Бұл Өмір – келу мен кетуден, кіру мен шығудан тұрады. Демек, өмірді басқаша «кір-шық» немесе «кел-кет» деп те атауға болады. Шамасы, ежелгі бабаларымыз солай десе керек. Себебі, көшпелі бабаларымыз өздерінің миссиясын жақсы білген, ол миссия – бір біріне өтпелі екі (О мен Бұ) дүниенің шебінде тірлік кеше отырып, Жаратқанның кәдесіне жарау. Ал, Жаратқанның басты кәдесінің бірі – оның ілімін адамзатқа жеткізу. Біз кіріскелі отырған тұжырым да өз бастауын Ғаламды Жарату ілімінен алатынына күмәнді болғымыз келмейді. Сондықтан да о баста сәбидей пәк адамзатты өз уыстарында ұстаған Абыздар ілімді таңбалық ұрын жазбамен (руна) ұстағандығы қазыр ішінара болса да мойындалған шындық. Біз сөз еткелі отырған «ин–ян» таңбасы да о бастағы Жаратқан ілімінің абыздар қолымен адамзатқа тараған нұсқасы еді дегелі отырғанымыз рас.
Әлемге қытай, кәрей халықтарының нышаны арқылы танылған аналық пен аталық негіздердің белгісі болып табылатын «ин-ян» тұжырымының философиялық мәні: тұтастық пен жіктелу (қарама-қайшылық) категорияларын паш ету. Басқаша айтқанда, «ин-ян» өмірдің қостараптық/диалектілік заңын түйіндеген философиялық нышан. Ал, көршілес қытай, кәрей және жапандарға тән бұл пәлсапа түркілерге қаншалықты таныс деген сауалға жауап іздеу - ата-бабаларымыз адамзаттың даналық ойлау жүйесіне үлес қосуға қаншалықты қауқарлы болды дегенге жауап табумен бірдей. Сондықтан бір қарағанда айтылуы құлаққа тосын «ин-ян» даналық жүйесі жөнінде бас қатыру біз үшін соншалықты маңызды. Оның үстіне «ин-ян» таңбасы қазаққа ою ретінде киім-кешектен бастап тұрмыстық заттарда кең қолданыста таңбаланғаны және бар. Алайда, бұл таңбаны әлемдік ғылым әлгі аталған шығыс халықтары арқылы танығандықтан, бұл философияны да солардыкы деу бұлтартпас қағидаға айналғаны рас. Дегенмен, біздің ойымызша бұл бар болғаны қасаң қабылдамдардың бірі ғана.Аталмыш Ин-ян - жер бетіне аттылы (бұдан әрі қасаң «көшпелі» ұғымы осы сөзге барынша лайық деген оймен осылай атаймыз) немесе көшермен халықтар арқылы таралған даналықтың тұғырламасы (платформасы).
Көшермендердің «ин-янға» таласы
Сонымен, «ин-ян» даналығына оралайық. Бұл таңбалардың кәзіргі белгілі мәні: біртұтас философиялық нысанның «ин» - аналық, «ян» - аталық негіздің нышаны екендігі. Әзірге адамзат бұл ұғымдардан тұтастықтың және қара ма қарсы қос негіздің көршілестігінің даналық нұсқасын ғана тануда.
Бұл нышанның төрк (түркі) халықтарына жат еместігін оның бас киімінен бастап, ыдыс-аяғына, тұтыну заттарына өрнек түрінде кестелеп келгендігімен-ақ көз жеткізуге болады. Ендеше төрктерде «ин-ян» философиялық жүйесі болған ба, болса қаншалықты орныққан деген табиғи сұрақ туатыны рас.
Біздің ойымызша «ин-ян» даналық жүйесі төрктерде шегіне жеткізіле меңгерілген және ол қара ма қарсы қос негіздің кірігуінсіз тұтас болмайтын диалектикалық тіршіліктің мәні ретіндегі мағынаға ие болған. Әсіресе, «Ин-ян» жүйесі қазақтардың оюындағы басты мәйек. Көшермендер аталмыш даналықты тұтастық пен қара ма қайшылықтың ғана белгісі емес, іш пен тыстың, мән мен түрдің де нышаны ретінде танып, бір бірінен ажырағысыз өмірлік диалектінің көрінісі қылып мойындаған және соны абстракциялық таңбалық жазба болып табылатын ою-өрнекке негіз еткен. Бір қызығы, төрктер бұл даналық жүйені Көктен басқа ешкімнен алмағандай әсер бар. Осыған байланысты «ин» мен «ян» ұғымдарының шығу тегі қазақ тілінде менмұндалап тұрғандығын да жоққа шығару қиын, ол: «инге» қазақтың «ін» (сыртқары, енгізуші) негізі, ал «ян» ұғымына «ен» (немесе «ан» - ішкері, енуші, сұғынушы) негізі сәйкес келеді. Басқаша айтқанда, тұтастық дегеніміз – жіктелген екі негіздің кірігуі, мұндай жағдайда бірі енгізуші, екіншісі енуші (сұғынушы) қалыпта болатыны айдан анық.
Бұл тұжырымның бастапқы көрінісі ретінде ақ пен қараның жарық пен түнектің тайталасы мен тұтастығын зерделейтін тарихи жәдігерлерден біршама қанығуға болады. Мысалы, Аңырақай жотасындағы «Таңбалы» петроглифтерінің ең ежелгісі біз атаған «қайшылықтардың тұтастығына» арналған. «Тәңір» мен «іңір» аталатын ұлы киеледің бірі күнбасты, енді бірі айбасты болып бір біріне қарсы тұрып, құшақ жаюы, олардың қарсылас күштер бола тұра белгілі бір сәттегі тұтастығын байқатады. Және бұл петроглиф біз әңгіме етіп отырған «ин-ян» тұжырымының бастауы еді демекпіз.
«Ин-ян» сөздерінің этимологиясы хақында
Әдетте, «ин-ян» даналығының сөз төркіндері жайында әлдеқашан отырықтанған шығыс халықтары ләм-мим демейді, олар оны ұмытқан болмаса бұл ұғымдар бұларға басқалардан таңылған деуге тура келеді. Бұл халықтар үшін оның мәні ғана сақталған.
Көшермендер бұл даналықты жалпы өмірдің өрнегі ретінде қабылдаған: ін – аналық негіздің нышаны, ен – аталық негізге таңба, және «ин-ян» сөздеріне қазақтың «ін-ен» сөздерінің сәйкес келуі бекерден бекер емес. Егер біз «іннің» о бастағы кең мағынасы тарылып бүгінде аңның панасы деңгейіне түскенін ескергеннің өзінде, о баста «аң» сөзінің өзі енуші деген мағынадан алынып отырғандығы айқын. Бұған аң<ан=ен түрленуін ескеру арқылы көз жеткіземіз.
«Ін» сөзінен туындайтын қазақта буаырластықты білдірер «іні» деген сөз бар, бірақ бұның туындауына меңзейтін ешбір қосалқы дәйек жоқ. Іні – бір әкеден туған бауырлас ағайынды ұлдардың кішісі. Бұл – бүгінгі ұғым. Бірақ ұмытылған ежелгі мәні - бір шешеден туған бауырлас ағайынды ұлдардың кішісі болуы керек деп топшылаймыз. Бертін келе мәні өзгерген. Басқаша айтқанда, ін – аңды пана етер жердің құрсағы десек, шамасы әу баста іні – бір құсақтан туғандар деген ұғымды білдірген. Мұндағы іні сөзі «құрсақтас» деген семантикада болған лексема.
«Ен» сөзіне қатысты қазақта ерекектің жыныстық мүшесінің бір атауы «енек» екенін келтірейік. Бұл сөздің «ен» бұйрық райлы етістіктен, «ену» секілді болымсыз етістіктен туындағанына шүбә жоқ. Демек әу бастағы ажырағысыз «ін-ен» қос ұғымы құрсақ пен оған ену үдерісін айтып-ақ тұр.
Төрк тілінде біресе жуандап, біресе жіңішкеріп отыратын (мәселен: ан = ен) сөздегі буындар сырттай ғана айырмасы болғанымен, о баста мағынасы жағынан бір бірінен алшақ кетпеген. Бұған қазақ тілінен мыңдап мысал келтіруге болады және сөздегі буындардың құбылуы тілдің үндестік заңына орайласып, біресе жуандап, біресе жіңішкерумен бертін келе әр түрлі мағынаға ие болып кеткендері де бар. Мұндай заңдылықты ін-ен де басынан кешірген деуге болады, оның да о баста ін-ан, йін-йан және т.б. нұсқаларының болғандығына күмән аз. Ендеше көшпелі төрктердің «ин-ян» даналығының атауына да толық еншілес болатындығы даусыз.
Аттылардың меншік заңдылығын сақтау мақсатындағы енгізген «ен салу» институты да «ен» сөзінің мәніне тікелей байланысты. Ен салу негізінен малдың құлағын сұғындыра кесіп алуға байланысты таңбалаумен іске асады. Малдың құлағы бұл жерде «ін» аталатын енгізуші кеңіс рөлін атқарып тұр да, оған сұғындыра (ендіре) кесілген жырық-таңба «еннің» рөлінде. Осыдан келіп әлгі меншіктеу таңбасы болып табылатын мал құлағын ою «ен» аталған.
Ін-еннің өмірлік мәні
Сонымен, «ін-ен» (ин-ян) дегеніміз - тұтастықты қамтитын бір біріне кірігуші екі негіз, ендеше оның бірі енгізуші (аналық), екіншісі енуші (аталық) болатындығы міндетті. Егер, кәрей, қытай, жапан секілді отырықшы халықтар аталмыш заңдылықты нышан түрінде ғана сақтап келсе, көшегендер оны өмірдің мәйегі ретінде қабылдап, тірліктің мәні екенін түсініп, өнердің көрінісіне айналдырған. Мұны ежелгі ғұндардың шиыршықталған оюынан да байқауға болады.
Көшермендердің қолөнерінің бір саласы болып табылатын ою өрнегі бір кеңісті бір біріне тең келетін екі қара ма қарсы тараптың кірігуі түрінде бейнелейді де, бұл кеңісте басы артық бір нүкте не сызық ұшыраспайды. Осылайша далалық көшермендер Өмір аталатын үдерістегі әрбір құбылыстың текке болмайтындығын, ақ пен қараның, жақсы мен жаманның, қарым (карма) мен қарымтаның бір бірін толықтырғыш тірлік құрамтасы (компоненті) ретінде мәңгі диалектикалық заңдылықты паш етумен келген.
Бірін бірі толықтырушы құрамта болып табылатын екі негіздің нышандық кейпі аталмыш жұрттардың әйгілі белгісімен ғана таңбаланбайды, ол сондай–ақ, төрктердің оюына да басты ұстам болып негізделген. Алайда, белгілі мемлекет қайраткері және өнер зерттеуші Өзбекәлі Жәнібеков оюды жасақтаушы ретінде «шұғыла» деген атаумен ин-ян таңбасының сыңарын алып, қазақ оюын құраушы элементтер қатарына енгізіпті. Соған қарағанда, оюды жасақтаушы алғашқы бұл құрамта күншығыс елдеріндегі ин-ян жүйесі тұтас белгімен шектелген болса, аттылар бұл даналық жүйені тұтас бір өрнектік (орнаменттік) жүйенің жіктелген түрінде қолдануын, оның о бастағы шығу тұрпатын да көрсетеді. «Шұғыла» сөзінің өзі аталмыш нышанның атауына кездейсоқ айналмаған: «шұғыла» сөзінің ежелгі нұсқасы шоқ (шоғ)+ла болуы тиіс, мұндағы түбірсөз «шоғ» қазырғы кезде оттың табы немесе көзі ретінде аталғанымен, оны биологиялық мәнінде нақтыласақ, «ұрық» дегенді, ал басқаша түрде пәлсапалық мәні – «өмір отының көзі» немесе «өмірдің бастау ұшқыны» дегенді аңғартады.
Ендеше қазақ оюы өрнектелген түрдегі даналық жүйесі болып табылады және ол ұрын жазу ретінде абыздардың ғана ұғымына негізделген таңбалау дәстүріне айналса керек. Бірақ аталмыш өрнектер қарапайым адамдар үшін бейнелеу туындысы болғанымен, мәнін таңдаулы, жоғары саналы адамдар ғана танитын Көк ілімінің пұшпағы деуге келеді. Демек, әлгі отырықшы жұрттардағы сақталған таңба ұлы далалық философиялық жүйенің жұрнағы болар деп болжаймыз.
Ін-ен мен түр
Қазақ оюының даналық жүйенің бейнелік элементі деуге негіз боларлық деректің бірі – «ойу» - ою сөзі. Бұл сөз киізге басылатын өрнектің атауы болғанымен және оның ойылу үдерісі арқылы әзірленгенімен, «ою» сөзі шындығында, «ойлану», «даналыққа жүгіну» ұғымының бастапқы нұсқасы болып табылады. «Ой» зат есімінің «ойу» етістігіне айналуы айдан анық және бұл үрдіс қазақ тілінде кеңінен қолданылған сөзжасам тәсілі. Ендеше, ою дәстүрі о баста даналық үдерісінің көрінісі мен үдерісі ретінде мойындалған болса керек.
Бұл жайт, әсіресе, қазақтардың «түр» аталатын ромб (кәзірде бұл өрнек «шаршы» деп «квадрат» сөзінің баламасы аталып жүр) сипатты ойулар жүйесінен көрінеді. Түр: төрткіл дүние – екіөлшемді жазықтағы өмір алаңы, оның төрт бағыты бар екі өлшемді (ені мен ұзындығы) тұтас кеңісті бейнелейді де, оның беті бір бірінен ажырағысыз және бір біріне кіріктірілген (ін-ен ұстанымы бойынша) ойудан тұрады. Әдетте түрдегі енгізуші мен енушіге тән өз түстері болады, олар қарама-қарсы түстер: ақ пен қара, қызыл мен көк т.б. Осылайша, «ін-ен» даналық жүйесі «түр» деп аталатын көшермендердің бейнелеу өнерінің мәйегіне айналған.
Қазақ текеметіндегі түр ойуының о баста «ін-ен» жүйесінің таңбалық бейнесі болмауы мүмкін емес және о баста бұл өрнек абыздардың қолданысында ғана болып, кейін ақсүйектерге, одан олардың қарулы күші болып табылатын аттыларға (кшатрийлік) наным ілімі арқылы таралып, өз кезегінде олардан шығыстағы отырықшы жұрттар қабылдауы әбден мүмкін. Және де өрнектің таралу жолы көшермендердің қолымен әлгі елдерге билік құрған жоғарғы топтың ізімен салынуы ықтимал.
«Түр» сөзі қазырғы қазақтардың киіз төсенішке жапсырылатын төрткүл өрнегінің атауы болғанымен, бұл әуелде «тір» яғни ежелгі түркілерше «өмір» деген ұғымның жазба нұсқасы аталған және солай болған деп топшылаймыз.
Егер де Түр жүйесіне дендей ойлансақ, оны ежелгі аттылардың жер бетіндегі өмір заңдылығының диалектісі, проекциясы, түрі, бейнесі, өрнегі, сыйқы, пошымы, жазбасы дегендерін түсінер едік. Бұл арада қазақтар мен басқа да көшермендерге таралған ханды ақ киізге көтеру дәстүрінің әуелгі мәні «түр салынған» (тір, яғни өмір құпиясы жазылған) киізге отырғызып көтеруден басталған деп пайымдауға болады. Ендеше көшегендер Түр өрнегі арқылы Өмірді бейнелеп, жазба ретінде қолданған, ал сол «өмірді» билеушіні әлгі түрдің үстіне жайғастырған, яғни түр басылған ақ киізге ханды отырғызу – оған халықтың өмірін әділ (ақ түс) билетудің нышаны ретінде мойындалған. Бұдан «ақ киізге хан көтеру» дәстүрі туындаса керек.
«Хан» мен «текемет». Төр мен төрк
Қазақ халқы түр басылған ақ киізді «текемет» атайды. Әзірге бұл ұғымның толық этимологиясы қалпына келтірілген жоқ. Оның күрделілігі де әлгі «ін-ен» жүйесінің о баста киелі (сакралдық) ұғым болуында шығар. Аталмыш сөздің тегін қарастыруды кейінге қалдыра отырып, оған көмегі тиер өзге сөздің мәніне бойлайық.
«Хан» сөзі де өзінің шығу тегіне бойлатпай келе жатқан ұғым. Алайда, біздің пайымымыз бойынша бұл сөз сөзжасамның мынадай заңдылықтары арқылы қазырғы нұсқасына жеткен: ан>һан>хан. Сөйтіп, тағы да әңгімеміз «анға» келіп тіреледі. Бұдан біз халықты билеуші о баста аталық негізді, ал оның билейтін жұрты аналық негіздегі «інді» білдірген. Ертеректе төрктер билеген тұста, үнділер оларды Күн-төрелер, өздерінің ақсүйегін Ай-төрелер атауы да осы тұжырымнан және ол ежелгі арилік танымнан болар. Осылайша, «ін» мен «еннің» бір бірінен ажырағысыздығы тағы алдан шығады.
Бұған дүниенің төрт бұрышына жайылып кеткен елдердің атауына қосылып жүрген «ан» («ен») жұрнағын амалсыз еске аламыз: жап+ан, брит+ан, ирл+ан, шотл+ан финл+йан, парфи+ан, тұр+ан, иран, ари+ан, нидерл+ан, есп+ан, ал+ан, алб+ан, су+ан, шөм+ен, слаби+ан, құш+ан ... . Әрине, бұл алуан сөздерді жақындастырып тұрған «ан» (ен) жұрнағы болғанымен, олар әр заманда әр алуан жұрттар мен мемлекеттердің атауына айналған ұғымдар. Әйтсе де, бұлардың бәрінің түбінде бұлайша аталу жолы бар елдерді билеуге аттылардың қатысы бар деп пайымдауға мәжбүр етерлік тұжырым жатыр. Қос құрамталы бұл сөздердің алғашқы бөлігі анықтауыш сипатты сөз болса, екінші бөлігінің «ан» (ен) сөзінен тұруының өзінде мән бар, ол – сол елді басқарушының белгілі бір киелі дәстүрге сай таңдалған билікке берілген мәртебелі таңбалық-семантикалық мөрі іспетті.
Билеушінің аталық негіз екендігін барынша айқын көрсететін әлгі түр басылған киіздің атауы: теке+мет. «Текенің» мүйізді уақ айуанның еркегі екенін еске алсақ, «мет», (мат) сөзінің этимологиясын парсы (ежелгі арилік) тілінен таратқанның өзінде де, оның мәні «ана», «аналық» дегенді білдіреді. Сонда «текемет» аталатын киіздің өзі - аталық пен аналықты тұтастыра бейнелейтін белгілі бір кеңістік болып шығады. Басқаша айтқанда, текемет – аталық-аналық негіздердің тұтасуынан туындайтын Өмірдің көрінісі, сызбасы,өрнегі. Ал, оның үстіне отырушы - сол Өмірді билеуші деген сөз. Сонда «ел атауы»+ан(ен) формуласы арқылы белгілі сол елдің саяси өрнегі болғандығына көз жеткіземіз. Бұл – басқа жағынан алғанда, көшпелі елдік сипатқа тән дәстүрге айналған политонимдік рәміз болса керек.
Ежелгі замандарда ақ киізге (текеметке) көтерілмеген ханның нағыз билеуші екендігі халықпен де, элитамен де мойындалуы мүмкін болмаған жайт. Алайда, бертін келе аталмыш дәстүр тәрк етілген кезеңдерден бастап, бұл жүйе жай ғана «сөз жүзінде» қалып, дүние жүзі бойынша «ел атауы»+ан(ен) формуласы политонимдік үрдіс түрінде қалып қоймай, елдіктің атаулы «ені», яғни таңбасы ретінде таралып кеткен. Бұл формулаға бағынбайтын мемлекет атаулары олардың дәстүрі аталмыш үдерістен тыс қалған болмаса ол дәстүрді бертін келе басқасымен айырбастаған.
Дегенмен, бұл формулаға жартылай қатысты ел атаулары да бар, мәселен, солардың бірі – «стан» жұрнағымен аяқталатын мемлекет атаулары. Бұл сөздің «ст» бөлігі беймәлім, ал екінші бөлігі бізге аян. Алайда, аталмыш сөздің этимологиясын төрк,парсы тілінің «мекен», «ел», «аумақ» т.с. мағынаны білдіретін сөзімен түсіндіруге тырысқанмен, оның арғы жағы бізге беймәлім күйге ұшыраған мәні бар «ст+ан» сөзінен құралған деп пайымдаймыз. Бұл пайымды одан ары тереңдетуді біршама кейін қалдыра тұрып, үзілген тақырыпты одан әрі жалғайық.
Қазақтарда текемет жайылған орын «төр» аталып, кәзіргі нұсқасына ие болып, оған отырушының «төре» аталған сыңайы бар. Осыдан тегі көптен бері дау туғызып келе жатқан «түрік» (төрік) сөзінің шығуына еріксіз куә боламыз: түрік ұғымы қазырғы этимологиялық тұжырыммен «мығым», «берік» деген мағына өз алдына, о баста әлгі «даналық жазу» бойынша Түрдің немесе «тірдің» яғни жербетілік өмірдің субъектісі, тұтушысы (носителі), билеушісі дегенді білдірген.
Сөйтіп, қазақ тіліндегі айырмасы бір ғана дауыстыға байланысты «тір», «төр», «түр» ұғымдары бір бірімен барынша тығыз байланыста болған есте жоқ ежелгі заманның киелі (сакралдық) терминдері екендігін пайымдаймыз.Бірақ бұлар ежелгі заманда бірдей айтылып, бір таңбамен жазылған десек қателеспеспіз. Бұлардың сол кездегі таңбалық жазылуы бірдей болып, оның қолданылуы әр түрлі болғандай сыңай бар. Сөйтіп, бір ғана «ін-ен» даналық жүйесі аттылардың өмірді билеу мен тіршілікті ұйымдастыру философиясын жасақтағандығына бізді еріксіз куәландырады.
Үйіктер мен пирамидалар
Көшегендердің қосөлшемді кеңістікті Түр ретінде бейнелеп, «тір»/өмір атағанына қарап, үшөлшемді кеңістікті қалай бейнеледі екен деген сауал туады. Оған жауап әлгі Түрдің өзінен шығады. Үш өлшемді кеңістік дегеніміз - ен (бұл сөз тағы да алдымыздан шықты) мен ұзындық және биіктіктен тұратынын ескерсек, әлгі төрткүл Түрді «жайып қойып», оның кіндігінен жоғары өзек («Ось» сөзінің өзі «өзектің» түбірі - өз! ) жүргізіп, өзектің ұшымен әлгі Түрдің барлық төрт жақтауын «жабатын» болсақ – табаны шаршы болатын пирамида аламыз. Шамасы, осы пирамида Түрдің үшөлшемді кеңістіктегі тұрқы болса керек. Басқаша алғанда, бұл екіөлшемді жазықтағы Түрдің төрт бұрышын бір біріне түріп әкеліп біріктіру нәтижесінде пайда болады да, қазақтың «түру», «бүру», «бүрістіру» ұғымдарын елестетеді. Сөйтіп, «пирамида» сөзінің қазақы «түрік» деген баламасы өзінен өзі шығады. Бір жағынан, бейбіт кезде өзімен өзі «жайылып» жүретін, ал соғыс кезінде «аттандап», жиыла қалатын көшегендердің таптырмайтын нышаны да осы секілді. Ақырында пирамида (түрік) фигурасы халықтың пассионарлық қуатын білдіретін, биліктің құдыретін көрсететін киелік адамзаттық бірегей фигуралық таңба болған деп топшылаймыз. Бұл о бастағы абыздардың туындысы бола отырып, бертін келе мысырлық, йудейлік киелі фигураға айналып кеткен. Сөйтіп, пирамида ежелгі отырық мысырлықтардың өз әлеуеттерін өзгеден асыра көрсетуге тырысу нышаны болып орныққан. Бұл саяси тартыстың негізіне скифтер мен мысырлықтардың қайсысы ең ежелгі екендіктері жөнінде өз ара дауласқандығы туралы аңыздың жатқандығы тегін емес. Бұл жайт басқа жағынан қарағанда, отырықшы мен көшеген өркениеттің бір бірімен арбасуындай әсер береді.
Көшегендер Мысырдағы тастан өрілген пирамиданың орнына құмнан үйік (қорған) үйгенін ескеріп, оның да үш өлшемді геометриялық фигура - конус екенін, ал табаны бұл жолы төрткүл емес, дөңгелектігін ескеруге тура келеді. Шамасы, өз даналықтарының түбінде ылғи да интеграция (кірігу) жатқанын ұмытпаған көшегендер үш өлшемді кеңістікте кедергі келтіретін қырлы фигурадан қашып, екі өлшемді кеңістіктің кейбір қасиеттері үш өлшемді кеңістікке жарамсыздығын ескеріп, екіөлшемді жазықта бұлжымайтын тұрқы бар (мәңгі) фигура үштаған (үшбұрыш) екеніне көздері жетіп, ал үшөлшемді кеңістікте мұндай орнықты фигура пирамидадан гөрі конус екенін жақсы білген. Тіпті, «конус» сөзінің этимологиясын да орнықты деген ұғымды білдіретін ежелгі түркілік «қон» (кон+ус, ус – грек-латындық жұрнақ,бәлкім ол «ыс» жұрнағы болуы да ықтимал: қоныс) сөзінсіз елестету қиын. Бұл жерде «қон» сөзі о баста ежелгі бір буынды түркі сөздеріне тән әрі зат есім, әрі етістіктің рөлін атқарған: бір жағынан «орнық» деген бұйрықты білдірсе, басқа жағынан орнықты да қонықты нәрсені сипаттап тұр. Бұл сөз қазақ тіліне жойылмай жеткенде «қонық» болып жетуі мүмкін еді. Ежелгі көшеген түркілер «қонықтың» бұл қасиетін құдыреттей бағалаған деп топшылаймыз. Осы жайттар арқылы қорғанның да, пирамиданың да көшеген және отырық жұрттардың билік әлеуетінің құдыретін танытумен бірге, біртұтас киелік мақсатқа негізделген. Бұған ескі түркі-қыпшақы ғидатханаларының күмбездері о баста не жұмыр «қонықты» (конусты), не қырлы «түрікті» (пирамидалы) болып келгендігін ескеру арқылы да көз жеткізуге болады. (Албан-армяндық ежелгі қыпшақ монастырына зер салыңыз). Осыған қарап, Ұлы даладағы тарыдай шашылған қорғандар арқылы көшегендердің жаһандық деңгейдегі қанша билеушілері болғанын шамалауға болады.
Сөйтіп, көшеген түркілер екіөлшемді Бұдүниелік өмірдің (тірдің) «түр» таңбасын киізге жапсыра текемет етіп, төрге жайса, ал үшөлшемді кеңістіктегі Одүниелік өмір таңбасын қорған ретінде жасап кеткендей әсер аламыз.
Бір айта кететін жайт, мысырлықтар пирамиданы Одүниелік «өмір» ұясы түрінде ғана қалдырса, көшегендер қарүй (киіз үй) мен сәукеле, бөрік арқылы өз әлеуеттерін Бұдүниелік өмірде де әйгілеп жүр. Алайда, мысырлықтардың о баста, қорған соққанын адамзат қазыр ескере бермейді. Ендеше, пирамидадан гөрі қорғанның жасы әлдеқайда бұрындығымен ерекшелене ме, әлде ертеде мысырды көшегендердің билегендігінен хабар бере ме, оны зерделеу басқа пәннің мақсаты.
«Ін-еннің» саяси сипаты
Сөйтіп, Түр о баста Көктің өмірлік даналығы ретінде қабылданып, оның үстіне Көктің әмірімен хан сайланған адамды отырғызу дәстүрі болған деп пайымдаймыз да, ол орын «төр» аталса, оған отыратын билеушілер «төре», оның билік шешімі мен үкімі «тура» делінген. Жер бетін шарлап билік құрған түркі-көшегендердің өмірлік даналығының жұрнағы ебрейлердің «Торасында» да көрініс табуы соншалықты таңғажайыптан гөрі, әлгі Жаратқандық ілімнің адамзат үшін біртұтастығынан және бұл ілімге де көшермен жұрттың қатысы барлығынан хабар береді.
Сайланған ханды түр басылған ақ киізге шығару (көтеру) - оған халықтың өмірін басқаруға Көк әмір етті деген нышан жатыр және бұдүниелік тірлік арқылы жанды үйік-пирамиданың тұрқын бейнелеу де жоқ емес: көз алдыға ақ киіздің етегін айнала тұрып, бір адамды жоғары көтеру арқылы конус (қонық) сипаты жасалатыны белгілі. Бұдан біз өмірдің ішкі және тысқы, қарама-қайшылықты мәндерін көреміз, ал өмірді басқару тек қана әлгі өмірден тыс субъектіге тән деген даналықты оқимыз, яғни екіөлшемді тірді (тірлікті) басқару үшөлшемді кеңістік өкіліне тиесілі, ал үшөлшемді кеңістіктегі өмірді билеу одан да жоғарғы деңгейдегі құдырет өкіліне тиесілі деген тұжырым. Демек, о баста халықты билеу ерекше киелік мәнге ие болғандығын бажайлаймыз және ол тігіңкі (вертикал) сипат алған; ол қазыр монархия аталып, биліктің ұшар басында бір ғана адамның, яғни «меннің» (мон) отыратындығымен сипатталған. Алайда, бұл билік тұрқы өзінің киелігінен ажырағаннан бастап, қазырғы демократиялық аталып жүрген көлденең сипатты билік пайда болды. Алғашқы биліктің шығу көзі көшегендерде болса, соңғы билік тұрқының көзі отырық өркениет екенін күмәнсіз аңғарамыз.
«Ел+ан» құрылымы әлгі «ін-ен» даналығының саяси өмірдегі көрінісі болып табылады. Үшөлшемді кеңістіктегі «ел» дегеніміз – конустық (пирамидалық) нышанның табаны да, ан – оның бойы; ал екіөлшемді кеңістіктегі «ел» (ін) дегеніміз – дөңгелек (немесе ромб пішімді түр), ал ан (ен) – оның нақортасынан тігінен шаншылған өзек. Көшегендердің «қарүй» (киіз үй) аталып жүрген сәулеттік туындысы, о баста осы конструкциядан бастау алған. Ал, бұл құрым ғаламдық үлгі ретінде абыздарға аян түрінде түскен. Қарүйдің құрылымын зерттеу арқылы біз ғаламның толық кескінін алуымыз содан.
«Ел+ан» формуласы – жоғары көтеруге лайық билік қана өз елін барынша орнықты билей алады, мемлекет ғұмыры баянды болады дегенді меңзейді. Демек, баянды елдің билігі ең әуелі, өзін елі жоғары (ақ киізге) көтеретіндей абыройлы болса ғана, әлгі қонық (конус) не түрік (пирамида) сипатты мықтылық болмақ.
Жалпы, қонық пен түрік конструкциясы адамзатқа о баста Көк тарапынан берілген әмбебап даналықтың көзі, тіпті, адамзатқа қажетті даналықтың құрымы болуы керек. Бұл даналықты өмірдің сан алуан саласына қатысты алып тереңдете қарастыру арқылы кез келген сұраққа жауап алу мүмкіндігі бар.
Көшегендерге қатысты «ін-еннің» даналық ретінде кеңінен және тереңінен құлаш жая дамуы, о баста осы өмірлік тұжырымның көшегендерден, дұрысы – аңшылық қоғам кезінде шыққанына меңзейді. Бұл даналықта өмір бір бірімен кіріге алатындардың тұтастану қабылетінен тұратындығы жазылған, аталмыш тұжырым кәзіргіше айтқанда, интеграциялық сипатты бейнелеген. Аңшылық қоғамның үлгісін негізінен әмерикелік қызылөңді үндейлерден/индеецден іздеген жөн.
Бұларды қорыта келе, «ин-ян» нышаны қазақ ойуының ең бастапқы тұрпатына негіз, ал «шұғыла» ойушасы оның құраушысы деп есептеуге негіз бар.
Көктің өміршең конструкциясы
«Ин-ян» даналығына көшпелі қазақтың арғы бабаларының тірлігіне мән болған аңшылық көрініс нақты түсінік береді. Аңшылық ұғымның ішіндегі «ін» сөзі қарапайым ғана айуанның панасы болып табылғанымен, ойлаудан гөрі Көктен идея тартатын аңшылық сана аңсыз іннің қараң қалатынын жақсы білген. Сірә, адамзаттың бастапқы өмір салты Көктен саулаған ойшоқты (идея) сіңіре алуға негізделген әрекеттен тұрса керек. Және бұл қабылет адамзаттың терімші-отырық бөлігінен гөрі аңшы-көшеген бөлігіне тән болған. Ал, терімші-отырық мәдениет аңшы-көшеген өркениетінен алған өмірлік тәжірибені жарату мен дамытуға шебер болып келген. Яғни, адамзат қоғамы о баста «ін» принципімен өзінің ойлау жүйесімен ғана шектеліп, дарагөйлікті (индивидуализмді) ту ететін отырық халықтар мен «ен» принципіне негізделген, Көктен идея сауу қабылетімен күн көріп, ругөйлікті (коллективизмді) жалаулататын көшпелі жұрттарға бөлінген. Осы жағынан алғанда, отырық халықтардың өркениеті деп жүргеніміз – көшегендердің ықпалынан пайда болған өскін өмір. Егер өркениетті өмірдің өркен жаюы десек, ол құбылыс тек қана Өмірдің «ін-ен» тұтастығынан туындайды. Іннің пана болуы аңның болуына байланысты болса, отырық жұрттардың өркениеті ылғи да көшегендердің шапқынынан соң өзгеше түрленіп, жаңа өркениеттің пайда болуына апарып соққанын бажайлайтын дәуір туды. Егер солтұс-шығыстан көшегендер ығысып, Тигр-Еппрат қос өзен арасындағы отырық жұртты «шаппаса», Шумер өркениеті туар ма? Солтұстан сақтар басып кірмесе, ежелгі үнді-будда мәдениеті туындар ма еді? Егер скифтер ежелгі Грециямен араласпаса, грек өркениеті өрлер ме еді? Ұрымға ғұндар басып кірмесе, қазырғы еброөркениет болар ма? Егер қазырғы шығыс слабиан жерлерін Алтынорда жайламаса, Ресей империясы туар ма еді? Егер Сарысу (Хуанхэ: ғұн, хун: ху+ан) маңайын мекендеген ғұндардың үздіксіз шапқыны болмаса, Қытайдың ежелгі империялары мен мәдениеті қалыптасар ма? Егер Тұран болмаса, ежелгі Иран (Ариан) болар ма? Дәл осылайша, ежелгі Мысырдың өркениетін көшегендердің ықпалынсыз елестету мүмкін емес... Осы сықылды сауалдарға қайта жауап іздейтін заман туды. Өйткені, ержыныссыз жаңа өскіннің туылмайтыны сықылды көшегендердің шапқынысыз, адамзат әлсін әлі туындаған отырық елдердің жаңа өркениетін көре алуы неғайбыл. Қалай болғанда да, адамзат тарихындағы әр түрлі өркениеттердің туындауына көшегендердің отырық жұрттарды шабуы, басып алуы алғы шарт болып табылады.
Бір қызығы, қазақтардың ежелгі жырларындағы көшегендердің қала-мемлекеттерді шабуы жөнінде айтылуы тегін емес. Бұл жерде «шабу» ұғымы қырып-жоюдан гөрі «бағындыру», «қарауына алу» ұғымдарымен парапар, бұл ұғымның еркек малдың өз ұрпағын таратуы жолында ұрғашыға (айғырдың биеге) шабуы жөніндегі ұғыммен парапар айтылуында мән бар. Әйтпесе, ежелгі қазақ «басып алу» ұғымын «атып алумен» болмаса «соғып алумен», «шаншумен» де жеткізген болар еді. Бұған көшегендер ареалының «қыр», қалалықтардың «ой» аталуы да ойды он саққа жүгіртетін ұғымдар. Демек, ежелгі көшегендер өздерінің миссиясын жақсы білген және онысын киелі таңбадай бір сөзге сыйғызған. Бұл құдыретті, көшегендердің бойынан емес, олардың тұтынған ғарыштық-жаратқандық конструкциясынан іздеу керек.
Жер бетіндегі тарих та, адамзат өмірі де осы адамзаттың қос жынысты жүйесінің бір біріне қатысынан туындап келеді. Аңсыз іннің қараң қалатыны секілді, тіпті, іннің қазылмайтыны да аян. Осыдан келіп, Хауа ананың Адам атаның қабырғасынан жаралу принципі өзінен өзі туындайды. Бұл жерде Адам ата көшегендіктің, ал Хауа ана отырықтың негізі болғандықтан, осы құрым-конструкция әпсана түрінде адамзатқа беріліп тұр.
Жаңа өмірдің туындауының бастауында сыртқы киенің – Көктің кірісуі басты түрткі болары сөзсіз еді. Мәселен, ұрық жатырға түскенімен, оған Көктен жан түспесе, ұрық жанданбайды да, жаңа өмір туындамайды. Бұдан қазақтың қарапайым ғана «Сабақты ине сәтімен» деген даналығы шығады да: ін мен аң болса да, ондағы жаңа өмір өскінінің пайда болуы неғайбыл деген пәлсапа шығады. Көшегендерге тән бұл тұжырымдаманы одан әрі дамытсақ, мынадай қорытындыға келеміз: адамзат тарихындағы талай өркениеттің пайда болуында көшегендердің отырық мәдениетке басқы ықпалының (шапқынының) болуы міндетті. Бұл үдерісті аталықсыз аналық негіздің жаңа ұрпақты дүниеге әкеле алмайтындығымен түсіндіруге де болады.
Көктің өмірлік құрағы (конструкциясы) идея түрінде адам ойының алғышарты, ал адамзат даналығының ілкі ілімі болып табылады. Сондықтан да, идея тек қана ой сипатымен ғана емес, киелі өмірді жайнатушы құдыретімен ерекшеленеді. Адамзат тұтынып отырған алуан діндердің тууына түрткі болған ілкі ілімдердің барлығы да діннің бастауы ғана емес, адамзат өміріндегі ұлы бетбұрыстардың басы болуы соның айғағы. Сол себепті, киелі дін емес, дін негізделген ілім ғана! Адамзаттың осыған көңіл бөлетін заманы туды. Әсіре ырымшыл болғанымен, көшегендердің діншіл еместігі де осыдан келіп шығады.
Идеяны аспаннан түсетін нәрсе ретінде елестетсек, оның нәрселік (материалық) тұрпаты тамшы болып табылады. Ал, түсіп келе жатқан тамшының тұрпаты дегеніміз – титтей ғана қонық (конус)! Көктің құрағының құдыреті де, әмбебаптығы да осында! Идея адам бойында ешуақытта да болмайды, ол Көктен ғана келеді! Ешбір адамның «Мен бір идея ойлап таптым!» дей алмайды, ол «Маған бір идея келді!» деуі де Көкті (Жаратушыны) амалсыз мойындағаны!
Іс тігу
Енді «ин-ян» белгісіне қайта оралайық. Әрине, ин мен ян біртұтас нысанның бөліктері болғанымен, олардың өз алдарына жіктері бар, ал аражікті жойу немесе тұтастау (ін–еннен біртұтас дөңгелек алу) үшін, әлгі жікті «тігіп тастау» керек. Мұндай «жамауды» қазақ өз тілінде «іс тігу» дейді. Бір қызығы, бұл үдерісті «тігін тігу» деп айтуға болар еді, бірақ бұл ұғым әлде бір киелі даналықтың мағынасын бұзбай қалдыруынан шыққан сөз тіркесі болғандықтан ұмытылмай, жойылмай келген. Яғни, кез келген жікті жасыру үшін бір процесс (істің үдерісі) қажет болады. Шындығында, бұл жердегі «іс» сөзінің мәні әлгі «ин» мен «янның» аражігін көрсетіп тұрған ирек (S) сызықта. Тіпті, қазақтың «басқа іс түсу» деген бейнелі сөзі де адамның өміріндегі жолдың түзулігінен айырылып, ирек ахуалға тап болғанын білдіреді. Бірақ бұл ирек таңбаның сипатына ғана сілтеніп тұрған және кейінірек шыққан бейнелі сөз болса керек. Сөйтіп, біздің көшеген бабамыз адамзат тарихына «эс» аталып жүрген латынның S әрпін о баста «жікті жою», «жыртықты бүтіндеу», «біріктіру», «қосу» (сумма) деген мағыналарды беретін таңба түрінде Көктен алған. Өйткені, идеяның бәрі тек қана Көктен түсетіні белгілі, ал оны ойға айналдырып дамыту әр уақытта отырық адамның миссиясында. Дәл осылайша, қазырғы бар халықтың жазуының тегі көшегендердің таңбаларынан бастау алатыны, ал автомобилдердің атасы арба екенін, әр алуан храмдардың келбетін немесе қойтың төбесі ордаүй күмбезі келтіргенін ешкім де жоққа шығара алмайды. Бірақ, «хауасипатты» отырықшылар ешуақытта көшегендердің ықпалын мойындаған емес. Өйткені, оны мойындау Көктің ықпалын мойындаумен парапар, ал, адамзаттың пейіштен қалай қуылғанын ескерсек, отырықшы елдердің мұраты өзінен өзі туындайды.
Егер адамзатты жыныстық екі тұрпатқа (аналық және аталық) жіктейтін болсақ, бұл жік адам баласының әлеуметтік өміріне де сыналап енген. Адам мен Хауаның бақташы Абылы мен егінші Қабылынан бастап, аңшы мен терімші, көшеген мен отырықшы болып адамзат қоғамы ай мен күндей арбасып келеді. Бір қызығы, көшегендерді жабайылар деп келген отырық өркениетті жұрттардың негізін қалаған Қабыл өз бауыры Абылды өлтіріп, ең алғашқы қылмыскер болғандығын бүгінгі өркениет ескергісі келмейді. Ал, көшпелі мемлекеттер, керісінше, өркениет түлетумен келсе, қазырғы кезде жер бетінде көшегендік өркениеттің жойылуы арқылы, әлгі ұлы аңыздың шындыққа айналғанына куә болып отырмыз. Бұдан жербетілік Өмірдің түлеуі көшегендіктің болуымен аса тығыз байланысты деген қорытынды еріксіз шығады. Сөйтіп, «ін-ен» жүйесінің қала-мемлекеттер мен дала хандықтарының біртұтас түрдегі сипаты, әсіресе, көшегендіктің нақортасы (эпицентрі) болып табылатын Кіндік Азия тарихында айқын көрінеді. Қазырғы Кіндік Азия тарихы біресе тұтастанған, біресе ыдыраған «қала-дала» құрылымдық өркениетінің ошағын талай маздатқан. Тарихшылар әлі де қазбалай алмай отырған Тұран-Иран қоғамдық-саяси тұтастығы да кезінде бірегей өркениеттің көшеген-отырық бірлестігі сипатын танытқан өмірдің үлгісі болған. Шығу құбылысы аталмыш аумаққа тиесілі Наурыз мерекесінің барлық адамзатқа дерлік тарауы да, оның о баста көшегендердің Көктен алғандығын көрсетеді.
Сонымен, ін-ен жігі тек қана екіөлшемді жазықта ғана айқын көрініс береді, жіктің шегі ирек сызық күйінде болуы бұл екі негіздің біртұтастану мүмкіндігіне кепіл болып табылады.
Ін-ен және адамзат дамуының кепілі
Енді «ін-ен» жүйесін әлеуметтану тұрғысынан қарасақ. Әлеуметтану (социология) пәнінің маңызды категориясы саналатын «проблема» әлгі геометриялық дөңгелектің нақортасын «шірітіп жатқан» жайт іспетті ұғынылады. Демек, проблеманы шешу үшін әлгі «шірік» нүктені аластау керектігі өзінен өзі туады. Алайда, дөңгелек екі өлшемді кеңістіктегі (жазықтықтағы) геометрия болғандықтан, оның «шірігін» тек қана үшөлшемді кеңістікке шығару арқылы мәселе шешілмек, ал ол үшін «физикалық күш» қолдануға тура келеді. Қысқасы, әйтеуір бір іс (процесс) керек. Сөйтіп, әлгі дөңгелектің етегін әлдебір «құралмен басып тұрып», нақортадағы «шірік» нүктені жоғары «тартып созсақ», біз екі өлшемді геометриялық дөңгелектен үш өлшемді тригонометриялық конус аламыз. Осылайша, нақортадағы «шірік» конустың ұшына шығарылады да, әлгі жарамсыз нүктеден құтылуға мүмкіндік туады. Мұндағы «шірік» деп отырғанымыз - проблема, сөйтіп, проблеманы шешу дегеніміз - оны шеттету немесе аластау деген тұжырымға келеміз. Бұл жерде көшегендердің «Аластау» процесінің тегін еместігі ойымызға еріксіз түрде келеді. Алайда, конус алғашқы дөңгелек қалпына дәл сол физикалық жолмен келмейді, яғни проблеманы шешу барысында біз нысанның алғашқы тұрқынан айырылып қаламыз. Бұл философиялы-әлеуметтік нәтиже кәдімгі өмірде де болып жатқан құбылыс. Қысқасы, проблемасы шешілген нысан өзінің бұрынғы қалпынан өзге кейіпке, басқа сапаға өтеді деген сөз. Сырқат адам ауруынан айыққанда сауығады да басқа рухани сатыға өтеді; жынданған жан жынынан арылғанда салауаттанады; жараның өзегі сығылғанда жазылады; адам қартайғанда кемеңгерленеді, т.с.с. Сөйтіп, оның есесіне, біз проблемадан құтылып, дөңгелек табақшаның орнына қонық/конус іспетті ыдыс аламыз. Бұл «іс тігуді» (процесті) былайша түсіндірген мақұл: ин мен янның жігін жоюды (шірік нақортадан құтылуды) әлеуметтану саласы проблема деп таниды; сол проблемадан құтылу үшін әр уақытта «іс тігу» (шірігі бар дөңгелектен конус жасау) процесі қажет болады; сөйтіп, «қазырғы проблема дегеніміз – болашақ игілік» деген қағида шығады.
Жоғарыдағы әлеуметтану саласының мысалын, қазырғы лингвистикалық проблемаға қолдансақ, қазақ тілінің мәселесін шешуде, бізге мына нәрсені білген жөн болып шығады: қазырғы қазақ тілінің мәселесі уақытша проблема, бірақ оған сәйкес нақты іс керек және Көктің сәті түсуі қажет; алайда, қазақ тілі Қазақстанда толыққанды қатынас құралына айналғанда, қазырғы алуан мүдделі қазақстандықтар белгілі бір өзгеріске ұшырап, біртұтас ұлтқа айналады. Демек, қазақ тілінің нағыз мемлекеттік тілге айналуы дегеніміз – бүкіл қазақстандықтардың біртұтастануына аса қатысты және сонымен тығыз процесс.
Әрине, «ін-ен» заңдылығына қатысты қазақ тіліндегі бірнеше сөздің шығу және түрленуін де сөз етуге болады, ол өз алдына бөлек әңгімеге өзек болар тақырып.
Сонымен, «ін-ен» даналығы өмір заңдылығының тұжырымы болып табылады және ол көшегендердің тірлігіне басты өзек болған. Қазырғы заманда көшегендер өткен шақтың қарауында қалғанымен, бүгінде өгей көшегендер Өмірдің тізгінін ұстауда, ол – хауасипатты Ебропадан туған қазырғы эмигранттар елі аталып отырған америкалықтар. Ебропалық «көшегендердің» Американы «шабуы» жаңа өркениет туғызып отыр. Осылайша, Өмір заңынан тысқары болу мүмкін емес, демек, «бірінсіз бірі жоқ» дегенді білдіретін «ін–ен» данагөй тұжырымы мәңгілік, оны естен шығару да мүмкін емес.
Серік Әбдірешұлы ЕРҒАЛИ,
мәдениеттанушы
Астана
