وتكەن اپتادا پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنان «سكانديناۆيا قورعاندارىنىڭ ارحەولوگيالىق كەلبەتى» دەپ اتالاتىن بولىگى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
2005 جىلدان بەرى گەنوگەوگرافيالىق جوبا (Genogeographic
project) الەم عالىمدارىنىڭ جاھاندىق دەڭگەيدە اقپارات الماسا
وتىرىپ، بىرلەسە ءارى وتە جەمىستى جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن
عىلىمي ارناعا اينالىپ ۇلگەردى. بۇگىنگى تاڭدا وسى جوباعا ارنالعان
تۇراقتى زەرتتەۋ گرانتتارى مەن ورتاق اقپاراتتىڭ قولجەتىمدىلىگىنىڭ
ارقاسىندا گەنوگەوگرافيالىق جوبا وعان قاتىسۋشى عالىمدارعا
ادامزاتتىڭ گەنەتيكالىق شىعۋ تەگى مەن ونىڭ سان-الۋاندىعىن
تۇبەگەيلى زەرتتەۋگە ۇلكەن جول اشىپ بەرىپ وتىر.
بازالىق ورتالىعى دانيا استاناسى كوپەنگاگەن قالاسىندا
ورنالاسقان گەنوگەوگرافيالىق جوبا ‘ادامزاتتىڭ ءتۇپتامىرى قايدا
جانە بىزدەردىڭ اتا-تەكتەرىمىز كىم بولعان؟’ دەگەن كەز كەلگەن
ادامنىڭ كوكەيىندە جۇرەتىن ماڭگى سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن، ەڭ
وزىق گەنەتيكالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋدا. تەك كەيىنگى
جىلداردىڭ وزىندە عانا حالىقارالىق قۇرامداعى زەرتتەۋشىلەر توبى
جەر شارىنىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا تۇراتىن 75000 جەرگىلىكتى
رەسپوندەنت-قاتىسۋشىلارمەن بىرگە وتە ءونىمدى جۇمىس جۇرگىزدى.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە جينالعان گەنەتيكالىق ماتەريالدار
ادامزاتتىڭ ورتاق تاريحى مەن ميگراتسيالىق باعىتتارىن تۇبەگەيلى
انىقتاۋعا وراسان زور پايداسىن تيگىزىپ وتىر.
بۇگىنگى تاڭدا گەنوگەوگرافيالىق جوبا وتە باعالى گەنەتيكالىق
جانە گەوگرافيالىق اقپاراتتاردىڭ كوللەكتسيالىق قوماقتى
بازاسىنا يە. زەرتتەۋشى عالىمدار الگى كوللەكتسياداعى اقپاراتقا
تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى قول جەتكىزە الادى. ول ءۇشىن كاسىبي
زەرتتەۋشىلەر ەلەكتروندى پوچتالارى ارقىلى دانيانىڭ ۇلتتىق
گەوگرافيالىق قوعامنىڭ اياسىندا جۇمىس ىستەيتىن Geno 2.0
كومانداسىنا گەنوگەوگرافيالىق جوبانىڭ بازالىق ماتەريالدارىن
الۋ تۋرالى تاپسىرىستى مىنا ينتەرنەت سايتقا جولداسا جەتكىلىكتى:
https://genogeographic.natonalgeographic.com
ءدال قازىر گەنەتيكالىق تەحنولوگيالار وتە جىلدام
ديناميكامەن دامىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا عالىمدار
اتالمىش جوبانىڭ الدىڭعى ەكى كەزەڭىندە جينالعان گەنەتيكالىق
ماتەريالداردى ساراپتاۋدىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزىلگەن اقپارات
پەن قۇندى تاجىريبەنى پايدالانا وتىرىپ، ەندىگى جەردە Geno 2.0
Next Generaton, ياعني گەنوگەورافيالىق جوبانىڭ بولاشاق كەزەڭىنە
كىرىسە باستادى.
جوعارىدا اتالعان سايتقا كىرۋ ارقىلى كاسىبي عالىمدار
الەمدىك عىلىمعا ءوز ۇلەستەرىن قوسا الادى جانە ءوز ناتيجەلەرىن دنق
نەمەسە DAR ساراپتاما رەپوزيتارلارىنىڭ بازاسىنا تىركەۋگە دە
مۇمكىندىك الادى جانە بۇل ۇدەرىس ونلاين قوسىمشالار ارقىلى ىسكە
اسىرىلادى.
وسى ورايدا، ادامزات تاريحىن دنق ارقىلى قايتا جازۋعا
تالپىنعان ەسكە ۋيللەرسلەۆ (Eske Wllerslev) سىندى دانيانىڭ
عۇلاما عالىمىن وقىرماندارعا تانىستىرا كەتۋدىڭ ەشبىر
ارتىقتىعى جوق سياقتى. 2016 جىلعى مامىردىڭ 16-سى كۇنى New
York Times گازەتىندە كارل زيممەر (Carl Zimmer) اتتى ءجۋرناليستىڭ
‘ەسكە ۋيللەرسلەۆ تاريحتى دنق ارقىلى قايتا جازۋدا’ اتتى
ماقالاسى جارىق كورگەن-ءدى. سول ماقالادا بۇل كۇندە كوپەنگاگەن
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اياسىندا جۇمىس ىستەيتىن گەوگەنەتيكا ورتالىعىنىڭ
ديرەكتورى، عىلىم دوكتورى ەسكە ۋيللەرسلەۆ جايىندا ءبىراز
تۇشىمدى اقپارات بەرىلگەن. سول اقپاراتتىڭ ءبىر پاراسى
تومەندەگىدەي.
دانيالىق عالىم ەسكە ۋيللەرسلەۆ بالا كەزىنەن باستاپ ءوزى
تۋىپ وسكەن گەنتوف قالاشىعىنان بارىنشا ەرتە كەتۋگە اسىققان.
سەبەبى، ونىڭ كوپتەن كۇتكەن اسقاق ارمانى ەرجەتكەن كەزدە
اركتيكاعا اتتانۋ بولاتىن. ونىڭ بۇل ارمانىن وزىمەن بىرگە تۋعان
ەگىزدىڭ سىڭارى رەين ەسىمدى باۋىرى دا تولىق قولداپتى. كانيكۋل
كەزىندە ولار ۋاقىتتارىن قالىڭ ورمان ىشىندە وڭاشا قالىپ، ادام
توزبەس قيىنشىلىقتار كەزدەسە قالسا، جان ساقتاۋعا سەبى تيەتىن ايلا-
ادىستەردى ۇيرەنۋگە باعىشتاعان. الدىن-الا جوسپارلانعان ءبىرىنشى
ساپارىن ۋيللەرسلەۆتەر سىبىردەن باستاۋعا ۇيعارادى. ءسويتىپ، ولار
الدىن-الا يۋكاگيرلەر دەپ اتالاتىن، شامامەن، تەك بۇلان ەتىمەن
عانا كۇنەلتەتىن ءبىر توپ بەيتانىس ادامدارمەن تانىستىق ورناتادى.
اعايىندى ۋيللەرسلەۆتەر 18-گە تولعان كەزدە اتالمىش
جوسپارلارىن ورىنداۋعا بىردەن كىرىسىپ كەتەدى. كوپ ۇزاماي-اق ولار
كانوەمەن شالعايداعى ءسىبىر وزەندەرىمەن ساياحات قۇرا باستايدى.
‘الدىڭداعى تاۋدىڭ ارعى جاعىندا نە كۇتىپ تۇرعانىن ءبىلۋ قيىن
بولدى،’- دەيدى بۇل كۇندە 51 جاسقا تولعان ەسكە ۋيللەرسلەۆ. ويتكەنى
ءسىبىردىڭ كارتالارىندا ەلدى مەكەندەر اپ-انىق بەلگىلەنگەنىمەن، جاس
ساياحاتشىلار ولاردىڭ ماڭى تۇرماق شاڭىن دا كورە الماعان
سىڭايلى.
دوكتور ەسكە ۋيللەرسلەۆ كەلەسى ءتورت جىلدىڭ كوپشىلىگىن
سىبىردە بۇلان اۋلاۋمەن جانە شەگى جوق تۋندرانى كەزىپ،
يۋكاگيرلەرمەن جانە سول ايماقتا مەكەندەيتىن وزگە ەتنوستاردىڭ
وكىلدەرىمەن كەزدەسەدى. بۇل تاجىريبەسى ەسكە ۋيللەرسلەۆكە
‘ەتنيكالىق توپتار مەن الەم حالىقتارى پلانەتا بەتىنە قالاي
تارالعان؟’ دەگەن جۇمباق سىردىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە تالپىندىرادى.
ودان بەرى شيرەك عاسىر وتسە دە، دوكتور ۋيللەرسلەۆ الگى سۇراقتىڭ
جاۋابىن تابۋدان ەش جالىققان ەمەس سياقتى، كەرىسىنشە، ىزدەنىمپاز
عالىم عاجاپ عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ بەتتەرىن بىرتىندەپ اشا
باستايدى. بۇگىندە كوپەنگاگەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەوگەنەتيكا
ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى دوكتور ۋيللەرسلەۆ بايىرعى دنق
كلەتكالارىن ادامزاتتىڭ وسىدان 50000 جىل بۇرىنعى تاريحىن
رەكونسترۋكتسيالاۋ ءۇشىن شەبەر پايدالانۋدا. عالىمنىڭ اشقان
زاماناۋي جاڭالىقتارى بايىرعى تاريحتى تەرەڭ تۇسىنۋگە جانە
ادامزاتتىڭ دامۋ ۇردىستەرىن ءدال انىقتاۋ ءۇشىن بۇگىنگى كەزدە زەرتتەۋ
وبەكتىلەرىنە اينالعان ارحەولوگيالىق قازبا قۇمىرالار مەن
زاماناۋي مادەنيەتتەر استە بەرە المايتىن زاماناۋي ايعاقتار مەن
دايەكتى دالەلدەردى ىزدەپ تابۋدا تاپتىرماس ادىسناماعا اينالىپ
وتىر.
دوكتور ۋيللەرسلەۆتىڭ بايىرعى ادام گەنومىن انىقتاۋعا
ارنالعان وتە ناتيجەلى العاشقى جۇمىسى وسىدان 4000 جىل بۇرىن
ءومىر سۇرگەن گرەنلانديالىق بالانىڭ دنق كلەتكالارىن زەرتتەۋدەن
باستالعان بولاتىن. ال عالىمنىڭ 24000 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن
سىبىرلىك ادامنىڭ قاڭقا سۇيەگىن زەرتتەۋگە ارنالعان جۇمىسى
ويلاماعان جەردەن ەۋروپالىقتار مەن بايىرعى امەريكالىق
‘ۇندىستەردىڭ’ اراسىنداعى بايلانىستى دا تولىق اشىپ وتىر.
سونىمەن قاتار، دوكتور ۋيللەرسلەۆ بايىرعى ادامداردىڭ دنق
كلەتكالارىن زەرتتەگەن كاسىبي عالىمداردىڭ ەڭ العاشقىسى عانا
ەمەس، ول - بۇگىنگى تاڭدا وسى عىلىمي ارنانىڭ العى شەبىندە كەلە
جاتقان بىرىگەي دە ىرگەلى ءارى كاسىبي تۇلعا. ارىپتەستەرى بۇل عالىمنىڭ
سونى تابىستارىن توقتاۋسىز ەڭبەكقورلىعىنىڭ جانە حالىقارالىق
دەڭگەيدە وزگە عالىمدارمەن ورناتقان تىعىز بايلانىستارى مەن
باعا جەتپەس تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەدى. بۇل پىكىردىڭ ءبىر
دالەلى مىناۋ. اقش-تىڭ داللاس قالاسىنداعى Southern Methodist
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگ عالىمى داۆيد مەلتسەردىڭ ايتۋىنا
قاراعاندا، دوكتور ۋيللەرسلەۆ – ءوز عىلىمي سالاسىنىڭ
كاتاليزاتورى ءارى حورەوگرافى، ءارى ديريجەرى عانا ەمەس، سونىمەن
قاتار ول - كەز كەلگەن ادامدى ءوزىنىڭ عىلىمي ناتيجەلەرىنە كۇمانسىز
سەندىرە الاتىن عاجاپ عالىم.
بۇگىنگى تاڭدا دوكتور ۋيللەرسلەۆتىڭ قول جەتكىزگەن عىلىمي
جەتىستىكتەرى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. ماسەلەن، 2015 جىلى ول ءوز
ارىپتەستەرىمەن بىرگە ۆاشينگتون شتاتىنىڭ تەرريتورياسىنان
تابىلعان ‘كەننەۆيك ادامى نەمەسە بايىرعى ادام’ اتتى وسىدان
8500 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن 12 جاسار ء‘ۇندىس’ بالاسىنىڭ قاڭقا
سۇيەكتەرىنەن الىنعان گەنوم تۋرالى اقپارات جاريالاعان بولاتىن.
بۇل اقپارات جارىق كورگەن بويدا-اق سول ماڭداعى جەرگىلىكتى ء‘ۇندىس’
تايپالارىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزعان-دى جانە بۇل نارازىلىق ءتورت
جىلعا سوزىلعان بولاتىن. سولايى سولاي بولعانمەن، سوڭىرا
عالىمدار مەن الگى ‘ۇندىستەردىڭ’ وكىلدەرى ورتاق ىمىراعا كەلىپ، سول
ۋاقىتتان 50 جىل بۇرىن قازىپ الىنعان الگى قاڭقا سۇيەكتەردى 2014
جىلى و باستاعى ورنىنا قايتا جەرلەيدى. بۇگىنگى تاڭدا دانيا
مەملەكەتىنىڭ استاناسى كوپەنگاگەندگى دوكتور ەسكە ۋيللەرسلەۆ
نەگىزىن قالاعان حالىقارالىق گەنوگەوگرافيالىق عىلىمي ورتالىقتا
110 كاسىبي عالىم تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. ولار، سونىمەن قاتار، وسى
باعىتتا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جۇرگەن كۇللى الەم
عالىمدارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان. سونىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى
تاڭدا بۇل جوبا بويىنشا زەرتتەلگەن ادام سانى ءبىر ميلليوننان
اسىپ جىعىلادى ءارى ولار 140 ەلدى قامتيدى. ەندەشە، ءبىزدىڭ گەنەتيك
عالىمدارىمىز دا اتلمىش ورتالىقتىڭ عالىمدارىمەن بايلانىس
ورناتىپ، ءوز حالقىمىزدىڭ تۇپكى تەگىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋگە بارىنشا
اتسالىسسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
ۆيكينگ الەمىنىڭ گەنومدىق كەلبەتى دە نازار اۋدارالىق ماسەلە.
ويتكەنى جيھانگەز ۆيكينگدەردىڭ سكانديناۆيادان ەۋروپانىڭ وزگە
ايماعىنا جاساعان ەكسپانسياسى الەمدە تەڭدەسى جوق جىلدامدىقپەن
ىسكە اسقان مادەني ترانسفورماتسيالىق قۇبىلىس بولاتىن. ايتسا-
ايتقانداي-اق، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 750-1050 جىلدارى ارالىعىندا
ۆيكينگدەر ەۋرازيانىڭ باتىس ايماعىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن قامتىپ،
گرەنلانديا جانە سولتۇستىك امەريكاعا دا ات ءىزىن سالىپ، بۇگىنگە
دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان مادەني مۇرا قالدىرعان ەدى.
ۆيكينگدەردىڭ گەنەتيكالىق جانە ەكسپانسيالىق جورىقتارىنىڭ
ىقپالىن انىقتاۋ ءۇشىن گەنەتيك عالىمدار قولا داۋىرىنەن، اتاپ
ايتقاندا، ب.ز.ب. 2400 جىلدان باستاپ، ب.ز. 1600 جىلدارىنا دەيىنگى
ارالىقتى قامتيتىن كۇللى ەۋروپا ايماقتارىنان جانە
گرەنلانديادان 442 بايىرعى ادامداردىڭ گەنومىن، ۆيكينگدەر
داۋىرىنە ەكپىن بەرە وتىرىپ ساراپتامادان وتكىزگەن. ساراپتاما
ناتيجەسى ۆيكينگدەر داۋىرىندە سكانديناۆياعا وڭتۇستىك شىعىستان،
دالىرەك ايتقاندا، دانيا مەن شىعىس شۆەتسيا وڭىرلەرىنەن باسقا
گەننىڭ كەلىپ قوسىلعانىن جانە ول گەننىڭ سكانديناۆيانىڭ وزگە
ولكەلەرىنە دە تاراعانىن سيپاتتايدى. بۇگىنگى سكانديناۆيا
تىلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە وتە ۇقسايتىندىعىنا قاراماستان، عالىمدار
سكانديناۆيا ىشىندەگى گەنەتيكالىق قۇرىلىمنىڭ ءبىر-بىرىنەن
وزگەشەلىگى وسىدان 1000 جىل بۇرىن بايقالعاندىعىن دا اتاپ وتەدى.
ماسەلەن، ساراپتاما ناتيجەسى انگليادا نەگىزىنەن دانيالىق
ۆيكينگدەردىڭ، بالتىق بويىنداعى حالىقتاردا شۆەد ۆيكينگدەرىنىڭ
ال يرلانديا، يسلانديا جانە گرەنلانديادا، كەرىسىنشە،
نورۆەگيالىق ۆيكينگدەردىڭ ىقپالى ۇستەم بولعانىن انىقتاعان.
عالىمدىر سونىمەن قاتار ارحەولوگيالىق تۇرعىدان مۇقيات
زەرتتەلگەن ءبىر ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى ءبىر وتباسىنان
شىققان تۋىستاس ادامدار ەكەنىن، سونداي-اق، بوتەن ەۋروپالىق تەكتىڭ
باسىم كوپشىلىگى سكانديناۆياعا ۆيكينگ داۋىرىندە كەلىپ
قونىستانعانىن دا ءدال انىقتاعان. ۆيكينگ داۋىرىندەگى
سكانديناۆيالىق گەنومدى بۇگىنگى سكانديناۆيالىق گەنوممەن
سالىستىرا كەلە، عالىمدار پيگمەنتاتسيامەن بايلانىستى
لوكۋستاردىڭ اسىرەسە، سوڭعى مىڭجىلدىقتاردا وتە كۇشتى
پوپۋلياتسيالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىن دا دالەلدەگەن. Cونىمەن،
عالىمدار دۇرىس تاڭدالعان لوكۋستاردىڭ اللەلدەرىنىڭ جيىلىگىنىڭ
ديناميكاسىن، سونىڭ ىشىندە لاكتازا اللەلىن جانە يممۋندىق
رەاكتسياعا بايلانىستى ءارتۇرلى وزگە اللەلدەردى دە بايقاعان.
ءسويتىپ، ۆيكينگ دياسپوراسى شەتەلدىكدىكتەردىڭ باسىمدىعىنا تاپ
بولعان دەگەن قورىتىندى جاسالىپ، جەكەلەگەن ۆيكينگ
پوپۋلياتسيالارىنىڭ ەۋروپانىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىنىڭ گەنومدىق
قۇرامىنا ىقپال ەتكەنىنە قاراماستان، عالىمدار سكانديناۆيانىڭ
ءوزى دە ول زاماندا ەۋروپا كونتينەنتىنىڭ قالعان بولىكتەرىمەن تىعىز
بايلانىستا بولۋعا ءماجبىر بولعانىنا كۇمان كەلتىرمەيدى.
