بۇدان الدىن پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنان «الەمدىك ءمانى بار گەنوگرافيالىق جوبا» دەپ اتالاتىن بولىگى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
قازىرگى ورتالىق ازيانىڭ اۋماعىن مەكەندەيتىن حالىقتار مەن
سولتۇستىك ەۋروپادا تۇراتىن سكانديناۆيالىقتاردىڭ اراسىنداعى
قارىم-قاتىناس مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتى قۇرايدى دەگەن
پىكىردەگىلەردىڭ ءبىرى - دانيانىڭ كوپەنگاگەن ۋنيۆەسيتەتىنىڭ اياسىندا
گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن گەوگەنەتيكالىق
ورتالىقتىڭ جەتەكشىسى، نورۆەگ تاريحشىسى ستۋرلا ەللينگۆوگ.
مۇنىڭ ناقتى دالەلىن بىزدەر 2015 جىلى اقپان ايىنىڭ 23-ءى كۇنى
«The Astana Times» گازەتىندە «The Scandinavian Team Searches for
Indoeuropean Homeland Through Kazakhstan DNA»
(«سكانديناۆيالىق كوماندا ۇندىوەۋروپالىقتاردىڭ وتانىن
قازاقستاندىق دنك ارقىلى ىزدەۋدە») اتتى ماقالادا جاريالانعان
مالىمەتتەردەن بىلدىك. ول ماقالادان الگىندە عانا اتالعان
گەوگەنەتيكالىق ورتالىقتىڭ جەتەكشىسى ستۋرلا ەللينگۆوگ پەن
دانيالىق دنق-زەرتتەۋشى عالىم پەتەر دامگوردانىڭ
س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار ۋنيۆەرسيتەتىنە ارنايى
ميسسيامەن كەلگەنى، سونىمەن قاتار ستۋرلا ەللينگۆوگ جەتەكشىلىك
ەتەتىن عىلىمي كوماندانىڭ جۇمىسىنا ارحەولوگتار مەن لينگۆيستەر
دە، تاريحشىلار مەن گەنەتيك عالىمدار دا، سونداي-اق، الگى عىلىمي
كوماندامەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ ۇلگەرگەن قاراعاندى
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتەۋشىلەرى دە، سول سياقتى نورۆەگيانىڭ الەمگە
ايگىلى ارحەولوگ-عالىمى تۋر حەيەردالدىڭ قىزى بەتتينا حەيەردال
دا اتسالىسىپ جۇرگەنى بەلگىلى بولدى. ماقالادا، سونىمەن قاتار،
جوعارىدا اتالعان عىلىمي كوماندانىڭ كوزدەگەن نەگىزگى ماقساتى -
سكانديناۆيا مەن قازاقستاننان جينالعان گەنەتيكالىق ايعاقتار
مەن لينگۆيستيكالىق ايعاقتاردى شەندەستىرە وتىرىپ، ەجەلگى
سكيفيانىڭ، ناقتىراق ايتقاندا، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ەجەلگى
ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى نورۆەگتەردىڭ دە بايىرعى
وتانى ەكەنىن ءىس جۇزىندە دالەلدەۋ ەكەنى اشىق ايتىلعان.
ايتسا-ايتقانداي-اق، ستۋرلا ەللينگۆوگ باستاعان عالىمدار
توبى كوزدەگەن ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، پاۆلودار قالاسىنا
ءتيىپ تۇرعان ەرتىس بويىن بايىرعى زامانداردا مەكەندەگەن حالىقتىڭ
دنق ۇلگىلەرىن جيىستىرۋعا بىردەن كىرىسىپ كەتكەن. سونىڭ
ناتيجەسىندە ولار پاۆلودار، قوستاناي جانە قاراعاندى وڭىرىنەن
قولا ءداۋىرى مەن ەرتە تەمىر داۋىرىنە ءتان، ياعني ءبىزدىڭ زامانىمىزدان
4000 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامدارعا ءتان ءارى وتە جاقسى ساقتالعان
120 دنق ۇلگىلەرىن جيناپ الادى.
سوسىن، عالىمداردىڭ بايىرعى ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ ەجەلگى
مەكەنىن قازاقستاننىڭ جوعارىدا اتالعان ايماقتارىنان ىزدەۋىنىڭ دە
وزىندىك سەبەبى بار. ويتكەنى، 1956 جىلى ارعى تەگى ليتۆالىق
امەريكا عالىمى ماريا گيمبۋتاس ۇسىنعان قورعان تەورياسى
بويىنشا، بايىرعى ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ و باستاعى وتانى شىعىس
ۋكراينا جەرى مەن وڭتۇستىك رەسەي تەرريتورياسىنان باستاپ
قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلان-
بايتاق پونتي دالالاسىندا ورنالاسقان جانە سول دالادان بايىرعى
ۇندىەۋروپالىقتار باتىستا جاتقان ەۋروپا قۇرلىعىنا عانا ەمەس،
شىعىستاعى ازياعا دا بويلاي ەنىپ، تاراعان. ەندى مىنە، ماريا
گيمبۋتاستىڭ قورعان تەورياسىن بەلگىلى مولشەردە گەنەتيكالىق
ايعاقتار دا دالەلدەي تۇسكەنى بايقالادى. ماسەلەن، كەيىنگى 15 جىلدا
جۇرگىزىلگەن گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىنە سايكەس، Y-
دنق I گاپلوتوبى ۇندىەۋروپالىقتارعا ءتان ەكەنى ايقىندالعان.
سوسىن، مۇنداي سايكەستىكتى الەمدەگى ەڭ وزىق ءارى زاماناۋي
لابوراتوريا سانالاتىن كوپەنگاگەندەگى دنق-لابوراتورياسى مەن
گەوگەنەتيكا ورتالىعىنىڭ عالىمدارى دا قۇپتاپ وتىر. مىسالى،
جوعارىدا اتالعان پەتەر دامگوردتىڭ مالىمەتى بويىنشا، كەيىنگى
جىلدارى دنق تەحنولوگياسى، اسىرەسە، ادامزاتتىڭ و باستاعى
ميگراتسيالىق باعىتتارىن ايقىنداۋعا باعىتتالعان تاريحي زەرتتەۋ
جۇمىستارىندا ۇلكەن باسىمدىققا يە بولعان. سايكەسىنشە،
جوعارىدا اتالعان زاماناۋي جابدىقتارمەن جاراقتالعان
كوپەنگاگەندەگى دنق-لابوراتورياسى مەن گەوگەنەتيكالىق ورتالىق
ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ بايىرعى وتانىن انىقتاۋعا دا ۇلكەن
مۇمكىندىك اشىپ وتىر دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى، ستۋرلا ەلينگۆوگ
قولعا الىپ وتىرعان عىلىمي جوباعا دانيا ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان
وتە كولەمدى گرانت بولىنگەن جانە الگى جوبانىڭ ىسكە اسۋىنا
وسلوداعى كون-تيكي مۋزەيى مەن شۆەتسيانىڭ گوتەنبۋرگ
ۋنيۆەرسيتەتى، سول سياقتى دانيانىڭ كوپەنگاگەن ۋنيۆەرسيتەتى دە
ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. سوسىن، قازاقستاننان الىنعان
گەنەتيكالىق ماتەريالدار دانياداعى زاماناۋي دنق
لابوراتورياسىندا زەرتتەلگەنىن دە ەستەن شىعارماعان ءجون. ءدال وسى
ۇستا جوعارىدا اتالعان ماقالاداعى ستۋرلا ەللينگۆوگتىڭ مىنا ءبىر
پىكىرىنىڭ دە ماڭىزى وتە ەرەكشە. عالىم بىلاي ءدeيدى: «Two thousand
years ago, we started having Kurgan graves in Scandinavia. The
commonalties between burial mounds in Norway and Scythian/Saka
mounds in Kazakhstan are striking. The Scythian people had these
ornaments, these animal ornaments, which are very, very mportant in
Scandinavian art… and the ornaments are actually quite similar, which
is striking, it’s very special.» (كۋرسيۆ بىزدىكى ء–ا.ا.)
بۇل ءماتىننىڭ قازاق تىلىندەگى ماعىناسى تومەندەگىدەي: «بىزدەر
قورعان-بەيىتتەردى سكانديناۆيادا وسىدان 2000 جىل بۇرىن سالا
باستادىق. نورۆەگياداعى ادام جەرلەنگەن قورعاندار مەن
قازاقستانداعى سكيف/ساق قورعاندارىنىڭ اراسىنداعى ورتاق
ۇقساستىقتار ادام تاڭقالارلىق. سكيفتەردىڭ ويۋ-ورنەكتەرى،
اسىرەسە جانۋارلار كەيىپىندەگى ورنەكتەرى سكانديناۆيالىق ويۋ
ونەرىندە ەرەكشە ماڭىزدى ءارى ولار ءبىر-بىرىنە وتە ۇقسايدى جانە
سونىسىمەن دە كەرەمەتتەي ءارى تاڭقالارلىق.»
(جالعاسى بار)
