قوعامدا قازىر كسرو تۋىن جانە وزگە دە سوۆەتتىك بەلگىلەردى ءتۇرلى ماقساتتاعى قولدانىستا پايدالانىپ جۇرگەن ورتالىقتار كوپ. «ادىرنا» ءتىلشىسى كەڭەستىك زاماننىڭ سيمۆولدارىن ءالى كۇنگە دەيىن جان-جاققا جارنامالاپ جۇرگەن بيزنەس يەلەرىنەن جاۋاپ الدى.
بۇعان دەيىن «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى الماتى قالاسىنداعى «زاۆود» كافە بارىنىڭ ينستا پاراقشاسىندا كسرو تۋىنىڭ سۋرەتى قويىلعانىنا قاتىستى، بيزنەس يەلەرىنە ساۋال قويعان بولاتىن. ورتالىق يەلەرى ءتىلشىمىزدىڭ ساۋالىنا تاريحقا سايكەس كسرو-دان ءبولىنىپ شىققان ەل ەكەنىمىزدى ەسكە سالىپ، ورتالىققا سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ ادامدارى كوپ كەلەتىنىن ايتىپ تۇسىندىرگەن بولاتىن.
ساندار سويلەسىن...
قازىرگى تاڭدا وسىعان ۇقساس ورتالىقتار ەلىمىزدە كوپ. ماسەلەن، ەل مەگاپوليسى الماتى قالاسىنىڭ وزىندە 600-دەن اسا كافە-بار، 40-قا جۋىق تۇنگى كلۋب بار. شامامەن ەلىمىزدەگى كافە، تۇنگى كلۋب سىندى دەمالىس ورتالىقتارىنىڭ 20 پايىزى اتاۋىمەن نەمەسە لوگوتيپىمەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ سيمۆولىمەن كوزگە تۇسەدى. ماسەلەن، «پيونەرسكايا پراۆدا»، «سسسر»، «سسسر بار» دەگەن سىندى اتاۋلار ءجيى كەزدەسەدى.
«سول ۋاقىتتى ساعىنادى»
تاقىرىپتى زەرتتەۋ بارىسىندا وسكەمەن قالاسىنداعى «سسسر» دەمالىس ورنىمەن بايلانىسقا شىعىپ، ورتالىق اكىمشىسىنەن جاۋاپ الدىق:
«ءبىز نارىقتا 12 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەمىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇتىنۋشىلار تاراپىنان ەشقانداي قارسى پىكىر ايتىلماپتى. كەرىسىنشە ءبارى عيماراتتاعى كەڭەستىك ينتەرەرگە تامسانىپ، ريزاشىلىقتارىن ايتادى. ورتالىقتىڭ اتاۋى ءبىزدىڭ باسشىمىز، ياعني دەمالىس ورنىنىڭ يەسىنىڭ اتى-ءجونىنىڭ ءبىرىنشى ارپىمەن سايكەستەندىرىپ قويىلعان. (سارسەبەك سالىباەۆ – كافە يەسى) ءوزى – سول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۋماسى. سول زاماننىڭ ادامدارى كافەمىزگە كەلىپ قۋانىپ كەتەدى. سول ۋاقىتتى ساعىنادى. ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى كەلەدى. شەت ەلدىك تۋريستەر دە كەلىپ، ورتالىقتىڭ ستيلىنە قىزىعىپ كەتەدى» دەپ جاۋاپ بەردى ول.
الەۋمەتتىك جەلىدەگى فوتو-سۋرەتتەردەن اتالعان ورتالىقتىڭ كەڭەستىك داۋىردەگى قابىرعا سۋرەتتەرىمەن، سيمۆولدارىمەن بەزەندىرىلگەنىن بايقاۋعا بولادى.
«ۇلت رەتىندە ءبىر ەلدىڭ ازاماتىمىز دەگەن تۇسىنىك جوق»
وسى جاعدايلارعا قاتىستى زاڭگەر قازىبەك ءداۋىتالىنىڭ پىكىرىن سۇرادىق. ايتۋىنشا بۇل جاعدايعا ساياسي جانە قۇقىقتىق باعا بەرۋگە بولادى:
«بۇل جەردە ساياسي جانە قۇقىقتىق پىكىر ايتۋعا بولادى. ساياسي تۇرعىدان العاندا بۇل دۇرىس ەمەس. بىزدە قازاقستاندا قازىر دەكولونيزاتسيا جانە دەسوۆەتيزاتسيا پروتسەسسى ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر. پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كوبىندە ءالى كۇنگە دەيىن وسى تەندەنتسيا بار. ءبىز ءوزىمىز تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەل بولۋ ءۇشىن اتالعان پروتسەسس ءجۇرۋ كەرەك. تاۋەلسىز تاڭداپ العان جولىمىزعا ازاماتتىق سەكتورعا جاتاتىن وسىنداي جەكەلەگەن كاسىپورىندار بولسىن، كافەلەر، ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى بولسىن، كەڭەستىك سيمۆولداردى قولدانعانى ساياسي تۇرعىدان دۇرىس ەمەس. بۇل مىناداي ەكىنشى تۇجىرىم شىعارۋعا الىپ كەلەدى: كەڭەستىك ۋاقىتتى اڭساۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ىشتەگى الەۋمەتتىك قارسىلىعىن بىلدىرەتىندىكتەرىن كورسەتەدى. ياعني بىزدە ءالى ازاماتتىق ۇلت رەتىندە ءبىر مەملەكەتتىڭ ازاماتىمىز دەگەن تۇسىنىكتىڭ جوقتىعى بىلىنەدى»،- دەيدى ول.
«قۇقىقتىق تۇرعىدان الساق، ەگەر اتالعان ناسيحات ۇلتارازدىق جانە ءتۇرلى باسقا دا قاقتىعىستارعا اكەلەتىن بولسا عانا زاڭمەن تىيىم سالىنادى. ونىڭ وزىندە سوت ارقىلى شاعىم بولۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ەلدە قازىر وسىنداي تىيىم سالىنعان ۇيىمدار بار. الايدا، ساياسي باعىتتا كەڭەستىك زاماندى اڭسايتىندارعا شەكتەۋ قويعان جاعداي ورىن الماعان. زاڭ تۇرعىسىندا ولار ءوز قىزمەتتەرىن تيىسىنشە اتقارا بەرە الادى. تايپالىق، ۇلتتىق جانە قازىر تالقىعا ءتۇسىپ جاتقانداي كەڭەستىك اتريبۋتيكالارىن قولدانىپ جۇرگەندەرگە تۇتىنۋشىلاردى تارتۋعا دەگەن مۇمكىندىكتەرىن شەكتەي المايمىز» دەپ جاۋاپ بەردى زاڭگەر.
«ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» جوقتىڭ دالەلى
سونداي-اق ول اتالمىش پروتسەسستەردى اۋىزدىقتاۋعا قاتىستى قالالارداعى ىشكى ساياسات باسقارمالارىمەن جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
«ءبىرىنشى كورىنىس: بۇل جاعداي ىشكى ساياساتتاعى پروبلەمانىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتەدى. ىشكى ساياسات باسقارمالارى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ءتۇسىندىرۋ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت. ادىلەت باسقارماسى تىركەۋ جۇمىستارى كەزىندە اڭگىمەلەسۋ شاراسىن جۇرگىزبەگەنىنىڭ بەلگىسى. وسىنداي جاعدايلار «ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجانىڭ» جوقتىعىنىڭ دالەلى» دەدى قازىبەك ءداۋىتالى.
قايتپەك كەرەك؟
«ءبىرىنشى: جەرگىلىكتى اكىمشىلىك، اتقارۋشى ورگان ازاماتتاردان كەلىپ تۇسكەن شاعىم-ارىزداردىڭ نەگىزىندە ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، قوعامدىق باقىلاۋدىڭ نىسانىمەن، قوعامدىق بەلسەندىلەرمەن بىرگە مونيتورينگتىك توپ قۇرىپ تەكسەرىس جۇرگىزۋ كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىنا سايكەس 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتەردى تەكسەرە المايدى. بىزدە ءدال قازىر وسىعان بايلانىستى مارافون جاريالانعان. دەگەنمەن قوعامدىق باقىلاۋ رەتىندە ازاماتتاردىڭ باستاماسىنا كەدەرگى بولا المايدى. قوعامدىق باقىلاۋ مەملەكەتتىك باقىلاۋ ەمەس.
ەكىنشى: ادىلەت ورگانىنىڭ اۋماقتىق دەپارتامەنتتەرى بار. ءدال وسى جاعدايدا ادىلەت دەپارتامەنتى وسىنداي ازاماتتاردان كەلىپ تۇسكەن شاعىم-ارىز نەگىزىندە كاسىپتەردىڭ تىركەۋ جارعىلارىنا تالداۋ جاساۋلارى كەرەك. بۇل جاعدايدا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك. سەبەبى، قۇقىقتىق ناسيحات جۇرگىزۋ – ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ تىكەلەي مىندەتى. سوندىقتان ادىلەت مينيسترلىگى باستى قۇندىلىعىمىز تاۋەلسىزدىك جانە وعان قارسى ءتۇرلى سەپاراتيستىك پيعىلداردىڭ الدىن الىپ، ۇلتارازدىقدى قوزدىرۋى ىقتيمال باستامالاردىڭ الدىن الىپ ىسكە كىرىسۋى كەرەك. ءبىز قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋىمىز كەرەك.
وسىنداي ءتۇرلى پروفيلاكتيكالىق الدىن الۋ شارالارى اتقارىلماعاندىقتان كەڭەستىك اتريبۋتيكالاردى قولدانۋ جيىلەپ جاتىر. بۇنىڭ تۇبىندە رەسەيدىڭ سەپاراتيستىك ساياسي پيعىلى جاتىر» دەپ پىكىر ءبىلدىردى زاڭگەر.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
