وتكەن اپتادا پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنان «لينگۆيستيكالىق دايەكتەر نە دەيدى؟» ءبولىمى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
بۇدان الدىندا اتالىپ وتكەندەي، سكانديناۆيا قورعاندارى مەن
ازياداعى سكيف/ساق قورعاندارىنىڭ اراسىندا تاڭقالارلىق
ۇقساستىقتار بار. بۇل ءسوزىمىزدىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەۋ
ءۇشىن بىرنەشە دايەكتى مىسالدار كەلتىرەلىك. ماسەلەن، بايىرعى
جيھانگەر ءارى جاۋىنگەر ۆيكينگدەردىڭ كەمەلەرى تۋرالى جازىلعان
ارنە ەميل كريستيەنسەننىڭ (Arne Emil Christiansen) “ۆيكينگ
كەمەلەرىنىڭ مۋزەيىە جولنۇسقا” (“Guide to Viking Ship Museum”)
اتتى كىتاپشاسىندا نورۆەگياداعى وسەبەرگ قورعانىندا 1904-جىلى
جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى
عاجاپ مالىمەتتەر كەزدەسەدى جانە ەڭ تاڭعالارلىعى، وسەبەرگ
قورعانىنان نورۆەگ ارحەولوگتارى ۆيكينگ كەمەسىن جانە سول كەمەگە
جەرلەنگەن ەكى ايەلدىڭ مۋميالارى مەن ون ءتورت جىلقىنىڭ قاڭقا
سۇيەكتەرىن، ەمەن اعاشىنان جاسالعان ءتورت دوڭعالاقتى اربا مەن
ءتورت شانانى، بەدەرلى ويۋلارمەن اشەكەيلەنگەن ابدىرانى، ءۇش
تاعاندى تەمىر موسى مەن سوعان ءىلىپ اس پىسىرەتىن شويىن قازاندى،
اعاش ساپتى تەمىر پىشاقتى، ەمەننەن ويىلعان استاۋلار مەن
وجاۋلاردى، سونداي-اق، قول ديىرمەندى، جۇمساق بىلعارىدان تىگىلگەن
قىسقا قونىشتى ەكى ءماسىنى جانە بۇعى مۇيىزدەرىنەن جاسالعان
تاراقتاردى قازىپ العان. سوسىن، الگى كىتاپشاعا 1880-جىلى
نورۆەگيانىڭ ساندار دەيتىن ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭايىنداعى
«گوكستاد» فەرماسىنا جاقىن ورنالاسقان «كورول قورعانى» دەپ
اتالىپ كەتكەن ۇلكەن قورعانعا قاتىستى نورۆەگ ارحەولوگتارىنىڭ
جازبا دەرەكتەرى دە قوسا تىركەلگەن. الگى دەرەكتەر بويىنشا، بۇل
قورعاننان دا ۆيكينگ كەمەسى مەن سول كەمەدە جەرلەنگەن جاس شاماسى
50 مەن 70 جاس اراسىنداعى ەر ادامنىڭ مۋمياسى مەن وسەبەرگ
قورعانىنان تابىلعان ارتەفاكتىلەرگە ۇقساس بۇيىمدار مەن 12
جىلقىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى تابىلعان. قازىر الگى كەمە دە و باستاعى
قالپىنا كەلتىرىلىپ، وسلوداعى ۆيكينگدەردىڭ كەمەلەر مۋزەيىندە
ساقتاۋلى تۇر.
نورۆەگيا استاناسىنداعى ۆيكينگ مۋزەيىنەن الىنعان الگى
كىتاپشانى قايتا ساراپتاۋ ناتيجەسىندە سولتۇستىك ەۋروپادا دا ساق
قورعاندارىنىڭ بار ەكەندىگىنە تيتتەي دە كۇمانىم قالمادى. سەبەبى
نورۆەگيانىڭ جوعارىدا اتالعان قورعاندارىنان تابىلعان
ارتەفاكتىلەر مەن التايداعى بەرەل قورعاندارىنان قازىلىپ
الىنعان ارتەفاكتىلەردىڭ عاجاپ ۇقساستىعى سكانديناۆيالىق
ۆيكينگدەر مەن ساقتاردىڭ تۇپكى تەگىنىڭ ءبىر ەكەندىگىنە ايقىن ءجون
سىلتەيدى. سوسىن، نورۆەگياداعى ۆيكينگ قورعاندارى مەن ەلىمىزدەگى
ساق قورعاندارىنىڭ اراسىنداعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان الگىندەي
ۇقساستىقتاردى جاي عانا كەزدەيسوقتىق دەۋگە مۇلدە بولمايتىن
سياقتى. ويتكەنى بۇلايشا پايىمداۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعان
بۇلتارتپاس دايەكتەردىڭ جانە ءبىرى تومەندەگىدەي.
2000-2001-جىلدارى قازاقستاننىڭ ۇلىبريتانيا، يرلانديا
جانە نورۆەگيا مەملەكەتتەرىندەگى وكىلەتتى ەلشىسى قىزمەتىندە
جۇرگەن كەزىمدە سوڭعى ەلدىڭ مۇناي استاناسى - ستاۆانگەر قالاسىندا
ءىس-ساپارمەن بولىپ، سول قالا ورنالاسقان مۇنايلى ايماقتىڭ تاريحي-
مادەني مۇرالارىنا باعىشتالعان ەلي اگا جانە حانس ەيۆيند
ناستىڭ “رۋنيكا جازۋىنان مۇناي مۇناراسىنا دەيىن” (Eli Aga and
Hans Eyvind Naes.“From Runes to Rigs”) اتتى كىتابىمەن، سول
سياقتى 2006 جىلى جارىق كورگەن يان وۆە ەكەبەرگتىڭ “نورۆەگيا:
وتكەنى، بۇگىنى، كەلەشەگى” (Jan Ove Ekeberg: past // present // future”)
اتتى تۋىندىسىنان بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ تاريحى، ۇستانعان ءدىني
نانىم-سەنىمدەرى جانە ولاردىڭ جوعارىدا اتالعان قورعاندارىمەن
قاتار كيەلى سانالاتىن وزگە دە قورعاندارىنىڭ بار ەكەندىگىنە كوز
جەتكىزدىم. مىسالى، سوڭعى كىتاپتا وسىدان 3000 جىل بۇرىن
تۇرعىزىلعان Regehaugen جانە Tangarhaug (تاڭىرقورعان بولۋى
ىقتيمال – ءا.ا.) سەكىلدى ءىرى قورعاندار توبى جونىندە دە ناقتى
ماعلۇماتتار كەزدەسەدى. Cوسىن، اتالمىش قورعانداردىڭ قوس
سوزدەردەن تۇراتىن قۇراما اتاۋلارىنداعى -haugen, -haug دەگەن
سوزدەردىڭ قازاق تىلىندەگىى قورعان دەگەن سوزبەن ايتىلۋى جاعىنان
دا، ماعىنا جاعىنان دا وتە جاقىن ەكەندىگىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.
ەنتسيكلوپەديالىق اقپارات كوزدەرىنەن بايقالىپ وتىرعانداي،
سكانديناۆيا اۋماعىندا، ناقتىراق ايتقاندا، نورۆەگيا مەن شۆەتسيا
جەرلەرىندە الەۋمەتتىك ستاتۋسى بيىك ءارى ەلگە كەڭىنەن تانىمال
تۇلعالار جەرلەنگەن ونداعان ۇلكەن قورعاندار توبى كەزدەسەدى.
ولاردىڭ كوپشىلىگى ارحەولوگتار تاراپىنان ءالى زەرتتەلمەگەن. سول
سياقتى، شۆەتسيا اۋماعىنداعى ونداي قورعانداردىڭ جالپى سانى 250
شاقتى بولسا، نورۆەگيادا 300-گە تارتا ۇلكەن قورعاندار لەگى
كەزدەسەدى. مۇنداي قورعاندار دانيادا دا ۇشىراسادى. سوسىن، اشىق
اقپارات كوزدەرىنەن بايقالىپ وتىرعانداي، ۆيكينگدەر جەرلەنگەن
كەمەلەردىڭ ۇستىنە ۇيىلگەن قورعاندار تەك نورۆەگيا اۋماعىندا عانا
ەمەس، سونىمەن قاتار بريتانيا اۋماعىندا دا، دانيا مەن شۆەتسيادا
دا، ءتىپتى، رەسەيدە دە كەزدەسەتىنى كوزگە ۇرىپ تۇر. سوسىن، كۇللى
ەۋروپا كەڭىستىگىندە مىڭداپ سانالاتىن قورعانداردىڭ (ولاردىڭ
ىشىندە ءجۇز مىڭداعان سكانديناۆيا قورعاندارى دا بار) الگى
گەوگرافيالىق ايماقتان مۇلدە شالعايدا، ءتىپتى، يت ارقاسى قياندا
جاتقان سكيف/ساق قورعاندارىمەن، اتاپ ايتقاندا، الىپ ازيانىڭ
كىندىگى سانالاتىن تىۆا، حاكاسيا نەمەسە التاي قويناۋىنداعى
بەرەل، پازىرىك، باسادار، تۋەكت، ارجاان نەمەسە قازاقستاننىڭ
جەتىسۋ ولكەسىندەگى بەسشاتىر نەمەسە الاتاۋ ەتەگىندەگى ەسىك
قورعاندارىمەن ساباقتاستىعى، يا بولماسا ازيا مەن ەۋروپا
قورعاندارىنىڭ اراسىنداعى عاجاپ ۇقساستىق جوعارىدا ءسوز بولعان،
اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان تاراعاندىعىنا
ءجون سىلتەيتىن گيپوتەزالىق بولجامدار مەن تۇجىرىمداردىڭ
شىندىقتان ءتىپتى دە الىس ەمەستىگىن ناقتى دالەلدەپ تۇر دەۋگە تولىق
نەگىز بار.
قورعانداردىڭ تاريحى جانە ولاردى تۇرعىزعان بايىرعى
حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن ولار سومداعان وركەنيەتتەر ەۋرازيا
اۋماعىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ويتكەنى بۇل قۇبىلىس تىنىق
مۇحيتتىڭ شىعىس جاعىنداعى، اقش كەڭىستىگىندە ورنالاسقان قورعان
مادەنيەتىمەن دە ساباقتاس ەكەنىن نازاردان تىس قالدىرۋعا
بولمايدى. ايتسا ايتقانداي-اق، كەزىندە بايىرعى
امەريكالىقتاردىڭ («ۇندىستەردىڭ») ميسسيسيپي مادەنيەتىنە ءتان
كاحوكيا سەكىلدى 4000 جىلدىق تاريحى بار الىپ قورعانداردىڭ دا
ەۋرازيا قورعاندارىمەن تامىرلاس ەكەنىن وقىرماندارعا 2003-جىلى
جارىق كورگەن “ازيا – بەرينگيا – امەريكا نەمەسە امەريكالىق
‘ۇنىستەردىڭ’ ازيالىق تەگى” اتتى ەڭبەگىمىزدە مالىمدەگەن
بولاتىنبىز.
قورعاندار تۋرالى، ونىڭ ىشىندە سكيف-ساق قورعاندارى جايلى
جۇرگىزىلگەن ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى دە وتە
ءماندى. ماسەلەن، تامارا ت.رايستىڭ «سكيفى: سترويتەلي ستەپنىح
پيراميد» دەگەن كىتابىنا قوسىمشا رەتىندە بەرىلگەن دەرەكتەردەن
كۋبان، تامان، قىرىم، دنەپر، دون، كيەۆ، پولتاۆا، ۆولگا، ورال،
التاي، سولتۇستىك موڭعوليا، گەرمانيا، ۆەنگريا جانە رۋمىنيا
جەرلەرىندەگى قورعاندار شوعىرىنىڭ، ياعني قورعان مادەنيەتىنىڭ ب.ز.
بۇرىنعى جەتىنشى عاسىردان باستاپ، ب.ز. بۇرىنعى ەكىنشى عاسىرعا
دەيىن جالعاسقان قۇبىلىس ەكەندىگىن بايقايمىز. سونىمەن قاتار،
اتالمىش تۋىندىدىداعى ءتۇبى تۇركى قورعان اتاۋلارىنىڭ وزدەرى دە
كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى. ماسەلەن، كۋبان توبىنداعى:
كاراگودەناشح، كەلەرمەس، كۋردجيپ، ۋل، ۋرۋپ; قىرىم توبىنا
كىرەتىن: اك-مەچەت، التىن-وبا، دورت-وبا، ەل-تەگەن، كارا-كيات،
كۋل-وبا، تەمير، سالگير; دنەپر توبىنداعى: باشماك، چەرتوملىك،
چمىر، وگيۋز; پولتاۆا توبىنداعى: اكيۋت; ۆولگا توبىنداعى:
استراحان; ورال توبىنداعى: بيش-وبا; التاي توبىنداعى: باسادار،
كاتاندا، كۋراي، پازىرىك، شيبە، تۋەكت; سولتۇستىك موڭعولياداعى
نوين-ۋلا; رۋمىنياداعى كوسيۋرۋل-مارە، ساتۋ-مارە ەۋرازيا
كەڭىستىگىندەگى بايىرعى سكيفتەردىڭ (بۇل - سكيفتەرگە گرەكتەر بەرگەن
اتاۋ) ساقتارمەن تامىرلاس ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر.
ورىس عالىمى يۋ.ا.شيلوۆ ءوزىنىڭ «پرارودينا اريەۆ» (كيەۆ،
1995) دەگەن مونوگرافياسىندا «قورعان» دەگەن ۇعىم بايىرعى
شۋمەرلەردىڭ «كۋر-ان» نەمەسە «كۋر-گال» («اسپان تاۋ» نەمەسە
«الىپ تاۋ») دەگەن سوزدەرىنەن تارايدى جانە قورعان تۇرعىزۋ
مادەنيەتى قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە ب.ز. بۇرىنعى 4000-2000
جىلدار ارالىعىندا اراتتار مەن اري تايپالارىنان باستالىپ،
دامي باستاعان دەي كەلىپ، بايىرعى قورعانداردىڭ و باستا
انتروپومورفتىق جانە استرالدىق بەلگى رەتىندە دۇنيەگە كەلگەنىنەن
اقپارات بەرەدى.
الەمدىك تۇرعىدان قاراعاندا، قورعاندار اۆستراليا مەن
انتاركتيدادان باسقا كونتينەنتتەردىڭ بارىندە دە كەزدەسەتىن مادەني
قۇبىلىس ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر. ادەتتە، قورعاندار قايتىس بولعان
ادامدار جەرلەنەتىن بەيىتتەردىڭ ۇستىنە تۇرعىزىلعان نەمەسە
جاراتقانعا جالبارىناتىن كيەلى ورىن رەتىندا سومدالعان جانە
ولاردىڭ فورمالارى دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوسىن، ەۋرازيا
كەڭىستىگىندە باتىس ەۋروپادان باستاپ، سوناۋ قيىر شىعىستا جاتقان
جاپونياعا دەيىن ءار زاماندا تۇرعىزىلعان قورعانداردىڭ ءبارى دەرلىك
كورىنىس تاپقان. العاشقى دالا قورعاندارى ب.ز. دەيىنگى 4000 جىل
بۇرىن ەنوليت داۋىرىندە باستالىپ، ورتا عاسىرلارعا دەيىن
جالعاسقانى بايقالادى. ماسەلەن، ارعى تەگى ليتۆالىق امەريكاندىق
عالىم ماريا گيمبۋتاستىڭ «قورعان گيپوتەزاسى» (Marija
Gimbutas “Kurgan hypothesis”) دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ جۇمىسىندا
العاشقى قورعانداردى ۇندىەۋروپالىق حالىقتارمەن قاتار، سكيفتەر
مەن سكانديناۆيالىقتار دا تۇرعىزا باستاعان دەگەن ناقتى دەرەك بار.
سوسىن، ماريا گيمبۋتاستىڭ 1956-جىلى ۇسىنعان “قورعان
گيپوتەزاسىنىڭ” نەگىزگى نىساناسى ارحەولوگيالىق دەرەك كوزدەرىن
لينگۆيستيكالىق دەرەكتەرمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ۇندىەۋروپا
تىلدەرىندە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ بايىرعى وتانىن انىقتاۋ
بولاتىن. بۇل گيپوتەزانى قولداۋشىلار قورعان مادەنيەتىن قارا
تەڭىزدىڭ تەرىسكەي جاعى مەن وڭتۇستىك شىعىس ەۋروپانى ب.ز.ب.
بەسىنشى مىڭجىلدىقتان ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا دەيىن مەكەندەگەن
پروتوۇندىەۋروپالىق حالىقتاردان باستاۋ الادى دەگەن كوزقاراسقا
يەك ارتادى. ال گەنەتيكا تۇرعىسىنان، قورعان مادەنيەتى، نەگىزىنەن، حروموسوماسى ءۇ R1a1 گاپلوتوبىنا جاتاتىن ورتا ازيا، باتىس
ازيا، ينديا جانە شىعىس ەۋروپا حالىقتارىنا ءتان، ال باتىس
ەۋروپا حالىقتارىندا بۇل گەنەتيكالىق ماركەر وتە سيرەك كەزدەسەدى.
كەرىسىنشە، جاڭاعى گەنەتيكالىق ماركەر نورۆەگتەردىڭ 23,6
پايىزىنا ءتان بولسا، ولارمەن تۋىستاس شۆەدتەردىڭ 18,4 پايىزىنا
جانە الدىڭعى ەكەۋىنە ەتەنە جاقىن بولىپ كەلەتىن دانيالىقتاردىڭ
دا 16,5 پايىزىنا ءتان ەكەن. دەمەك، اعىلشىن-ساكسوندىقتار مەن
سكاندينۆيالىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان باستاۋ الاتىنىن
اتالمىش گەنەتيكالىق فاكتورلار دا ناقتى دالەلدەپ تۇر.
رەسەي جەرىندە دە قورعانداردىڭ نەشە ءتۇرى كەزدەسەدى. ولاردىڭ
اسا كوپ شوعىرلانعان جەرى – حاكاسيا. ونداعى ەڭ ايگىلىسى ۇلكەن
سالبىق قورعانى. ونى 1739-جىلى گ.ف.ميللەر اشىپ،
س.ۆ.كيسەلەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازبا جۇمىستارىن 1954-1956-
جىلدارى كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديتسياسى
جۇرگىزگەن. سوسىن، 1971-1974-جىلدارى تىۆانىڭ سولتۇستىگىندەگى
ۋيۋك (ويىق) وزەنىنىڭ بويىنداعى «پاتشالار القابى» اتانىپ
كەتكەن ارجان، تارلىق ەلدى مەكەندەرىندە ورنالاسقان سكيف
زامانىنان قالعان قورعانداردا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق
جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى دە ايتۋعا تۇرارلىق. ديامەترى 120 مەتر،
بيىكتىگى 3-4 مەتر بولاتىن ارجان-1 قورعانىنان ارحەولوگتار ءبىر
بەكزادانىڭ جانە 16 ادامنىڭ مۋميالارى مەن 160-قا جۋىق جىلقى
قاڭقالارىن، التىن مەن كۇمىستەن جاسالعان وتە باعالى بۇيىمداردى
تابادى. 2001-جىلى ارحەولوگتار ارجان-2 قورعانىنان الەۋمەتتىك
ستاتۋسى بيىك ەرلى-زايىپتى ەكى ادامنىڭ مۋمياسىن جانە ولاردىڭ
قاسىنان تازا التىننان جاسالعان 20 كيلوگرامعا جۋىق باعالى
بۇيىمدار، تەمىردەن جاسالعان قارۋ-جاراقتار، اسكەري ساۋىت-
سايماندار، كيىم-كەشەك جانە ىدىس-اياق ت.ب. بۇيىمداردى دا تابادى.
(جالعاسى بار)
