومىر اتاعانىنا قاراپ، ۇشولشەمدى كەڭىستىكتى قالاي بەينەلەدى ەكەن دەگەن ساۋال تۋادى. وعان جاۋاپ الگى ءتۇردىڭ وزىنەن شىعادى. ءۇش ولشەمدى كەڭىستىك دەگەنىمىز - ەن (بۇل ءسوز تاعى دا الدىمىزدان شىقتى) مەن ۇزىندىق جانە بيىكتىكتەن تۇراتىنىن ەسكەرسەك، الگى تورتكۇل ءتۇردى «جايىپ قويىپ»، ونىڭ كىندىگىنەن جوعارى وزەك («وس» ءسوزىنىڭ ءوزى «وزەكتىڭ» ءتۇبىرى - ءوز! ) جۇرگىزىپ، وزەكتىڭ ۇشىمەن الگى ءتۇردىڭ بارلىق ءتورت جاقتاۋىن «جاباتىن» بولساق – تابانى شارشى بولاتىن پيراميدا الامىز. شاماسى، وسى پيراميدا ءتۇردىڭ ۇشولشەمدى كەڭىستىكتەگى تۇرقى بولسا كەرەك. باسقاشا العاندا، بۇل ەكىولشەمدى جازىقتاعى ءتۇردىڭ ءتورت بۇرىشىن ءبىر بىرىنە ءتۇرىپ اكەلىپ بىرىكتىرۋ ناتيجەسىندە پايدا بولادى دا، قازاقتىڭ «ءتۇرۋ»، «ءبۇرۋ»، «ءبۇرىستىرۋ» ۇعىمدارىن ەلەستەتەدى. ءسويتىپ، «پيراميدا» ءسوزىنىڭ قازاقى «تۇرىك» دەگەن بالاماسى وزىنەن ءوزى شىعادى. ءبىر جاعىنان، بەيبىت كەزدە وزىمەن ءوزى «جايىلىپ» جۇرەتىن، ال سوعىس كەزىندە «اتتانداپ»، جيىلا قالاتىن كوشەگەندەردىڭ تاپتىرمايتىن نىشانى دا وسى سەكىلدى. اقىرىندا پيراميدا (تۇرىك) فيگۋراسى حالىقتىڭ پاسسيونارلىق قۋاتىن بىلدىرەتىن، بيلىكتىڭ قۇدىرەتىن كورسەتەتىن كيەلىك ادامزاتتىق بىرەگەي فيگۋرالىق تاڭبا بولعان دەپ توپشىلايمىز. بۇل و باستاعى ابىزداردىڭ تۋىندىسى بولا وتىرىپ، بەرتىن كەلە مىسىرلىق، يۋدەيلىك كيەلى فيگۋراعا اينالىپ كەتكەن. ءسويتىپ، پيراميدا ەجەلگى وتىرىق مىسىرلىقتاردىڭ ءوز الەۋەتتەرىن وزگەدەن اسىرا كورسەتۋگە تىرىسۋ نىشانى بولىپ ورنىققان. بۇل ساياسي تارتىستىڭ نەگىزىنە سكيفتەر مەن مىسىرلىقتاردىڭ قايسىسى ەڭ ەجەلگى ەكەندىكتەرى جونىندە ءوز ارا داۋلاسقاندىعى تۋرالى اڭىزدىڭ جاتقاندىعى تەگىن ەمەس. بۇل جايت باسقا جاعىنان قاراعاندا، وتىرىقشى مەن كوشەگەن وركەنيەتتىڭ ءبىر بىرىمەن ارباسۋىنداي اسەر بەرەدى.
كوشەگەندەر مىسىرداعى تاستان ورىلگەن پيراميدانىڭ ورنىنا قۇمنان ۇيىك (قورعان) ۇيگەنىن ەسكەرىپ، ونىڭ دا ءۇش ولشەمدى گەومەتريالىق فيگۋرا - كونۋس ەكەنىن، ال تابانى بۇل جولى تورتكۇل ەمەس، دوڭگەلەكتىگىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى. شاماسى، ءوز دانالىقتارىنىڭ تۇبىندە ىلعي دا ينتەگراتسيا (كىرىگۋ) جاتقانىن ۇمىتپاعان كوشەگەندەر ءۇش ولشەمدى كەڭىستىكتە كەدەرگى كەلتىرەتىن قىرلى فيگۋرادان قاشىپ، ەكى ولشەمدى كەڭىستىكتىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى ءۇش ولشەمدى كەڭىستىككە جارامسىزدىعىن ەسكەرىپ، ەكىولشەمدى جازىقتا بۇلجىمايتىن تۇرقى بار (ماڭگى) فيگۋرا ۇشتاعان ء(ۇشبۇرىش) ەكەنىنە كوزدەرى جەتىپ، ال ۇشولشەمدى كەڭىستىكتە مۇنداي ورنىقتى فيگۋرا پيراميدادان گورى كونۋس ەكەنىن جاقسى بىلگەن. ءتىپتى، «كونۋس» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن دا ورنىقتى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ەجەلگى تۇركىلىك «قون» (كون+ۋس، ۋس – گرەك-لاتىندىق جۇرناق،بالكىم ول «ىس» جۇرناعى بولۋى دا ىقتيمال: قونىس) ءسوزىنسىز ەلەستەتۋ قيىن. بۇل جەردە «قون» ءسوزى و باستا ەجەلگى ءبىر بۋىندى تۇركى سوزدەرىنە ءتان ءارى زات ەسىم، ءارى ەتىستىكتىڭ ءرولىن اتقارعان: ءبىر جاعىنان «ورنىق» دەگەن بۇيرىقتى بىلدىرسە، باسقا جاعىنان ورنىقتى دا قونىقتى نارسەنى سيپاتتاپ تۇر. بۇل ءسوز قازاق تىلىنە جويىلماي جەتكەندە «قونىق» بولىپ جەتۋى مۇمكىن ەدى. ەجەلگى كوشەگەن تۇركىلەر «قونىقتىڭ» بۇل قاسيەتىن قۇدىرەتتەي باعالاعان دەپ توپشىلايمىز. وسى جايتتار ارقىلى قورعاننىڭ دا، پيراميدانىڭ دا كوشەگەن جانە وتىرىق جۇرتتاردىڭ بيلىك الەۋەتىنىڭ قۇدىرەتىن تانىتۋمەن بىرگە، ءبىرتۇتاس كيەلىك ماقساتقا نەگىزدەلگەن. بۇعان ەسكى تۇركى-قىپشاقى عيداتحانالارىنىڭ كۇمبەزدەرى و باستا نە جۇمىر «قونىقتى» (كونۋستى), نە قىرلى «تۇرىكتى» (پيراميدالى) بولىپ كەلگەندىگىن ەسكەرۋ ارقىلى دا كوز جەتكىزۋگە بولادى. (البان-ارمياندىق ەجەلگى قىپشاق موناستىرىنا زەر سالىڭىز). وسىعان قاراپ، ۇلى دالاداعى تارىداي شاشىلعان قورعاندار ارقىلى كوشەگەندەردىڭ جاھاندىق دەڭگەيدەگى قانشا بيلەۋشىلەرى بولعانىن شامالاۋعا بولادى.
ءسويتىپ، كوشەگەن تۇركىلەر ەكىولشەمدى بۇدۇنيەلىك ءومىردىڭ ء(تىردىڭ) «ءتۇر» تاڭباسىن كيىزگە جاپسىرا تەكەمەت ەتىپ، تورگە جايسا، ال ۇشولشەمدى كەڭىستىكتەگى ودۇنيەلىك ءومىر تاڭباسىن قورعان رەتىندە جاساپ كەتكەندەي اسەر الامىز.
ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، مىسىرلىقتار پيراميدانى ودۇنيەلىك «ءومىر» ۇياسى تۇرىندە عانا قالدىرسا، كوشەگەندەر قارۇي (كيىز ءۇي) مەن ساۋكەلە، بورىك ارقىلى ءوز الەۋەتتەرىن بۇدۇنيەلىك ومىردە دە ايگىلەپ ءجۇر. الايدا، مىسىرلىقتاردىڭ و باستا، قورعان سوققانىن ادامزات قازىر ەسكەرە بەرمەيدى. ەندەشە، پيراميدادان گورى قورعاننىڭ جاسى الدەقايدا بۇرىندىعىمەن ەرەكشەلەنە مە، الدە ەرتەدە مىسىردى كوشەگەندەردىڭ بيلەگەندىگىنەن حابار بەرە مە، ونى زەردەلەۋ باسقا ءپاننىڭ ماقساتى.
«ءىن-ەننىڭ» ساياسي سيپاتى
ءسويتىپ، ءتۇر و باستا كوكتىڭ ومىرلىك دانالىعى رەتىندە قابىلدانىپ، ونىڭ ۇستىنە كوكتىڭ امىرىمەن حان سايلانعان ادامدى وتىرعىزۋ ءداستۇرى بولعان دەپ پايىمدايمىز دا، ول ورىن «ءتور» اتالسا، وعان وتىراتىن بيلەۋشىلەر «تورە»، ونىڭ بيلىك شەشىمى مەن ۇكىمى «تۋرا» دەلىنگەن. جەر بەتىن شارلاپ بيلىك قۇرعان تۇركى-كوشەگەندەردىڭ ومىرلىك دانالىعىنىڭ جۇرناعى ەبرەيلەردىڭ «توراسىندا» دا كورىنىس تابۋى سونشالىقتى تاڭعاجايىپتان گورى، الگى جاراتقاندىق ءىلىمنىڭ ادامزات ءۇشىن بىرتۇتاستىعىنان جانە بۇل ىلىمگە دە كوشەرمەن جۇرتتىڭ قاتىسى بارلىعىنان حابار بەرەدى.
سايلانعان حاندى ءتۇر باسىلعان اق كيىزگە شىعارۋ (كوتەرۋ) - وعان حالىقتىڭ ءومىرىن باسقارۋعا كوك ءامىر ەتتى دەگەن نىشان جاتىر جانە بۇدۇنيەلىك تىرلىك ارقىلى جاندى ۇيىك-پيراميدانىڭ تۇرقىن بەينەلەۋ دە جوق ەمەس: كوز الدىعا اق كيىزدىڭ ەتەگىن اينالا تۇرىپ، ءبىر ادامدى جوعارى كوتەرۋ ارقىلى كونۋس (قونىق) سيپاتى جاسالاتىنى بەلگىلى. بۇدان ءبىز ءومىردىڭ ىشكى جانە تىسقى، قاراما-قايشىلىقتى ماندەرىن كورەمىز، ال ءومىردى باسقارۋ تەك قانا الگى ومىردەن تىس سۋبەكتىگە ءتان دەگەن دانالىقتى وقيمىز، ياعني ەكىولشەمدى ءتىردى (تىرلىكتى) باسقارۋ ۇشولشەمدى كەڭىستىك وكىلىنە تيەسىلى، ال ۇشولشەمدى كەڭىستىكتەگى ءومىردى بيلەۋ ودان دا جوعارعى دەڭگەيدەگى قۇدىرەت وكىلىنە تيەسىلى دەگەن تۇجىرىم. دەمەك، و باستا حالىقتى بيلەۋ ەرەكشە كيەلىك مانگە يە بولعاندىعىن باجايلايمىز جانە ول تىگىڭكى (ۆەرتيكال) سيپات العان; ول قازىر مونارحيا اتالىپ، بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا ءبىر عانا ادامنىڭ، ياعني «مەننىڭ» (مون) وتىراتىندىعىمەن سيپاتتالعان. الايدا، بۇل بيلىك تۇرقى ءوزىنىڭ كيەلىگىنەن اجىراعاننان باستاپ، قازىرعى دەموكراتيالىق اتالىپ جۇرگەن كولدەنەڭ سيپاتتى بيلىك پايدا بولدى. العاشقى بيلىكتىڭ شىعۋ كوزى كوشەگەندەردە بولسا، سوڭعى بيلىك تۇرقىنىڭ كوزى وتىرىق وركەنيەت ەكەنىن كۇمانسىز اڭعارامىز.
«ەل+ان» قۇرىلىمى الگى «ءىن-ەن» دانالىعىنىڭ ساياسي ومىردەگى كورىنىسى بولىپ تابىلادى. ۇشولشەمدى كەڭىستىكتەگى «ەل» دەگەنىمىز – كونۋستىق (پيراميدالىق) نىشاننىڭ تابانى دا، ان – ونىڭ بويى; ال ەكىولشەمدى كەڭىستىكتەگى «ەل» ء(ىن) دەگەنىمىز – دوڭگەلەك (نەمەسە رومب ءپىشىمدى ءتۇر), ال ان (ەن) – ونىڭ ناقورتاسىنان تىگىنەن شانشىلعان وزەك. كوشەگەندەردىڭ «قارۇي» (كيىز ءۇي) اتالىپ جۇرگەن ساۋلەتتىك تۋىندىسى، و باستا وسى كونسترۋكتسيادان باستاۋ العان. ال، بۇل قۇرىم عالامدىق ۇلگى رەتىندە ابىزدارعا ايان تۇرىندە تۇسكەن. قارۇيدىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەۋ ارقىلى ءبىز عالامنىڭ تولىق كەسكىنىن الۋىمىز سودان.
«ەل+ان» فورمۋلاسى – جوعارى كوتەرۋگە لايىق بيلىك قانا ءوز ەلىن بارىنشا ورنىقتى بيلەي الادى، مەملەكەت عۇمىرى باياندى بولادى دەگەندى مەڭزەيدى. دەمەك، باياندى ەلدىڭ بيلىگى ەڭ اۋەلى، ءوزىن ەلى جوعارى (اق كيىزگە) كوتەرەتىندەي ابىرويلى بولسا عانا، الگى قونىق (كونۋس) نە تۇرىك (پيراميدا) سيپاتتى مىقتىلىق بولماق.
جالپى، قونىق پەن تۇرىك كونسترۋكتسياسى ادامزاتقا و باستا كوك تاراپىنان بەرىلگەن امبەباپ دانالىقتىڭ كوزى، ءتىپتى، ادامزاتقا قاجەتتى دانالىقتىڭ قۇرىمى بولۋى كەرەك. بۇل دانالىقتى ءومىردىڭ سان الۋان سالاسىنا قاتىستى الىپ تەرەڭدەتە قاراستىرۋ ارقىلى كەز كەلگەن سۇراققا جاۋاپ الۋ مۇمكىندىگى بار.
كوشەگەندەرگە قاتىستى «ءىن-ەننىڭ» دانالىق رەتىندە كەڭىنەن جانە تەرەڭىنەن قۇلاش جايا دامۋى، و باستا وسى ومىرلىك تۇجىرىمنىڭ كوشەگەندەردەن، دۇرىسى – اڭشىلىق قوعام كەزىندە شىققانىنا مەڭزەيدى. بۇل دانالىقتا ءومىر ءبىر بىرىمەن كىرىگە الاتىنداردىڭ تۇتاستانۋ قابىلەتىنەن تۇراتىندىعى جازىلعان، اتالمىش تۇجىرىم كازىرگىشە ايتقاندا، ينتەگراتسيالىق سيپاتتى بەينەلەگەن. اڭشىلىق قوعامنىڭ ۇلگىسىن نەگىزىنەن امەريكەلىك قىزىلوڭدى ۇندەيلەردەن/يندەەتسدەن ىزدەگەن ءجون.
بۇلاردى قورىتا كەلە، «ين-يان» نىشانى قازاق ويۋىنىڭ ەڭ باستاپقى تۇرپاتىنا نەگىز، ال «شۇعىلا» ويۋشاسى ونىڭ قۇراۋشىسى دەپ ەسەپتەۋگە نەگىز بار.
كوكتىڭ ومىرشەڭ كونسترۋكتسياسى
«ين-يان» دانالىعىنا كوشپەلى قازاقتىڭ ارعى بابالارىنىڭ تىرلىگىنە ءمان بولعان اڭشىلىق كورىنىس ناقتى تۇسىنىك بەرەدى. اڭشىلىق ۇعىمنىڭ ىشىندەگى «ءىن» ءسوزى قاراپايىم عانا ايۋاننىڭ پاناسى بولىپ تابىلعانىمەن، ويلاۋدان گورى كوكتەن يدەيا تارتاتىن اڭشىلىق سانا اڭسىز ءىننىڭ قاراڭ قالاتىنىن جاقسى بىلگەن. ءسىرا، ادامزاتتىڭ باستاپقى ءومىر سالتى كوكتەن ساۋلاعان ويشوقتى (يدەيا) سىڭىرە الۋعا نەگىزدەلگەن ارەكەتتەن تۇرسا كەرەك. جانە بۇل قابىلەت ادامزاتتىڭ تەرىمشى-وتىرىق بولىگىنەن گورى اڭشى-كوشەگەن بولىگىنە ءتان بولعان. ال، تەرىمشى-وتىرىق مادەنيەت اڭشى-كوشەگەن وركەنيەتىنەن العان ومىرلىك تاجىريبەنى جاراتۋ مەن دامىتۋعا شەبەر بولىپ كەلگەن. ياعني، ادامزات قوعامى و باستا «ءىن» پرينتسيپىمەن ءوزىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىمەن عانا شەكتەلىپ، داراگويلىكتى ء(ينديۆيدۋاليزمدى) تۋ ەتەتىن وتىرىق حالىقتار مەن «ەن» پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەن، كوكتەن يدەيا ساۋ قابىلەتىمەن كۇن كورىپ، رۋگويلىكتى (كوللەكتيۆيزمدى) جالاۋلاتاتىن كوشپەلى جۇرتتارعا بولىنگەن. وسى جاعىنان العاندا، وتىرىق حالىقتاردىڭ وركەنيەتى دەپ جۇرگەنىمىز – كوشەگەندەردىڭ ىقپالىنان پايدا بولعان وسكىن ءومىر. ەگەر وركەنيەتتى ءومىردىڭ وركەن جايۋى دەسەك، ول قۇبىلىس تەك قانا ءومىردىڭ «ءىن-ەن» تۇتاستىعىنان تۋىندايدى. ءىننىڭ پانا بولۋى اڭنىڭ بولۋىنا بايلانىستى بولسا، وتىرىق جۇرتتاردىڭ وركەنيەتى ىلعي دا كوشەگەندەردىڭ شاپقىنىنان سوڭ وزگەشە تۇرلەنىپ، جاڭا وركەنيەتتىڭ پايدا بولۋىنا اپارىپ سوققانىن باجايلايتىن ءداۋىر تۋدى. ەگەر سولتۇس-شىعىستان كوشەگەندەر ىعىسىپ، تيگر-ەپپرات قوس وزەن اراسىنداعى وتىرىق جۇرتتى «شاپپاسا»، شۋمەر وركەنيەتى تۋار ما؟ سولتۇستان ساقتار باسىپ كىرمەسە، ەجەلگى ءۇندى-بۋددا مادەنيەتى تۋىندار ما ەدى؟ ەگەر سكيفتەر ەجەلگى گرەتسيامەن ارالاسپاسا، گرەك وركەنيەتى ورلەر مە ەدى؟ ۇرىمعا عۇندار باسىپ كىرمەسە، قازىرعى ەبرووركەنيەت بولار ما؟ ەگەر قازىرعى شىعىس سلابيان جەرلەرىن التىنوردا جايلاماسا، رەسەي يمپەرياسى تۋار ما ەدى؟ ەگەر سارىسۋ (حۋانحە: عۇن، حۋن: حۋ+ان) ماڭايىن مەكەندەگەن عۇنداردىڭ ۇزدىكسىز شاپقىنى بولماسا، قىتايدىڭ ەجەلگى يمپەريالارى مەن مادەنيەتى قالىپتاسار ما؟ ەگەر تۇران بولماسا، ەجەلگى يران (اريان) بولار ما؟ ءدال وسىلايشا، ەجەلگى مىسىردىڭ وركەنيەتىن كوشەگەندەردىڭ ىقپالىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس... وسى سىقىلدى ساۋالدارعا قايتا جاۋاپ ىزدەيتىن زامان تۋدى. ويتكەنى، ەرجىنىسسىز جاڭا وسكىننىڭ تۋىلمايتىنى سىقىلدى كوشەگەندەردىڭ شاپقىنىسىز، ادامزات ءالسىن ءالى تۋىنداعان وتىرىق ەلدەردىڭ جاڭا وركەنيەتىن كورە الۋى نەعايبىل. قالاي بولعاندا دا، ادامزات تاريحىنداعى ءار ءتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ تۋىنداۋىنا كوشەگەندەردىڭ وتىرىق جۇرتتاردى شابۋى، باسىپ الۋى العى شارت بولىپ تابىلادى.
ءبىر قىزىعى، قازاقتاردىڭ ەجەلگى جىرلارىنداعى كوشەگەندەردىڭ قالا-مەملەكەتتەردى شابۋى جونىندە ايتىلۋى تەگىن ەمەس. بۇل جەردە «شابۋ» ۇعىمى قىرىپ-جويۋدان گورى «باعىندىرۋ»، «قاراۋىنا الۋ» ۇعىمدارىمەن پاراپار، بۇل ۇعىمنىڭ ەركەك مالدىڭ ءوز ۇرپاعىن تاراتۋى جولىندا ۇرعاشىعا (ايعىردىڭ بيەگە) شابۋى جونىندەگى ۇعىممەن پاراپار ايتىلۋىندا ءمان بار. ايتپەسە، ەجەلگى قازاق «باسىپ الۋ» ۇعىمىن «اتىپ الۋمەن» بولماسا «سوعىپ الۋمەن»، «شانشۋمەن» دە جەتكىزگەن بولار ەدى. بۇعان كوشەگەندەر ارەالىنىڭ «قىر»، قالالىقتاردىڭ «وي» اتالۋى دا ويدى ون ساققا جۇگىرتەتىن ۇعىمدار. دەمەك، ەجەلگى كوشەگەندەر وزدەرىنىڭ ميسسياسىن جاقسى بىلگەن جانە ونىسىن كيەلى تاڭباداي ءبىر سوزگە سىيعىزعان. بۇل قۇدىرەتتى، كوشەگەندەردىڭ بويىنان ەمەس، ولاردىڭ تۇتىنعان عارىشتىق-جاراتقاندىق كونسترۋكتسياسىنان ىزدەۋ كەرەك.
جەر بەتىندەگى تاريح تا، ادامزات ءومىرى دە وسى ادامزاتتىڭ قوس جىنىستى جۇيەسىنىڭ ءبىر بىرىنە قاتىسىنان تۋىنداپ كەلەدى. اڭسىز ءىننىڭ قاراڭ قالاتىنى سەكىلدى، ءتىپتى، ءىننىڭ قازىلمايتىنى دا ايان. وسىدان كەلىپ، حاۋا انانىڭ ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان جارالۋ ءپرينتسيپى وزىنەن ءوزى تۋىندايدى. بۇل جەردە ادام اتا كوشەگەندىكتىڭ، ال حاۋا انا وتىرىقتىڭ نەگىزى بولعاندىقتان، وسى قۇرىم-كونسترۋكتسيا ءاپسانا تۇرىندە ادامزاتقا بەرىلىپ تۇر.
جاڭا ءومىردىڭ تۋىنداۋىنىڭ باستاۋىندا سىرتقى كيەنىڭ – كوكتىڭ كىرىسۋى باستى تۇرتكى بولارى ءسوزسىز ەدى. ماسەلەن، ۇرىق جاتىرعا تۇسكەنىمەن، وعان كوكتەن جان تۇسپەسە، ۇرىق جاندانبايدى دا، جاڭا ءومىر تۋىندامايدى. بۇدان قازاقتىڭ قاراپايىم عانا «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەن دانالىعى شىعادى دا: ءىن مەن اڭ بولسا دا، ونداعى جاڭا ءومىر وسكىنىنىڭ پايدا بولۋى نەعايبىل دەگەن ءپالساپا شىعادى. كوشەگەندەرگە ءتان بۇل تۇجىرىمدامانى ودان ءارى دامىتساق، مىناداي قورىتىندىعا كەلەمىز: ادامزات تاريحىنداعى تالاي وركەنيەتتىڭ پايدا بولۋىندا كوشەگەندەردىڭ وتىرىق مادەنيەتكە باسقى ىقپالىنىڭ (شاپقىنىنىڭ) بولۋى مىندەتتى. بۇل ۇدەرىستى اتالىقسىز انالىق نەگىزدىڭ جاڭا ۇرپاقتى دۇنيەگە اكەلە المايتىندىعىمەن تۇسىندىرۋگە دە بولادى.
كوكتىڭ ومىرلىك قۇراعى (كونسترۋكتسياسى) يدەيا تۇرىندە ادام ويىنىڭ العىشارتى، ال ادامزات دانالىعىنىڭ ىلكى ءىلىمى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا، يدەيا تەك قانا وي سيپاتىمەن عانا ەمەس، كيەلى ءومىردى جايناتۋشى قۇدىرەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. ادامزات تۇتىنىپ وتىرعان الۋان دىندەردىڭ تۋىنا تۇرتكى بولعان ىلكى ىلىمدەردىڭ بارلىعى دا ءدىننىڭ باستاۋى عانا ەمەس، ادامزات ومىرىندەگى ۇلى بەتبۇرىستاردىڭ باسى بولۋى سونىڭ ايعاعى. سول سەبەپتى، كيەلى ءدىن ەمەس، ءدىن نەگىزدەلگەن ءىلىم عانا! ادامزاتتىڭ وسىعان كوڭىل بولەتىن زامانى تۋدى. اسىرە ىرىمشىل بولعانىمەن، كوشەگەندەردىڭ ءدىنشىل ەمەستىگى دە وسىدان كەلىپ شىعادى.
يدەيانى اسپاننان تۇسەتىن نارسە رەتىندە ەلەستەتسەك، ونىڭ نارسەلىك (ماتەريالىق) تۇرپاتى تامشى بولىپ تابىلادى. ال، ءتۇسىپ كەلە جاتقان تامشىنىڭ تۇرپاتى دەگەنىمىز – تيتتەي عانا قونىق (كونۋس)! كوكتىڭ قۇراعىنىڭ قۇدىرەتى دە، امبەباپتىعى دا وسىندا! يدەيا ادام بويىندا ەشۋاقىتتا دا بولمايدى، ول كوكتەن عانا كەلەدى! ەشبىر ادامنىڭ «مەن ءبىر يدەيا ويلاپ تاپتىم!» دەي المايدى، ول «ماعان ءبىر يدەيا كەلدى!» دەۋى دە كوكتى (جاراتۋشىنى) امالسىز مويىنداعانى!
ءىس تىگۋ
ەندى «ين-يان» بەلگىسىنە قايتا ورالايىق. ارينە، ين مەن يان ءبىرتۇتاس نىساننىڭ بولىكتەرى بولعانىمەن، ولاردىڭ ءوز الدارىنا جىكتەرى بار، ال اراجىكتى جويۋ نەمەسە تۇتاستاۋ (ىن–ەننەن ءبىرتۇتاس دوڭگەلەك الۋ) ءۇشىن، الگى جىكتى «تىگىپ تاستاۋ» كەرەك. مۇنداي «جاماۋدى» قازاق ءوز تىلىندە «ءىس تىگۋ» دەيدى. ءبىر قىزىعى، بۇل ۇدەرىستى «تىگىن تىگۋ» دەپ ايتۋعا بولار ەدى، بىراق بۇل ۇعىم الدە ءبىر كيەلى دانالىقتىڭ ماعىناسىن بۇزباي قالدىرۋىنان شىققان ءسوز تىركەسى بولعاندىقتان ۇمىتىلماي، جويىلماي كەلگەن. ياعني، كەز كەلگەن جىكتى جاسىرۋ ءۇشىن ءبىر پروتسەسس ء(ىستىڭ ۇدەرىسى) قاجەت بولادى. شىندىعىندا، بۇل جەردەگى «ءىس» ءسوزىنىڭ ءمانى الگى «ين» مەن «ياننىڭ» اراجىگىن كورسەتىپ تۇرعان يرەك (S) سىزىقتا. ءتىپتى، قازاقتىڭ «باسقا ءىس ءتۇسۋ» دەگەن بەينەلى ءسوزى دە ادامنىڭ ومىرىندەگى جولدىڭ تۇزۋلىگىنەن ايىرىلىپ، يرەك احۋالعا تاپ بولعانىن بىلدىرەدى. بىراق بۇل يرەك تاڭبانىڭ سيپاتىنا عانا سىلتەنىپ تۇرعان جانە كەيىنىرەك شىققان بەينەلى ءسوز بولسا كەرەك. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ كوشەگەن بابامىز ادامزات تاريحىنا «ەس» اتالىپ جۇرگەن لاتىننىڭ S ءارپىن و باستا «جىكتى جويۋ»، «جىرتىقتى بۇتىندەۋ»، «بىرىكتىرۋ»، «قوسۋ» (سۋمما) دەگەن ماعىنالاردى بەرەتىن تاڭبا تۇرىندە كوكتەن العان. ويتكەنى، يدەيانىڭ ءبارى تەك قانا كوكتەن تۇسەتىنى بەلگىلى، ال ونى ويعا اينالدىرىپ دامىتۋ ءار ۋاقىتتا وتىرىق ادامنىڭ ميسسياسىندا. ءدال وسىلايشا، قازىرعى بار حالىقتىڭ جازۋىنىڭ تەگى كوشەگەندەردىڭ تاڭبالارىنان باستاۋ الاتىنى، ال اۆتوموبيلدەردىڭ اتاسى اربا ەكەنىن، ءار الۋان حرامداردىڭ كەلبەتىن نەمەسە قويتىڭ توبەسى ءورداۇي كۇمبەزى كەلتىرگەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. بىراق، «حاۋاسيپاتتى» وتىرىقشىلار ەشۋاقىتتا كوشەگەندەردىڭ ىقپالىن مويىنداعان ەمەس. ويتكەنى، ونى مويىنداۋ كوكتىڭ ىقپالىن مويىنداۋمەن پاراپار، ال، ادامزاتتىڭ پەيىشتەن قالاي قۋىلعانىن ەسكەرسەك، وتىرىقشى ەلدەردىڭ مۇراتى وزىنەن ءوزى تۋىندايدى.
ەگەر ادامزاتتى جىنىستىق ەكى تۇرپاتقا (انالىق جانە اتالىق) جىكتەيتىن بولساق، بۇل جىك ادام بالاسىنىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە دە سىنالاپ ەنگەن. ادام مەن حاۋانىڭ باقتاشى ابىلى مەن ەگىنشى قابىلىنان باستاپ، اڭشى مەن تەرىمشى، كوشەگەن مەن وتىرىقشى بولىپ ادامزات قوعامى اي مەن كۇندەي ارباسىپ كەلەدى. ءبىر قىزىعى، كوشەگەندەردى جابايىلار دەپ كەلگەن وتىرىق وركەنيەتتى جۇرتتاردىڭ نەگىزىن قالاعان قابىل ءوز باۋىرى ابىلدى ءولتىرىپ، ەڭ العاشقى قىلمىسكەر بولعاندىعىن بۇگىنگى وركەنيەت ەسكەرگىسى كەلمەيدى. ال، كوشپەلى مەملەكەتتەر، كەرىسىنشە، وركەنيەت تۇلەتۋمەن كەلسە، قازىرعى كەزدە جەر بەتىندە كوشەگەندىك وركەنيەتتىڭ جويىلۋى ارقىلى، الگى ۇلى اڭىزدىڭ شىندىققا اينالعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. بۇدان جەربەتىلىك ءومىردىڭ تۇلەۋى كوشەگەندىكتىڭ بولۋىمەن اسا تىعىز بايلانىستى دەگەن قورىتىندى ەرىكسىز شىعادى. ءسويتىپ، «ءىن-ەن» جۇيەسىنىڭ قالا-مەملەكەتتەر مەن دالا حاندىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس تۇردەگى سيپاتى، اسىرەسە، كوشەگەندىكتىڭ ناقورتاسى (ەپيتسەنترى) بولىپ تابىلاتىن كىندىك ازيا تاريحىندا ايقىن كورىنەدى. قازىرعى كىندىك ازيا تاريحى بىرەسە تۇتاستانعان، بىرەسە ىدىراعان «قالا-دالا» قۇرىلىمدىق وركەنيەتىنىڭ وشاعىن تالاي مازداتقان. تاريحشىلار ءالى دە قازبالاي الماي وتىرعان تۇران-يران قوعامدىق-ساياسي تۇتاستىعى دا كەزىندە بىرەگەي وركەنيەتتىڭ كوشەگەن-وتىرىق بىرلەستىگى سيپاتىن تانىتقان ءومىردىڭ ۇلگىسى بولعان. شىعۋ قۇبىلىسى اتالمىش اۋماققا تيەسىلى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ بارلىق ادامزاتقا دەرلىك تاراۋى دا، ونىڭ و باستا كوشەگەندەردىڭ كوكتەن العاندىعىن كورسەتەدى.
سونىمەن، ءىن-ەن جىگى تەك قانا ەكىولشەمدى جازىقتا عانا ايقىن كورىنىس بەرەدى، جىكتىڭ شەگى يرەك سىزىق كۇيىندە بولۋى بۇل ەكى نەگىزدىڭ ءبىرتۇتاستانۋ مۇمكىندىگىنە كەپىل بولىپ تابىلادى.
ءىن-ەن جانە ادامزات دامۋىنىڭ كەپىلى
ەندى «ءىن-ەن» جۇيەسىن الەۋمەتتانۋ تۇرعىسىنان قاراساق. الەۋمەتتانۋ (سوتسيولوگيا) ءپانىنىڭ ماڭىزدى كاتەگورياسى سانالاتىن «پروبلەما» الگى گەومەتريالىق دوڭگەلەكتىڭ ناقورتاسىن «ءشىرىتىپ جاتقان» جايت ىسپەتتى ۇعىنىلادى. دەمەك، پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن الگى «شىرىك» نۇكتەنى الاستاۋ كەرەكتىگى وزىنەن ءوزى تۋادى. الايدا، دوڭگەلەك ەكى ولشەمدى كەڭىستىكتەگى (جازىقتىقتاعى) گەومەتريا بولعاندىقتان، ونىڭ «شىرىگىن» تەك قانا ۇشولشەمدى كەڭىستىككە شىعارۋ ارقىلى ماسەلە شەشىلمەك، ال ول ءۇشىن «فيزيكالىق كۇش» قولدانۋعا تۋرا كەلەدى. قىسقاسى، ايتەۋىر ءبىر ءىس (پروتسەسس) كەرەك. ءسويتىپ، الگى دوڭگەلەكتىڭ ەتەگىن الدەبىر «قۇرالمەن باسىپ تۇرىپ»، ناقورتاداعى «شىرىك» نۇكتەنى جوعارى «تارتىپ سوزساق»، ءبىز ەكى ولشەمدى گەومەتريالىق دوڭگەلەكتەن ءۇش ولشەمدى تريگونومەتريالىق كونۋس الامىز. وسىلايشا، ناقورتاداعى «شىرىك» كونۋستىڭ ۇشىنا شىعارىلادى دا، الگى جارامسىز نۇكتەدەن قۇتىلۋعا مۇمكىندىك تۋادى. مۇنداعى «شىرىك» دەپ وتىرعانىمىز - پروبلەما، ءسويتىپ، پروبلەمانى شەشۋ دەگەنىمىز - ونى شەتتەتۋ نەمەسە الاستاۋ دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز. بۇل جەردە كوشەگەندەردىڭ «الاستاۋ» پروتسەسىنىڭ تەگىن ەمەستىگى ويىمىزعا ەرىكسىز تۇردە كەلەدى. الايدا، كونۋس العاشقى دوڭگەلەك قالپىنا ءدال سول فيزيكالىق جولمەن كەلمەيدى، ياعني پروبلەمانى شەشۋ بارىسىندا ءبىز نىساننىڭ العاشقى تۇرقىنان ايىرىلىپ قالامىز. بۇل فيلوسوفيالى-الەۋمەتتىك ناتيجە كادىمگى ومىردە دە بولىپ جاتقان قۇبىلىس. قىسقاسى، پروبلەماسى شەشىلگەن نىسان ءوزىنىڭ بۇرىنعى قالپىنان وزگە كەيىپكە، باسقا ساپاعا وتەدى دەگەن ءسوز. سىرقات ادام اۋرۋىنان ايىققاندا ساۋىعادى دا باسقا رۋحاني ساتىعا وتەدى; جىندانعان جان جىنىنان ارىلعاندا سالاۋاتتانادى; جارانىڭ وزەگى سىعىلعاندا جازىلادى; ادام قارتايعاندا كەمەڭگەرلەنەدى، ت.س.س. ءسويتىپ، ونىڭ ەسەسىنە، ءبىز پروبلەمادان قۇتىلىپ، دوڭگەلەك تاباقشانىڭ ورنىنا قونىق/كونۋس ىسپەتتى ىدىس الامىز. بۇل «ءىس تىگۋدى» (پروتسەستى) بىلايشا تۇسىندىرگەن ماقۇل: ين مەن ياننىڭ جىگىن جويۋدى (شىرىك ناقورتادان قۇتىلۋدى) الەۋمەتتانۋ سالاسى پروبلەما دەپ تانيدى; سول پروبلەمادان قۇتىلۋ ءۇشىن ءار ۋاقىتتا «ءىس تىگۋ» (شىرىگى بار دوڭگەلەكتەن كونۋس جاساۋ) پروتسەسى قاجەت بولادى; ءسويتىپ، «قازىرعى پروبلەما دەگەنىمىز – بولاشاق يگىلىك» دەگەن قاعيدا شىعادى.
جوعارىداعى الەۋمەتتانۋ سالاسىنىڭ مىسالىن، قازىرعى لينگۆيستيكالىق پروبلەماعا قولدانساق، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋدە، بىزگە مىنا نارسەنى بىلگەن ءجون بولىپ شىعادى: قازىرعى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى ۋاقىتشا پروبلەما، بىراق وعان سايكەس ناقتى ءىس كەرەك جانە كوكتىڭ ءساتى ءتۇسۋى قاجەت; الايدا، قازاق ءتىلى قازاقستاندا تولىققاندى قاتىناس قۇرالىنا اينالعاندا، قازىرعى الۋان مۇددەلى قازاقستاندىقتار بەلگىلى ءبىر وزگەرىسكە ۇشىراپ، ءبىرتۇتاس ۇلتقا اينالادى. دەمەك، قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋى دەگەنىمىز – بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىرتۇتاستانۋىنا اسا قاتىستى جانە سونىمەن تىعىز پروتسەسس.
ارينە، «ءىن-ەن» زاڭدىلىعىنا قاتىستى قازاق تىلىندەگى بىرنەشە ءسوزدىڭ شىعۋ جانە تۇرلەنۋىن دە ءسوز ەتۋگە بولادى، ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمەگە وزەك بولار تاقىرىپ.
سونىمەن، «ءىن-ەن» دانالىعى ءومىر زاڭدىلىعىنىڭ تۇجىرىمى بولىپ تابىلادى جانە ول كوشەگەندەردىڭ تىرلىگىنە باستى وزەك بولعان. قازىرعى زاماندا كوشەگەندەر وتكەن شاقتىڭ قاراۋىندا قالعانىمەن، بۇگىندە وگەي كوشەگەندەر ءومىردىڭ تىزگىنىن ۇستاۋدا، ول – حاۋاسيپاتتى ەبروپادان تۋعان قازىرعى ەميگرانتتار ەلى اتالىپ وتىرعان امەريكالىقتار. ەبروپالىق «كوشەگەندەردىڭ» امەريكانى «شابۋى» جاڭا وركەنيەت تۋعىزىپ وتىر. وسىلايشا، ءومىر زاڭىنان تىسقارى بولۋ مۇمكىن ەمەس، دەمەك، «ءبىرىنسىز ءبىرى جوق» دەگەندى بىلدىرەتىن «ىن–ەن» داناگوي تۇجىرىمى ماڭگىلىك، ونى ەستەن شىعارۋ دا مۇمكىن ەمەس.
سەرىك ابدىرەشۇلى ەرعالي،
مادەنيەتتانۋشى
استانا
