Bul Ómir – kelý men ketýden, kirý men shyǵýdan turady. Demek, ómirdi basqasha «kir-shyq» nemese «kel-ket» dep te ataýǵa bolady. Shamasy, ejelgi babalarymyz solaı dese kerek. Sebebi, kóshpeli babalarymyz ózderiniń mıssııasyn jaqsy bilgen, ol mıssııa – bir birine ótpeli eki (O men Bu) dúnıeniń shebinde tirlik keshe otyryp, Jaratqannyń kádesine jaraý. Al, Jaratqannyń basty kádesiniń biri – onyń ilimin adamzatqa jetkizý. Biz kiriskeli otyrǵan tujyrym da óz bastaýyn Ǵalamdy Jaratý iliminen alatynyna kúmándi bolǵymyz kelmeıdi. Sondyqtan da o basta sábıdeı pák adamzatty óz ýystarynda ustaǵan Abyzdar ilimdi tańbalyq uryn jazbamen (rýna) ustaǵandyǵy qazyr ishinara bolsa da moıyndalǵan shyndyq. Biz sóz etkeli otyrǵan «ın–ıan» tańbasy da o bastaǵy Jaratqan iliminiń abyzdar qolymen adamzatqa taraǵan nusqasy edi degeli otyrǵanymyz ras.
Álemge qytaı, káreı halyqtarynyń nyshany arqyly tanylǵan analyq pen atalyq negizderdiń belgisi bolyp tabylatyn «ın-ıan» tujyrymynyń fılosofııalyq máni: tutastyq pen jiktelý (qarama-qaıshylyq) kategorııalaryn pash etý. Basqasha aıtqanda, «ın-ıan» ómirdiń qostaraptyq/dıalektilik zańyn túıindegen fılosofııalyq nyshan. Al, kórshiles qytaı, káreı jáne japandarǵa tán bul pálsapa túrkilerge qanshalyqty tanys degen saýalǵa jaýap izdeý - ata-babalarymyz adamzattyń danalyq oılaý júıesine úles qosýǵa qanshalyqty qaýqarly boldy degenge jaýap tabýmen birdeı. Sondyqtan bir qaraǵanda aıtylýy qulaqqa tosyn «ın-ıan» danalyq júıesi jóninde bas qatyrý biz úshin sonshalyqty mańyzdy. Onyń ústine «ın-ıan» tańbasy qazaqqa oıý retinde kıim-keshekten bastap turmystyq zattarda keń qoldanysta tańbalanǵany jáne bar. Alaıda, bul tańbany álemdik ǵylym álgi atalǵan shyǵys halyqtary arqyly tanyǵandyqtan, bul fılosofııany da solardyky deý bultartpas qaǵıdaǵa aınalǵany ras. Degenmen, bizdiń oıymyzsha bul bar bolǵany qasań qabyldamdardyń biri ǵana.Atalmysh In-ıan - jer betine attyly (budan ári qasań «kóshpeli» uǵymy osy sózge barynsha laıyq degen oımen osylaı ataımyz) nemese kóshermen halyqtar arqyly taralǵan danalyqtyń tuǵyrlamasy (platformasy).
Kóshermenderdiń «ın-ıanǵa» talasy
Sonymen, «ın-ıan» danalyǵyna oralaıyq. Bul tańbalardyń kázirgi belgili máni: birtutas fılosofııalyq nysannyń «ın» - analyq, «ıan» - atalyq negizdiń nyshany ekendigi. Ázirge adamzat bul uǵymdardan tutastyqtyń jáne qara ma qarsy qos negizdiń kórshilestiginiń danalyq nusqasyn ǵana tanýda.
Bul nyshannyń tórk (túrki) halyqtaryna jat emestigin onyń bas kıiminen bastap, ydys-aıaǵyna, tutyný zattaryna órnek túrinde kestelep kelgendigimen-aq kóz jetkizýge bolady. Endeshe tórkterde «ın-ıan» fılosofııalyq júıesi bolǵan ba, bolsa qanshalyqty ornyqqan degen tabıǵı suraq týatyny ras.
Bizdiń oıymyzsha «ın-ıan» danalyq júıesi tórkterde shegine jetkizile meńgerilgen jáne ol qara ma qarsy qos negizdiń kirigýinsiz tutas bolmaıtyn dıalektıkalyq tirshiliktiń máni retindegi maǵynaǵa ıe bolǵan. Ásirese, «In-ıan» júıesi qazaqtardyń oıýyndaǵy basty máıek. Kóshermender atalmysh danalyqty tutastyq pen qara ma qaıshylyqtyń ǵana belgisi emes, ish pen tystyń, mán men túrdiń de nyshany retinde tanyp, bir birinen ajyraǵysyz ómirlik dıalektiniń kórinisi qylyp moıyndaǵan jáne sony abstrakııalyq tańbalyq jazba bolyp tabylatyn oıý-órnekke negiz etken. Bir qyzyǵy, tórkter bul danalyq júıeni Kókten basqa eshkimnen almaǵandaı áser bar. Osyǵan baılanysty «ın» men «ıan» uǵymdarynyń shyǵý tegi qazaq tilinde menmundalap turǵandyǵyn da joqqa shyǵarý qıyn, ol: «ınge» qazaqtyń «in» (syrtqary, engizýshi) negizi, al «ıan» uǵymyna «en» (nemese «an» - ishkeri, enýshi, suǵynýshy) negizi sáıkes keledi. Basqasha aıtqanda, tutastyq degenimiz – jiktelgen eki negizdiń kirigýi, mundaı jaǵdaıda biri engizýshi, ekinshisi enýshi (suǵynýshy) qalypta bolatyny aıdan anyq.
Bul tujyrymnyń bastapqy kórinisi retinde aq pen qaranyń jaryq pen túnektiń taıtalasy men tutastyǵyn zerdeleıtin tarıhı jádigerlerden birshama qanyǵýǵa bolady. Mysaly, Ańyraqaı jotasyndaǵy «Tańbaly» petroglıfteriniń eń ejelgisi biz ataǵan «qaıshylyqtardyń tutastyǵyna» arnalǵan. «Táńir» men «ińir» atalatyn uly kıelediń biri kúnbasty, endi biri aıbasty bolyp bir birine qarsy turyp, qushaq jaıýy, olardyń qarsylas kúshter bola tura belgili bir sáttegi tutastyǵyn baıqatady. Jáne bul petroglıf biz áńgime etip otyrǵan «ın-ıan» tujyrymynyń bastaýy edi demekpiz.
«In-ıan» sózderiniń etımologııasy haqynda
Ádette, «ın-ıan» danalyǵynyń sóz tórkinderi jaıynda áldeqashan otyryqtanǵan shyǵys halyqtary lám-mım demeıdi, olar ony umytqan bolmasa bul uǵymdar bularǵa basqalardan tańylǵan deýge týra keledi. Bul halyqtar úshin onyń máni ǵana saqtalǵan.
Kóshermender bul danalyqty jalpy ómirdiń órnegi retinde qabyldaǵan: in – analyq negizdiń nyshany, en – atalyq negizge tańba, jáne «ın-ıan» sózderine qazaqtyń «in-en» sózderiniń sáıkes kelýi bekerden beker emes. Eger biz «inniń» o bastaǵy keń maǵynasy tarylyp búginde ańnyń panasy deńgeıine túskenin eskergenniń ózinde, o basta «ań» sóziniń ózi enýshi degen maǵynadan alynyp otyrǵandyǵy aıqyn. Buǵan ań<an=en túrlenýin eskerý arqyly kóz jetkizemiz.
«In» sózinen týyndaıtyn qazaqta býayrlastyqty bildirer «ini» degen sóz bar, biraq bunyń týyndaýyna meńzeıtin eshbir qosalqy dáıek joq. Ini – bir ákeden týǵan baýyrlas aǵaıyndy uldardyń kishisi. Bul – búgingi uǵym. Biraq umytylǵan ejelgi máni - bir shesheden týǵan baýyrlas aǵaıyndy uldardyń kishisi bolýy kerek dep topshylaımyz. Bertin kele máni ózgergen. Basqasha aıtqanda, in – ańdy pana eter jerdiń qursaǵy desek, shamasy áý basta ini – bir qusaqtan týǵandar degen uǵymdy bildirgen. Mundaǵy ini sózi «qursaqtas» degen semantıkada bolǵan leksema.
«En» sózine qatysty qazaqta erekektiń jynystyq múshesiniń bir ataýy «enek» ekenin keltireıik. Bul sózdiń «en» buıryq raıly etistikten, «ený» sekildi bolymsyz etistikten týyndaǵanyna shúbá joq. Demek áý bastaǵy ajyraǵysyz «in-en» qos uǵymy qursaq pen oǵan ený úderisin aıtyp-aq tur.
Tórk tilinde birese jýandap, birese jińishkerip otyratyn (máselen: an = en) sózdegi býyndar syrttaı ǵana aıyrmasy bolǵanymen, o basta maǵynasy jaǵynan bir birinen alshaq ketpegen. Buǵan qazaq tilinen myńdap mysal keltirýge bolady jáne sózdegi býyndardyń qubylýy tildiń úndestik zańyna oraılasyp, birese jýandap, birese jińishkerýmen bertin kele ár túrli maǵynaǵa ıe bolyp ketkenderi de bar. Mundaı zańdylyqty in-en de basynan keshirgen deýge bolady, onyń da o basta in-an, ıin-ıan jáne t.b. nusqalarynyń bolǵandyǵyna kúmán az. Endeshe kóshpeli tórkterdiń «ın-ıan» danalyǵynyń ataýyna da tolyq enshiles bolatyndyǵy daýsyz.
Attylardyń menshik zańdylyǵyn saqtaý maqsatyndaǵy engizgen «en salý» ınstıtýty da «en» sóziniń mánine tikeleı baılanysty. En salý negizinen maldyń qulaǵyn suǵyndyra kesip alýǵa baılanysty tańbalaýmen iske asady. Maldyń qulaǵy bul jerde «in» atalatyn engizýshi keńis rólin atqaryp tur da, oǵan suǵyndyra (endire) kesilgen jyryq-tańba «enniń» rólinde. Osydan kelip álgi menshikteý tańbasy bolyp tabylatyn mal qulaǵyn oıý «en» atalǵan.
In-enniń ómirlik máni
Sonymen, «in-en» (ın-ıan) degenimiz - tutastyqty qamtıtyn bir birine kirigýshi eki negiz, endeshe onyń biri engizýshi (analyq), ekinshisi enýshi (atalyq) bolatyndyǵy mindetti. Eger, káreı, qytaı, japan sekildi otyryqshy halyqtar atalmysh zańdylyqty nyshan túrinde ǵana saqtap kelse, kóshegender ony ómirdiń máıegi retinde qabyldap, tirliktiń máni ekenin túsinip, ónerdiń kórinisine aınaldyrǵan. Muny ejelgi ǵundardyń shıyrshyqtalǵan oıýynan da baıqaýǵa bolady.
Kóshermenderdiń qolóneriniń bir salasy bolyp tabylatyn oıý órnegi bir keńisti bir birine teń keletin eki qara ma qarsy taraptyń kirigýi túrinde beıneleıdi de, bul keńiste basy artyq bir núkte ne syzyq ushyraspaıdy. Osylaısha dalalyq kóshermender Ómir atalatyn úderistegi árbir qubylystyń tekke bolmaıtyndyǵyn, aq pen qaranyń, jaqsy men jamannyń, qarym (karma) men qarymtanyń bir birin tolyqtyrǵysh tirlik quramtasy (komponenti) retinde máńgi dıalektıkalyq zańdylyqty pash etýmen kelgen.
Birin biri tolyqtyrýshy quramta bolyp tabylatyn eki negizdiń nyshandyq keıpi atalmysh jurttardyń áıgili belgisimen ǵana tańbalanbaıdy, ol sondaı–aq, tórkterdiń oıýyna da basty ustam bolyp negizdelgen. Alaıda, belgili memleket qaıratkeri jáne óner zertteýshi Ózbekáli Jánibekov oıýdy jasaqtaýshy retinde «shuǵyla» degen ataýmen ın-ıan tańbasynyń syńaryn alyp, qazaq oıýyn quraýshy elementter qataryna engizipti. Soǵan qaraǵanda, oıýdy jasaqtaýshy alǵashqy bul quramta kúnshyǵys elderindegi ın-ıan júıesi tutas belgimen shektelgen bolsa, attylar bul danalyq júıeni tutas bir órnektik (ornamenttik) júıeniń jiktelgen túrinde qoldanýyn, onyń o bastaǵy shyǵý turpatyn da kórsetedi. «Shuǵyla» sóziniń ózi atalmysh nyshannyń ataýyna kezdeısoq aınalmaǵan: «shuǵyla» sóziniń ejelgi nusqasy shoq (shoǵ)+la bolýy tıis, mundaǵy túbirsóz «shoǵ» qazyrǵy kezde ottyń taby nemese kózi retinde atalǵanymen, ony bıologııalyq máninde naqtylasaq, «uryq» degendi, al basqasha túrde pálsapalyq máni – «ómir otynyń kózi» nemese «ómirdiń bastaý ushqyny» degendi ańǵartady.
Endeshe qazaq oıýy órnektelgen túrdegi danalyq júıesi bolyp tabylady jáne ol uryn jazý retinde abyzdardyń ǵana uǵymyna negizdelgen tańbalaý dástúrine aınalsa kerek. Biraq atalmysh órnekter qarapaıym adamdar úshin beıneleý týyndysy bolǵanymen, mánin tańdaýly, joǵary sanaly adamdar ǵana tanıtyn Kók iliminiń pushpaǵy deýge keledi. Demek, álgi otyryqshy jurttardaǵy saqtalǵan tańba uly dalalyq fılosofııalyq júıeniń jurnaǵy bolar dep boljaımyz.
In-en men túr
Qazaq oıýynyń danalyq júıeniń beınelik elementi deýge negiz bolarlyq derektiń biri – «oıý» - oıý sózi. Bul sóz kıizge basylatyn órnektiń ataýy bolǵanymen jáne onyń oıylý úderisi arqyly ázirlengenimen, «oıý» sózi shyndyǵynda, «oılaný», «danalyqqa júginý» uǵymynyń bastapqy nusqasy bolyp tabylady. «Oı» zat esiminiń «oıý» etistigine aınalýy aıdan anyq jáne bul úrdis qazaq tilinde keńinen qoldanylǵan sózjasam tásili. Endeshe, oıý dástúri o basta danalyq úderisiniń kórinisi men úderisi retinde moıyndalǵan bolsa kerek.
Bul jaıt, ásirese, qazaqtardyń «túr» atalatyn romb (kázirde bul órnek «sharshy» dep «kvadrat» sóziniń balamasy atalyp júr) sıpatty oıýlar júıesinen kórinedi. Túr: tórtkil dúnıe – ekiólshemdi jazyqtaǵy ómir alańy, onyń tórt baǵyty bar eki ólshemdi (eni men uzyndyǵy) tutas keńisti beıneleıdi de, onyń beti bir birinen ajyraǵysyz jáne bir birine kiriktirilgen (in-en ustanymy boıynsha) oıýdan turady. Ádette túrdegi engizýshi men enýshige tán óz tústeri bolady, olar qarama-qarsy túster: aq pen qara, qyzyl men kók t.b. Osylaısha, «in-en» danalyq júıesi «túr» dep atalatyn kóshermenderdiń beıneleý óneriniń máıegine aınalǵan.
Qazaq tekemetindegi túr oıýynyń o basta «in-en» júıesiniń tańbalyq beınesi bolmaýy múmkin emes jáne o basta bul órnek abyzdardyń qoldanysynda ǵana bolyp, keıin aqsúıekterge, odan olardyń qarýly kúshi bolyp tabylatyn attylarǵa (kshatrıılik) nanym ilimi arqyly taralyp, óz kezeginde olardan shyǵystaǵy otyryqshy jurttar qabyldaýy ábden múmkin. Jáne de órnektiń taralý joly kóshermenderdiń qolymen álgi elderge bılik qurǵan joǵarǵy toptyń izimen salynýy yqtımal.
«Túr» sózi qazyrǵy qazaqtardyń kıiz tósenishke japsyrylatyn tórtkúl órneginiń ataýy bolǵanymen, bul áýelde «tir» ıaǵnı ejelgi túrkilershe «ómir» degen uǵymnyń jazba nusqasy atalǵan jáne solaı bolǵan dep topshylaımyz.
Eger de Túr júıesine dendeı oılansaq, ony ejelgi attylardyń jer betindegi ómir zańdylyǵynyń dıalektisi, proekııasy, túri, beınesi, órnegi, syıqy, poshymy, jazbasy degenderin túsiner edik. Bul arada qazaqtar men basqa da kóshermenderge taralǵan handy aq kıizge kóterý dástúriniń áýelgi máni «túr salynǵan» (tir, ıaǵnı ómir qupııasy jazylǵan) kıizge otyrǵyzyp kóterýden bastalǵan dep paıymdaýǵa bolady. Endeshe kóshegender Túr órnegi arqyly Ómirdi beınelep, jazba retinde qoldanǵan, al sol «ómirdi» bıleýshini álgi túrdiń ústine jaıǵastyrǵan, ıaǵnı túr basylǵan aq kıizge handy otyrǵyzý – oǵan halyqtyń ómirin ádil (aq tús) bıletýdiń nyshany retinde moıyndalǵan. Budan «aq kıizge han kóterý» dástúri týyndasa kerek.
«Han» men «tekemet». Tór men tórk
Qazaq halqy túr basylǵan aq kıizdi «tekemet» ataıdy. Ázirge bul uǵymnyń tolyq etımologııasy qalpyna keltirilgen joq. Onyń kúrdeliligi de álgi «in-en» júıesiniń o basta kıeli (sakraldyq) uǵym bolýynda shyǵar. Atalmysh sózdiń tegin qarastyrýdy keıinge qaldyra otyryp, oǵan kómegi tıer ózge sózdiń mánine boılaıyq.
«Han» sózi de óziniń shyǵý tegine boılatpaı kele jatqan uǵym. Alaıda, bizdiń paıymymyz boıynsha bul sóz sózjasamnyń mynadaı zańdylyqtary arqyly qazyrǵy nusqasyna jetken: an>han>han. Sóıtip, taǵy da áńgimemiz «anǵa» kelip tireledi. Budan biz halyqty bıleýshi o basta atalyq negizdi, al onyń bıleıtin jurty analyq negizdegi «indi» bildirgen. Erterekte tórkter bılegen tusta, úndiler olardy Kún-tóreler, ózderiniń aqsúıegin Aı-tóreler ataýy da osy tujyrymnan jáne ol ejelgi arılik tanymnan bolar. Osylaısha, «in» men «enniń» bir birinen ajyraǵysyzdyǵy taǵy aldan shyǵady.
Buǵan dúnıeniń tórt buryshyna jaıylyp ketken elderdiń ataýyna qosylyp júrgen «an» («en») jurnaǵyn amalsyz eske alamyz: jap+an, brıt+an, ırl+an, shotl+an fınl+ıan, parfı+an, tur+an, ıran, arı+an, nıderl+an, esp+an, al+an, alb+an, sý+an, shóm+en, slabı+an, qush+an ... . Árıne, bul alýan sózderdi jaqyndastyryp turǵan «an» (en) jurnaǵy bolǵanymen, olar ár zamanda ár alýan jurttar men memleketterdiń ataýyna aınalǵan uǵymdar. Áıtse de, bulardyń báriniń túbinde bulaısha atalý joly bar elderdi bıleýge attylardyń qatysy bar dep paıymdaýǵa májbúr eterlik tujyrym jatyr. Qos quramtaly bul sózderdiń alǵashqy bóligi anyqtaýysh sıpatty sóz bolsa, ekinshi bóliginiń «an» (en) sózinen turýynyń ózinde mán bar, ol – sol eldi basqarýshynyń belgili bir kıeli dástúrge saı tańdalǵan bılikke berilgen mártebeli tańbalyq-semantıkalyq móri ispetti.
Bıleýshiniń atalyq negiz ekendigin barynsha aıqyn kórsetetin álgi túr basylǵan kıizdiń ataýy: teke+met. «Tekeniń» múıizdi ýaq aıýannyń erkegi ekenin eske alsaq, «met», (mat) sóziniń etımologııasyn parsy (ejelgi arılik) tilinen taratqannyń ózinde de, onyń máni «ana», «analyq» degendi bildiredi. Sonda «tekemet» atalatyn kıizdiń ózi - atalyq pen analyqty tutastyra beıneleıtin belgili bir keńistik bolyp shyǵady. Basqasha aıtqanda, tekemet – atalyq-analyq negizderdiń tutasýynan týyndaıtyn Ómirdiń kórinisi, syzbasy,órnegi. Al, onyń ústine otyrýshy - sol Ómirdi bıleýshi degen sóz. Sonda «el ataýy»+an(en) formýlasy arqyly belgili sol eldiń saıası órnegi bolǵandyǵyna kóz jetkizemiz. Bul – basqa jaǵynan alǵanda, kóshpeli eldik sıpatqa tán dástúrge aınalǵan polıtonımdik rámiz bolsa kerek.
Ejelgi zamandarda aq kıizge (tekemetke) kóterilmegen hannyń naǵyz bıleýshi ekendigi halyqpen de, elıtamen de moıyndalýy múmkin bolmaǵan jaıt. Alaıda, bertin kele atalmysh dástúr tárk etilgen kezeńderden bastap, bul júıe jaı ǵana «sóz júzinde» qalyp, dúnıe júzi boıynsha «el ataýy»+an(en) formýlasy polıtonımdik úrdis túrinde qalyp qoımaı, eldiktiń ataýly «eni», ıaǵnı tańbasy retinde taralyp ketken. Bul formýlaǵa baǵynbaıtyn memleket ataýlary olardyń dástúri atalmysh úderisten tys qalǵan bolmasa ol dástúrdi bertin kele basqasymen aıyrbastaǵan.
Degenmen, bul formýlaǵa jartylaı qatysty el ataýlary da bar, máselen, solardyń biri – «stan» jurnaǵymen aıaqtalatyn memleket ataýlary. Bul sózdiń «st» bóligi beımálim, al ekinshi bóligi bizge aıan. Alaıda, atalmysh sózdiń etımologııasyn tórk,parsy tiliniń «meken», «el», «aýmaq» t.s. maǵynany bildiretin sózimen túsindirýge tyrysqanmen, onyń arǵy jaǵy bizge beımálim kúıge ushyraǵan máni bar «st+an» sózinen quralǵan dep paıymdaımyz. Bul paıymdy odan ary tereńdetýdi birshama keıin qaldyra turyp, úzilgen taqyrypty odan ári jalǵaıyq.
Qazaqtarda tekemet jaıylǵan oryn «tór» atalyp, kázirgi nusqasyna ıe bolyp, oǵan otyrýshynyń «tóre» atalǵan syńaıy bar. Osydan tegi kópten beri daý týǵyzyp kele jatqan «túrik» (tórik) sóziniń shyǵýyna eriksiz kýá bolamyz: túrik uǵymy qazyrǵy etımologııalyq tujyrymmen «myǵym», «berik» degen maǵyna óz aldyna, o basta álgi «danalyq jazý» boıynsha Túrdiń nemese «tirdiń» ıaǵnı jerbetilik ómirdiń sýbektisi, tutýshysy (nosıteli), bıleýshisi degendi bildirgen.
Sóıtip, qazaq tilindegi aıyrmasy bir ǵana daýystyǵa baılanysty «tir», «tór», «túr» uǵymdary bir birimen barynsha tyǵyz baılanysta bolǵan este joq ejelgi zamannyń kıeli (sakraldyq) termınderi ekendigin paıymdaımyz.Biraq bular ejelgi zamanda birdeı aıtylyp, bir tańbamen jazylǵan desek qatelespespiz. Bulardyń sol kezdegi tańbalyq jazylýy birdeı bolyp, onyń qoldanylýy ár túrli bolǵandaı syńaı bar. Sóıtip, bir ǵana «in-en» danalyq júıesi attylardyń ómirdi bıleý men tirshilikti uıymdastyrý fılosofııasyn jasaqtaǵandyǵyna bizdi eriksiz kýálandyrady.
Úıikter men pıramıdalar
Kóshegenderdiń qosólshemdi keńistikti Túr retinde beınelep, «tir»/ómir ataǵanyna qarap, úshólshemdi keńistikti qalaı beıneledi eken degen saýal týady. Oǵan jaýap álgi Túrdiń ózinen shyǵady. Úsh ólshemdi keńistik degenimiz - en (bul sóz taǵy da aldymyzdan shyqty) men uzyndyq jáne bıiktikten turatynyn eskersek, álgi tórtkúl Túrdi «jaıyp qoıyp», onyń kindiginen joǵary ózek («Os» sóziniń ózi «ózektiń» túbiri - óz! ) júrgizip, ózektiń ushymen álgi Túrdiń barlyq tórt jaqtaýyn «jabatyn» bolsaq – tabany sharshy bolatyn pıramıda alamyz. Shamasy, osy pıramıda Túrdiń úshólshemdi keńistiktegi turqy bolsa kerek. Basqasha alǵanda, bul ekiólshemdi jazyqtaǵy Túrdiń tórt buryshyn bir birine túrip ákelip biriktirý nátıjesinde paıda bolady da, qazaqtyń «túrý», «búrý», «búristirý» uǵymdaryn elestetedi. Sóıtip, «pıramıda» sóziniń qazaqy «túrik» degen balamasy ózinen ózi shyǵady. Bir jaǵynan, beıbit kezde ózimen ózi «jaıylyp» júretin, al soǵys kezinde «attandap», jıyla qalatyn kóshegenderdiń taptyrmaıtyn nyshany da osy sekildi. Aqyrynda pıramıda (túrik) fıgýrasy halyqtyń passıonarlyq qýatyn bildiretin, bıliktiń qudyretin kórsetetin kıelik adamzattyq biregeı fıgýralyq tańba bolǵan dep topshylaımyz. Bul o bastaǵy abyzdardyń týyndysy bola otyryp, bertin kele mysyrlyq, ıýdeılik kıeli fıgýraǵa aınalyp ketken. Sóıtip, pıramıda ejelgi otyryq mysyrlyqtardyń óz áleýetterin ózgeden asyra kórsetýge tyrysý nyshany bolyp ornyqqan. Bul saıası tartystyń negizine skıfter men mysyrlyqtardyń qaısysy eń ejelgi ekendikteri jóninde óz ara daýlasqandyǵy týraly ańyzdyń jatqandyǵy tegin emes. Bul jaıt basqa jaǵynan qaraǵanda, otyryqshy men kóshegen órkenıettiń bir birimen arbasýyndaı áser beredi.
Kóshegender Mysyrdaǵy tastan órilgen pıramıdanyń ornyna qumnan úıik (qorǵan) úıgenin eskerip, onyń da úsh ólshemdi geometrııalyq fıgýra - konýs ekenin, al tabany bul joly tórtkúl emes, dóńgelektigin eskerýge týra keledi. Shamasy, óz danalyqtarynyń túbinde ylǵı da ıntegraııa (kirigý) jatqanyn umytpaǵan kóshegender úsh ólshemdi keńistikte kedergi keltiretin qyrly fıgýradan qashyp, eki ólshemdi keńistiktiń keıbir qasıetteri úsh ólshemdi keńistikke jaramsyzdyǵyn eskerip, ekiólshemdi jazyqta buljymaıtyn turqy bar (máńgi) fıgýra úshtaǵan (úshburysh) ekenine kózderi jetip, al úshólshemdi keńistikte mundaı ornyqty fıgýra pıramıdadan góri konýs ekenin jaqsy bilgen. Tipti, «konýs» sóziniń etımologııasyn da ornyqty degen uǵymdy bildiretin ejelgi túrkilik «qon» (kon+ýs, ýs – grek-latyndyq jurnaq,bálkim ol «ys» jurnaǵy bolýy da yqtımal: qonys) sózinsiz elestetý qıyn. Bul jerde «qon» sózi o basta ejelgi bir býyndy túrki sózderine tán ári zat esim, ári etistiktiń rólin atqarǵan: bir jaǵynan «ornyq» degen buıryqty bildirse, basqa jaǵynan ornyqty da qonyqty nárseni sıpattap tur. Bul sóz qazaq tiline joıylmaı jetkende «qonyq» bolyp jetýi múmkin edi. Ejelgi kóshegen túrkiler «qonyqtyń» bul qasıetin qudyretteı baǵalaǵan dep topshylaımyz. Osy jaıttar arqyly qorǵannyń da, pıramıdanyń da kóshegen jáne otyryq jurttardyń bılik áleýetiniń qudyretin tanytýmen birge, birtutas kıelik maqsatqa negizdelgen. Buǵan eski túrki-qypshaqy ǵıdathanalarynyń kúmbezderi o basta ne jumyr «qonyqty» (konýsty), ne qyrly «túrikti» (pıramıdaly) bolyp kelgendigin eskerý arqyly da kóz jetkizýge bolady. (Alban-armıandyq ejelgi qypshaq monastyryna zer salyńyz). Osyǵan qarap, Uly daladaǵy tarydaı shashylǵan qorǵandar arqyly kóshegenderdiń jahandyq deńgeıdegi qansha bıleýshileri bolǵanyn shamalaýǵa bolady.
Sóıtip, kóshegen túrkiler ekiólshemdi Budúnıelik ómirdiń (tirdiń) «túr» tańbasyn kıizge japsyra tekemet etip, tórge jaısa, al úshólshemdi keńistiktegi Odúnıelik ómir tańbasyn qorǵan retinde jasap ketkendeı áser alamyz.
Bir aıta ketetin jaıt, mysyrlyqtar pıramıdany Odúnıelik «ómir» uıasy túrinde ǵana qaldyrsa, kóshegender qarúı (kıiz úı) men sáýkele, bórik arqyly óz áleýetterin Budúnıelik ómirde de áıgilep júr. Alaıda, mysyrlyqtardyń o basta, qorǵan soqqanyn adamzat qazyr eskere bermeıdi. Endeshe, pıramıdadan góri qorǵannyń jasy áldeqaıda buryndyǵymen erekshelene me, álde ertede mysyrdy kóshegenderdiń bılegendiginen habar bere me, ony zerdeleý basqa pánniń maqsaty.
«In-enniń» saıası sıpaty
Sóıtip, Túr o basta Kóktiń ómirlik danalyǵy retinde qabyldanyp, onyń ústine Kóktiń ámirimen han saılanǵan adamdy otyrǵyzý dástúri bolǵan dep paıymdaımyz da, ol oryn «tór» atalsa, oǵan otyratyn bıleýshiler «tóre», onyń bılik sheshimi men úkimi «týra» delingen. Jer betin sharlap bılik qurǵan túrki-kóshegenderdiń ómirlik danalyǵynyń jurnaǵy ebreılerdiń «Torasynda» da kórinis tabýy sonshalyqty tańǵajaıyptan góri, álgi Jaratqandyq ilimniń adamzat úshin birtutastyǵynan jáne bul ilimge de kóshermen jurttyń qatysy barlyǵynan habar beredi.
Saılanǵan handy túr basylǵan aq kıizge shyǵarý (kóterý) - oǵan halyqtyń ómirin basqarýǵa Kók ámir etti degen nyshan jatyr jáne budúnıelik tirlik arqyly jandy úıik-pıramıdanyń turqyn beıneleý de joq emes: kóz aldyǵa aq kıizdiń etegin aınala turyp, bir adamdy joǵary kóterý arqyly konýs (qonyq) sıpaty jasalatyny belgili. Budan biz ómirdiń ishki jáne tysqy, qarama-qaıshylyqty mánderin kóremiz, al ómirdi basqarý tek qana álgi ómirden tys sýbektige tán degen danalyqty oqımyz, ıaǵnı ekiólshemdi tirdi (tirlikti) basqarý úshólshemdi keńistik ókiline tıesili, al úshólshemdi keńistiktegi ómirdi bıleý odan da joǵarǵy deńgeıdegi qudyret ókiline tıesili degen tujyrym. Demek, o basta halyqty bıleý erekshe kıelik mánge ıe bolǵandyǵyn bajaılaımyz jáne ol tigińki (vertıkal) sıpat alǵan; ol qazyr monarhııa atalyp, bıliktiń ushar basynda bir ǵana adamnyń, ıaǵnı «menniń» (mon) otyratyndyǵymen sıpattalǵan. Alaıda, bul bılik turqy óziniń kıeliginen ajyraǵannan bastap, qazyrǵy demokratııalyq atalyp júrgen kóldeneń sıpatty bılik paıda boldy. Alǵashqy bıliktiń shyǵý kózi kóshegenderde bolsa, sońǵy bılik turqynyń kózi otyryq órkenıet ekenin kúmánsiz ańǵaramyz.
«El+an» qurylymy álgi «in-en» danalyǵynyń saıası ómirdegi kórinisi bolyp tabylady. Úshólshemdi keńistiktegi «el» degenimiz – konýstyq (pıramıdalyq) nyshannyń tabany da, an – onyń boıy; al ekiólshemdi keńistiktegi «el» (in) degenimiz – dóńgelek (nemese romb pishimdi túr), al an (en) – onyń naqortasynan tiginen shanshylǵan ózek. Kóshegenderdiń «qarúı» (kıiz úı) atalyp júrgen sáýlettik týyndysy, o basta osy konstrýkııadan bastaý alǵan. Al, bul qurym ǵalamdyq úlgi retinde abyzdarǵa aıan túrinde túsken. Qarúıdiń qurylymyn zertteý arqyly biz ǵalamnyń tolyq keskinin alýymyz sodan.
«El+an» formýlasy – joǵary kóterýge laıyq bılik qana óz elin barynsha ornyqty bıleı alady, memleket ǵumyry baıandy bolady degendi meńzeıdi. Demek, baıandy eldiń bıligi eń áýeli, ózin eli joǵary (aq kıizge) kóteretindeı abyroıly bolsa ǵana, álgi qonyq (konýs) ne túrik (pıramıda) sıpatty myqtylyq bolmaq.
Jalpy, qonyq pen túrik konstrýkııasy adamzatqa o basta Kók tarapynan berilgen ámbebap danalyqtyń kózi, tipti, adamzatqa qajetti danalyqtyń qurymy bolýy kerek. Bul danalyqty ómirdiń san alýan salasyna qatysty alyp tereńdete qarastyrý arqyly kez kelgen suraqqa jaýap alý múmkindigi bar.
Kóshegenderge qatysty «in-enniń» danalyq retinde keńinen jáne tereńinen qulash jaıa damýy, o basta osy ómirlik tujyrymnyń kóshegenderden, durysy – ańshylyq qoǵam kezinde shyqqanyna meńzeıdi. Bul danalyqta ómir bir birimen kirige alatyndardyń tutastaný qabyletinen turatyndyǵy jazylǵan, atalmysh tujyrym kázirgishe aıtqanda, ıntegraııalyq sıpatty beınelegen. Ańshylyq qoǵamnyń úlgisin negizinen ámerıkelik qyzylóńdi úndeılerden/ındeeden izdegen jón.
Bulardy qoryta kele, «ın-ıan» nyshany qazaq oıýynyń eń bastapqy turpatyna negiz, al «shuǵyla» oıýshasy onyń quraýshysy dep esepteýge negiz bar.
Kóktiń ómirsheń konstrýkııasy
«In-ıan» danalyǵyna kóshpeli qazaqtyń arǵy babalarynyń tirligine mán bolǵan ańshylyq kórinis naqty túsinik beredi. Ańshylyq uǵymnyń ishindegi «in» sózi qarapaıym ǵana aıýannyń panasy bolyp tabylǵanymen, oılaýdan góri Kókten ıdeıa tartatyn ańshylyq sana ańsyz inniń qarań qalatynyn jaqsy bilgen. Sirá, adamzattyń bastapqy ómir salty Kókten saýlaǵan oıshoqty (ıdeıa) sińire alýǵa negizdelgen áreketten tursa kerek. Jáne bul qabylet adamzattyń terimshi-otyryq bóliginen góri ańshy-kóshegen bóligine tán bolǵan. Al, terimshi-otyryq mádenıet ańshy-kóshegen órkenıetinen alǵan ómirlik tájirıbeni jaratý men damytýǵa sheber bolyp kelgen. Iaǵnı, adamzat qoǵamy o basta «in» prınıpimen óziniń oılaý júıesimen ǵana shektelip, daragóılikti (ındıvıdýalızmdi) tý etetin otyryq halyqtar men «en» prınıpine negizdelgen, Kókten ıdeıa saýý qabyletimen kún kórip, rýgóılikti (kollektıvızmdi) jalaýlatatyn kóshpeli jurttarǵa bólingen. Osy jaǵynan alǵanda, otyryq halyqtardyń órkenıeti dep júrgenimiz – kóshegenderdiń yqpalynan paıda bolǵan óskin ómir. Eger órkenıetti ómirdiń órken jaıýy desek, ol qubylys tek qana Ómirdiń «in-en» tutastyǵynan týyndaıdy. Inniń pana bolýy ańnyń bolýyna baılanysty bolsa, otyryq jurttardyń órkenıeti ylǵı da kóshegenderdiń shapqynynan soń ózgeshe túrlenip, jańa órkenıettiń paıda bolýyna aparyp soqqanyn bajaılaıtyn dáýir týdy. Eger soltus-shyǵystan kóshegender yǵysyp, Tıgr-Epprat qos ózen arasyndaǵy otyryq jurtty «shappasa», Shýmer órkenıeti týar ma? Soltustan saqtar basyp kirmese, ejelgi úndi-býdda mádenıeti týyndar ma edi? Eger skıfter ejelgi Greııamen aralaspasa, grek órkenıeti órler me edi? Urymǵa ǵundar basyp kirmese, qazyrǵy ebroórkenıet bolar ma? Eger qazyrǵy shyǵys slabıan jerlerin Altynorda jaılamasa, Reseı ımperııasy týar ma edi? Eger Sarysý (Hýanhe: ǵun, hýn: hý+an) mańaıyn mekendegen ǵundardyń úzdiksiz shapqyny bolmasa, Qytaıdyń ejelgi ımperııalary men mádenıeti qalyptasar ma? Eger Turan bolmasa, ejelgi Iran (Arıan) bolar ma? Dál osylaısha, ejelgi Mysyrdyń órkenıetin kóshegenderdiń yqpalynsyz elestetý múmkin emes... Osy syqyldy saýaldarǵa qaıta jaýap izdeıtin zaman týdy. Óıtkeni, erjynyssyz jańa óskinniń týylmaıtyny syqyldy kóshegenderdiń shapqynysyz, adamzat álsin áli týyndaǵan otyryq elderdiń jańa órkenıetin kóre alýy neǵaıbyl. Qalaı bolǵanda da, adamzat tarıhyndaǵy ár túrli órkenıetterdiń týyndaýyna kóshegenderdiń otyryq jurttardy shabýy, basyp alýy alǵy shart bolyp tabylady.
Bir qyzyǵy, qazaqtardyń ejelgi jyrlaryndaǵy kóshegenderdiń qala-memleketterdi shabýy jóninde aıtylýy tegin emes. Bul jerde «shabý» uǵymy qyryp-joıýdan góri «baǵyndyrý», «qaraýyna alý» uǵymdarymen parapar, bul uǵymnyń erkek maldyń óz urpaǵyn taratýy jolynda urǵashyǵa (aıǵyrdyń bıege) shabýy jónindegi uǵymmen parapar aıtylýynda mán bar. Áıtpese, ejelgi qazaq «basyp alý» uǵymyn «atyp alýmen» bolmasa «soǵyp alýmen», «shanshýmen» de jetkizgen bolar edi. Buǵan kóshegender arealynyń «qyr», qalalyqtardyń «oı» atalýy da oıdy on saqqa júgirtetin uǵymdar. Demek, ejelgi kóshegender ózderiniń mıssııasyn jaqsy bilgen jáne onysyn kıeli tańbadaı bir sózge syıǵyzǵan. Bul qudyretti, kóshegenderdiń boıynan emes, olardyń tutynǵan ǵaryshtyq-jaratqandyq konstrýkııasynan izdeý kerek.
Jer betindegi tarıh ta, adamzat ómiri de osy adamzattyń qos jynysty júıesiniń bir birine qatysynan týyndap keledi. Ańsyz inniń qarań qalatyny sekildi, tipti, inniń qazylmaıtyny da aıan. Osydan kelip, Haýa ananyń Adam atanyń qabyrǵasynan jaralý prınıpi ózinen ózi týyndaıdy. Bul jerde Adam ata kóshegendiktiń, al Haýa ana otyryqtyń negizi bolǵandyqtan, osy qurym-konstrýkııa ápsana túrinde adamzatqa berilip tur.
Jańa ómirdiń týyndaýynyń bastaýynda syrtqy kıeniń – Kóktiń kirisýi basty túrtki bolary sózsiz edi. Máselen, uryq jatyrǵa túskenimen, oǵan Kókten jan túspese, uryq jandanbaıdy da, jańa ómir týyndamaıdy. Budan qazaqtyń qarapaıym ǵana «Sabaqty ıne sátimen» degen danalyǵy shyǵady da: in men ań bolsa da, ondaǵy jańa ómir óskininiń paıda bolýy neǵaıbyl degen pálsapa shyǵady. Kóshegenderge tán bul tujyrymdamany odan ári damytsaq, mynadaı qorytyndyǵa kelemiz: adamzat tarıhyndaǵy talaı órkenıettiń paıda bolýynda kóshegenderdiń otyryq mádenıetke basqy yqpalynyń (shapqynynyń) bolýy mindetti. Bul úderisti atalyqsyz analyq negizdiń jańa urpaqty dúnıege ákele almaıtyndyǵymen túsindirýge de bolady.
Kóktiń ómirlik quraǵy (konstrýkııasy) ıdeıa túrinde adam oıynyń alǵysharty, al adamzat danalyǵynyń ilki ilimi bolyp tabylady. Sondyqtan da, ıdeıa tek qana oı sıpatymen ǵana emes, kıeli ómirdi jaınatýshy qudyretimen erekshelenedi. Adamzat tutynyp otyrǵan alýan dinderdiń týýyna túrtki bolǵan ilki ilimderdiń barlyǵy da dinniń bastaýy ǵana emes, adamzat ómirindegi uly betburystardyń basy bolýy sonyń aıǵaǵy. Sol sebepti, kıeli din emes, din negizdelgen ilim ǵana! Adamzattyń osyǵan kóńil bóletin zamany týdy. Ásire yrymshyl bolǵanymen, kóshegenderdiń dinshil emestigi de osydan kelip shyǵady.
Ideıany aspannan túsetin nárse retinde elestetsek, onyń nárselik (materıalyq) turpaty tamshy bolyp tabylady. Al, túsip kele jatqan tamshynyń turpaty degenimiz – tıtteı ǵana qonyq (konýs)! Kóktiń quraǵynyń qudyreti de, ámbebaptyǵy da osynda! Ideıa adam boıynda eshýaqytta da bolmaıdy, ol Kókten ǵana keledi! Eshbir adamnyń «Men bir ıdeıa oılap taptym!» deı almaıdy, ol «Maǵan bir ıdeıa keldi!» deýi de Kókti (Jaratýshyny) amalsyz moıyndaǵany!
Is tigý
Endi «ın-ıan» belgisine qaıta oralaıyq. Árıne, ın men ıan birtutas nysannyń bólikteri bolǵanymen, olardyń óz aldaryna jikteri bar, al arajikti joıý nemese tutastaý (in–ennen birtutas dóńgelek alý) úshin, álgi jikti «tigip tastaý» kerek. Mundaı «jamaýdy» qazaq óz tilinde «is tigý» deıdi. Bir qyzyǵy, bul úderisti «tigin tigý» dep aıtýǵa bolar edi, biraq bul uǵym álde bir kıeli danalyqtyń maǵynasyn buzbaı qaldyrýynan shyqqan sóz tirkesi bolǵandyqtan umytylmaı, joıylmaı kelgen. Iaǵnı, kez kelgen jikti jasyrý úshin bir proess (istiń úderisi) qajet bolady. Shyndyǵynda, bul jerdegi «is» sóziniń máni álgi «ın» men «ıannyń» arajigin kórsetip turǵan ırek (S) syzyqta. Tipti, qazaqtyń «basqa is túsý» degen beıneli sózi de adamnyń ómirindegi joldyń túzýliginen aıyrylyp, ırek ahýalǵa tap bolǵanyn bildiredi. Biraq bul ırek tańbanyń sıpatyna ǵana siltenip turǵan jáne keıinirek shyqqan beıneli sóz bolsa kerek. Sóıtip, bizdiń kóshegen babamyz adamzat tarıhyna «es» atalyp júrgen latynnyń S árpin o basta «jikti joıý», «jyrtyqty bútindeý», «biriktirý», «qosý» (sýmma) degen maǵynalardy beretin tańba túrinde Kókten alǵan. Óıtkeni, ıdeıanyń bári tek qana Kókten túsetini belgili, al ony oıǵa aınaldyryp damytý ár ýaqytta otyryq adamnyń mıssııasynda. Dál osylaısha, qazyrǵy bar halyqtyń jazýynyń tegi kóshegenderdiń tańbalarynan bastaý alatyny, al avtomobılderdiń atasy arba ekenin, ár alýan hramdardyń kelbetin nemese qoıtyń tóbesi ordaúı kúmbezi keltirgenin eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Biraq, «haýasıpatty» otyryqshylar eshýaqytta kóshegenderdiń yqpalyn moıyndaǵan emes. Óıtkeni, ony moıyndaý Kóktiń yqpalyn moıyndaýmen parapar, al, adamzattyń peıishten qalaı qýylǵanyn eskersek, otyryqshy elderdiń muraty ózinen ózi týyndaıdy.
Eger adamzatty jynystyq eki turpatqa (analyq jáne atalyq) jikteıtin bolsaq, bul jik adam balasynyń áleýmettik ómirine de synalap engen. Adam men Haýanyń baqtashy Abyly men eginshi Qabylynan bastap, ańshy men terimshi, kóshegen men otyryqshy bolyp adamzat qoǵamy aı men kúndeı arbasyp keledi. Bir qyzyǵy, kóshegenderdi jabaıylar dep kelgen otyryq órkenıetti jurttardyń negizin qalaǵan Qabyl óz baýyry Abyldy óltirip, eń alǵashqy qylmysker bolǵandyǵyn búgingi órkenıet eskergisi kelmeıdi. Al, kóshpeli memleketter, kerisinshe, órkenıet túletýmen kelse, qazyrǵy kezde jer betinde kóshegendik órkenıettiń joıylýy arqyly, álgi uly ańyzdyń shyndyqqa aınalǵanyna kýá bolyp otyrmyz. Budan jerbetilik Ómirdiń túleýi kóshegendiktiń bolýymen asa tyǵyz baılanysty degen qorytyndy eriksiz shyǵady. Sóıtip, «in-en» júıesiniń qala-memleketter men dala handyqtarynyń birtutas túrdegi sıpaty, ásirese, kóshegendiktiń naqortasy (epıentri) bolyp tabylatyn Kindik Azııa tarıhynda aıqyn kórinedi. Qazyrǵy Kindik Azııa tarıhy birese tutastanǵan, birese ydyraǵan «qala-dala» qurylymdyq órkenıetiniń oshaǵyn talaı mazdatqan. Tarıhshylar áli de qazbalaı almaı otyrǵan Turan-Iran qoǵamdyq-saıası tutastyǵy da kezinde biregeı órkenıettiń kóshegen-otyryq birlestigi sıpatyn tanytqan ómirdiń úlgisi bolǵan. Shyǵý qubylysy atalmysh aýmaqqa tıesili Naýryz merekesiniń barlyq adamzatqa derlik taraýy da, onyń o basta kóshegenderdiń Kókten alǵandyǵyn kórsetedi.
Sonymen, in-en jigi tek qana ekiólshemdi jazyqta ǵana aıqyn kórinis beredi, jiktiń shegi ırek syzyq kúıinde bolýy bul eki negizdiń birtutastaný múmkindigine kepil bolyp tabylady.
In-en jáne adamzat damýynyń kepili
Endi «in-en» júıesin áleýmettaný turǵysynan qarasaq. Áleýmettaný (soıologııa) pániniń mańyzdy kategorııasy sanalatyn «problema» álgi geometrııalyq dóńgelektiń naqortasyn «shiritip jatqan» jaıt ispetti uǵynylady. Demek, problemany sheshý úshin álgi «shirik» núkteni alastaý kerektigi ózinen ózi týady. Alaıda, dóńgelek eki ólshemdi keńistiktegi (jazyqtyqtaǵy) geometrııa bolǵandyqtan, onyń «shirigin» tek qana úshólshemdi keńistikke shyǵarý arqyly másele sheshilmek, al ol úshin «fızıkalyq kúsh» qoldanýǵa týra keledi. Qysqasy, áıteýir bir is (proess) kerek. Sóıtip, álgi dóńgelektiń etegin áldebir «quralmen basyp turyp», naqortadaǵy «shirik» núkteni joǵary «tartyp sozsaq», biz eki ólshemdi geometrııalyq dóńgelekten úsh ólshemdi trıgonometrııalyq konýs alamyz. Osylaısha, naqortadaǵy «shirik» konýstyń ushyna shyǵarylady da, álgi jaramsyz núkteden qutylýǵa múmkindik týady. Mundaǵy «shirik» dep otyrǵanymyz - problema, sóıtip, problemany sheshý degenimiz - ony shettetý nemese alastaý degen tujyrymǵa kelemiz. Bul jerde kóshegenderdiń «Alastaý» proesiniń tegin emestigi oıymyzǵa eriksiz túrde keledi. Alaıda, konýs alǵashqy dóńgelek qalpyna dál sol fızıkalyq jolmen kelmeıdi, ıaǵnı problemany sheshý barysynda biz nysannyń alǵashqy turqynan aıyrylyp qalamyz. Bul fılosofııaly-áleýmettik nátıje kádimgi ómirde de bolyp jatqan qubylys. Qysqasy, problemasy sheshilgen nysan óziniń burynǵy qalpynan ózge keıipke, basqa sapaǵa ótedi degen sóz. Syrqat adam aýrýynan aıyqqanda saýyǵady da basqa rýhanı satyǵa ótedi; jyndanǵan jan jynynan arylǵanda salaýattanady; jaranyń ózegi syǵylǵanda jazylady; adam qartaıǵanda kemeńgerlenedi, t.s.s. Sóıtip, onyń esesine, biz problemadan qutylyp, dóńgelek tabaqshanyń ornyna qonyq/konýs ispetti ydys alamyz. Bul «is tigýdi» (proesti) bylaısha túsindirgen maqul: ın men ıannyń jigin joıýdy (shirik naqortadan qutylýdy) áleýmettaný salasy problema dep tanıdy; sol problemadan qutylý úshin ár ýaqytta «is tigý» (shirigi bar dóńgelekten konýs jasaý) proesi qajet bolady; sóıtip, «qazyrǵy problema degenimiz – bolashaq ıgilik» degen qaǵıda shyǵady.
Joǵarydaǵy áleýmettaný salasynyń mysalyn, qazyrǵy lıngvıstıkalyq problemaǵa qoldansaq, qazaq tiliniń máselesin sheshýde, bizge myna nárseni bilgen jón bolyp shyǵady: qazyrǵy qazaq tiliniń máselesi ýaqytsha problema, biraq oǵan sáıkes naqty is kerek jáne Kóktiń sáti túsýi qajet; alaıda, qazaq tili Qazaqstanda tolyqqandy qatynas quralyna aınalǵanda, qazyrǵy alýan múddeli qazaqstandyqtar belgili bir ózgeriske ushyrap, birtutas ultqa aınalady. Demek, qazaq tiliniń naǵyz memlekettik tilge aınalýy degenimiz – búkil qazaqstandyqtardyń birtutastanýyna asa qatysty jáne sonymen tyǵyz proess.
Árıne, «in-en» zańdylyǵyna qatysty qazaq tilindegi birneshe sózdiń shyǵý jáne túrlenýin de sóz etýge bolady, ol óz aldyna bólek áńgimege ózek bolar taqyryp.
Sonymen, «in-en» danalyǵy ómir zańdylyǵynyń tujyrymy bolyp tabylady jáne ol kóshegenderdiń tirligine basty ózek bolǵan. Qazyrǵy zamanda kóshegender ótken shaqtyń qaraýynda qalǵanymen, búginde ógeı kóshegender Ómirdiń tizginin ustaýda, ol – haýasıpatty Ebropadan týǵan qazyrǵy emıgranttar eli atalyp otyrǵan amerıkalyqtar. Ebropalyq «kóshegenderdiń» Amerıkany «shabýy» jańa órkenıet týǵyzyp otyr. Osylaısha, Ómir zańynan tysqary bolý múmkin emes, demek, «birinsiz biri joq» degendi bildiretin «in–en» danagóı tujyrymy máńgilik, ony esten shyǵarý da múmkin emes.
Serik Ábdireshuly ERǴALI,
mádenıettanýshy
Astana
