بۇدان الدىن پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ "ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن. (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنىڭ كىرىسپەسى جاريالانعان بولاتىن. بۇگىننەن باستاپ اپتا سايىن وسى كىتاپتىڭ ءار ءبولىمى جەكە-جەكە جاريالانىپ تۇرماق.
قانەكي، بىرىگىپ وقيىق.
پىكىر، كوزقاراس بىلدىرەم دەگەن پاتشا كوڭىل وقىرمانعا قاشان دا ەسىك اشىق، ءتور سىزدىكى.
بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگدەر جونىندە
الەمدە قالىپتاسقان گيپوتەزالىق پايىمدار
مەن پىكىرلەر جانە ولاردىڭ عىلىمي نەگىزدەرى
الەم اقپارات كوزدەرىندە بايىرعى ۆيكينگدەر جونىندە ناعىز
شىندىقپەن جاناساتىن وبەكتيۆتى دەرەكتەرمەن قاتار الۋان ءتۇرلى
الىپقاشپا نەمەسە شەكتەن شىققان سۋبەكتيۆتى پايىمدار دا جەتىپ
ارتىلادى. دەي تۇرعانمەن، ادامزات تاريحىندا ايىرىقشا ءىز
قالدىرعان ۆيكينگدەر تۋرالى عىلىم سۇزگىسىنەن وتكەن شىنايى ءارى
تولىققاندى مالىمەتتەردى ادامزات وركەنيەتىنىڭ تاريحى مەن اقىل-
ويىنىڭ قويماسى سانالاتىن “Britannica”، “Brockhaus” جانە
“بولشايا سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەديا” (بسە) سەكىلدى اعىلشىن، نەمىس
جانە ورىس تىلدەرىندە جارىق كورگەن الەمنىڭ ەڭ امبەباپ
ەنتسيكلوپەديالارىمەن قاتار، ءدال سول تۋىندىلاردىڭ عالامتور
جەلىسىندەگى ەلەكتروندىق نۇسقالارىنان دا كەزدەستىرەمىز.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، جاھاندىق ينتەرنەت جۇيەسىنە
جۇكتەلگەن ءارى كەز كەلگەن ساتتە كەز كەلگەن وقىرمانعا قولجەتىمدى
“Wikipedia”سىندى ەركىن ەنتسيكلوپەديانىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە.
وندا ۆيكينگدەردىڭ بايىرعى مەكەن-جايى مەن بولمىس-ءبىتىمى
بىلايشا سيپاتتالادى: “Vikings were Scandinavians, who from the
late 8 th to late 11 th centuries, raided and traded from their Nothern
European homelands across wide areas of Europe, and explored
westwards to Iceland, Greenland, and Vinland. The term is also
commonly extended in modern English and other vernaculars to include
the inhabitants of Norse home communities during what has become
known as the Viking Age, 798-1066 AD. This period of Nordic military,
mercantile and demographic expansion constitutes an important element
in the early medieval history of Scandinavia, Estonia, the British Isles,
France, Kievan Rus’ and Sicily.” [1]
وسى سەكىلدى قىسقا دا نۇسقا مالىمەت ءورىستىلدى “ۆيكيپەديا”
ەنتسيكلوپەدياسىندا دا كەزدەسەدى: “ۆيكينگي (دات. vikinger, شۆەد.
vikingar, نورۆ. vikingene) – راننەسرەدنەۆەكوۆىە سكانديناۆسكيە
مورەحودى ۆ VIII-XI ۆەكاح، سوۆەرشيۆشيە مورسكيە پوحودى وت
ۆينلاندا دو بيارمي ي سەۆەرنوي افريكي. ۆ وسنوۆنوي ماسسە ەتو
بىلي پلەمەنا ۆ ستادي رازلوجەنيا رودوپلەمەننوگو سترويا،
جيۆشيە نا تەرريتوري سوۆرەمەننىح شۆەتسي، داني ي نورۆەگي،
كوتورىح تولكالو زا پرەدەلى رودنىح ستران پەرەناسەلەنيە ي
گولود…” [2].
بريتانيا ەنتسيكلوپەدياسى كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا،
بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ كۇندەلىكتى قولدانىستا ءۇش نەگىزگى اتاۋى
بولعان. ولاردىڭ ءبىرى – Norseman (سولتۇستىك ادامى), ەكىنشىسى -
Northman (الدىڭعى اتاۋدىڭ ءسينونيمى) جانە Varangian
(ۆارانگيالىق). سونىمەن قاتار ولاردى سكانديناۆيالىقتار دەپ تە
اتاعان.
ۆيكينگدەر جونىندە وقىرمان قاۋىمدى ەڭ الدىمەن تومەندەگى
سۇراقتاردىڭ قىزىقتىراتىنى داۋسىز. ولار:
ۆيكينگ دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسى نەنى بىلدىرەدى؟
ۆيكيندەر كىم بولعان؟
ۆيكيندەردىڭ نانىم-سەنىمدەرى قانداي بولعان؟
ۆيكينگدەردىڭ شاپقىنشىلىعى نەگە توقتاپ قالدى؟
ۆيكينگ جاۋىنگەرلەرى قالاي كيىنگەن؟
ۆيكيندەردىڭ قوعامى قالاي ۇيىمداسقان؟
ۆيكينگدەر قانداي باسپانادا تۇرعان؟
ۆيكينگدەردىڭ شاپقىنشىلىعىنىڭ ەۋوپاعا ىقپالى قانداي بولدى؟
عالامتورداعى ۆيكيپەديا ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ اعىلشىنشا
نۇسقاسىنداعى “Viking” اتتى ماقالاداعى اقپاراتقا قاراعاندا،
ۆيكينگدەر، نەگىزىنەن، اۋقاتتى جەر يەلەنۋشىلەردىڭ كوسەمدەرى مەن
كلاندىق تايپالاردىڭ باسشىلارىنان، سول سياقتى ولاردىڭ
قاراماعىنداعى جالشىلارىنان، سونداي-اق باسى بوس ادامدار مەن
تەپسە تەمىر ۇزەتىن، بىراق كۇنكورىس كوزىن جات جەردەن تابۋعا جانى
قۇمار جاستاردان قۇرالعان سىڭايلى. سونىمەن قاتار،
سكانديناۆيالىقتار ەل ىشىندە فەرمەرلىكپەن اينالىسسا، ەل
سىرتىندا تەڭىز قاراقشىلارىنا اينالىپ، ۇزىن دا ءسۇيىر ءارى وتە
جۇردەك كەمەلەرمەن ەۋروپا جاعالاۋىنداعى قالالار مەن ەلدى
مەكەندەرگە مول تابىس تابۋ ماقساتىمەن اسا قاتىگەز قاراقشىلىق
جورىقتار دا ۇيىمداستىرعان. وسىنىڭ سالدارى بولۋى كەرەك،
ولاردى سكانديناۆيالىقتاردىڭ وزدەرى دە ‘vikingr’، ياعني
‘پيراتتار’(قاراقشىلار) دەپ اتاپ كەتكەن.
ۆيكينگدەر ارمياسىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن ناقتى ايتۋ
مۇمكىن ەمەس، الايدا ولاردىڭ بالتىق جاعالاۋلارى مەن رەسەيگە
جاساعان ەكسپانسيالىق جورىقتارىن شۆەدتەردىڭ ۇيىمداستىرعانى
انىق. ال باتىستا جاتقان وركنەي جانە فارەر ارالدارىن، سول
سياقتى يسلانديانى باسىپ العاندار نورۆەگ ۆيكينگدەرى بولاتىن.
سونداي-اق، سكانديناۆيالىق اڭىز-قيسالاردا ايتىلعانداي، سوڭىرا
نورۆەگ ۆيكينگدەرى جۇردەك كەمەلەرمەن الدىمەن گرەنلاندياعا ودان
سوڭ سولتۇستىك شىعىس امەريكانىڭ ۆينلاند ايماعىنا، دالىرەك
ايتقاندا، بۇگىنگى نيۋفاۋندلاند ايماعىنا دەيىن جەتكەن.
ۆيكينگدەردىڭ انگلياعا جاساعان كىشىگىرىم قاراقشىلىق
جورىقتارى 8-عاسىردىڭ سوڭىندا ليندسفەرن موناسترىنان باستالسا،
شەبەر ۇيىمداستىرىلعان قارۋلى شابۋىلدارى 865 جىلى شىعىس
انگليا مەن نورتۋمبرياعا جاسالعان. وسىنىڭ سالدارىنان انگليا
اۋماعىنىڭ كوپشىلىگى كوپكە دەيىن دانياعا باعىنىشتى بولىپ
كەلگەن.
ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرعان جوعارىداعى مالىمەتتەردەن،
بىرىنشىدەن، ۆيكينگدەردىڭ بايىرعى سكانديناۆيالىقتار ەكەنىن،
ەكىنشىدەن، ولاردىڭ سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭعى كەزەڭىنەن باستاپ، ون
ءبىرىنشى عاسىرعا دەيىن وزدەرى مەكەن ەتكەن سكانديناۆيادان (بۇگىنگى
شۆەتسيا، دانيا جانە نورۆەگيا اۋماعىنان) وڭتتۇستىككە قاراي
اعىلا اتتانىپ، ەۋروپانىڭ باسىم ايماقتارىنا بەلسەندى دە باتىل
ساۋدا-ساتتىق جورىقتار جاساعانىن، ۇشىنشىدەن، ەرجۇرەك
ۆيكينگدەردىڭ ەۋروپامەن عانا شەكتەلىپ قالماي، سول قۇرلىقتىڭ
سولتۇستىگى مەن باتىسىندا جاتقان ۇلان-بايتاق اتلانت مۇحيتىن دا
تۇيرەي ءوتىپ، الدىمەن يسلانديا مەن گرەنلاندياعا، ودان سوڭ
سولتۇستىك امەريكاداعى ۆينلاند (بۇگىنگى كانادا) ايماعىنا دا
الەمدە ءبىرىنشى بولىپ تابان تىرەگەنىن، تورتىنشىدەن، بايىرعى
ۆيكينگدەردىڭ ەۋروپانىڭ ىشكى تەڭىزدەرىمەن قاتار سول كارى
قۇرلىقپەن شەكتەسەتىن سىرتقى تەڭىزدەردى دە، ءتىپتى، قاۋىپ-قاتەرگە
تولى، سۇراپىل اتلانت مۇحيتىن دا قوسا باعىندىرعان ەرجۇرەك
جيھانگەرلەر ەكەنىن، بەسىنشىدەن، ۆيكينگدەر ءداۋىرىنىڭ 798-جىلدان
باستاپ 1066-جىلعا دەيىن سوزىلعانىن، التىنشىدان، سول ءبىر
اۋمالى-توكپەلى ۆيكينگدەر ءداۋىرىنىڭ تەك سكانديناۆيا تاريحىندا
عانا ەمەس، ورتا عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندەگى ەستونيا، بريتان
ارالدارى، فرانتسيا، كيەۆتىك رۋس جانە سيتسيليا تاريحىندا دا
ايتۋلى ءىز قالدىرعانىن، جەتىنشىدەن، ۆيكينگدەردى الگىندەي
جورىقتارعا ماجبۇرلەپ، نار تاۋەكەلگە بەل بايلاتقان سول
زاماندارداعى سكانديناۆيادا ورىن العان دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ
مەن ازىق-تۇلىك قورىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى دە قوسا سەبەپ بولعانىن
كورۋگە بولادى.
بۇل كۇندە جاھاندىق عالامتوردا ۆيكينگدەرگە قاتىستى وزگە
اقپارات كوزدەرى دە مول. ولاردىڭ ىشىندە ۆيكينگدەردىڭ كۇللى
ەۋروپانىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەل جالعاستىرعان ساۋدا-ساتتىق جول
توراپتارىن بەينەلەيتىن گەوگرافيالىق كارتالار تىزبەگى دە، الەمنىڭ
عۇلاما عالىمدارى جارىققا شىعارعان عىلىمي-ساراپتامالىق
تۋىندىلار دا، كورەرمەننىڭ كوز جاۋىن الاتىن ءتۇرلى-ءتۇستى
فانتاستيكالىق فيلمدەر دە، سونداي-اق ءارتۇرلى ميفولوگيالىق
اڭىزدارعا نەگىزدەلگەن انيماتسيالىق ۆيدەوويىندار دا جەتىپ
ارتىلادى. الايدا، بۇل اتالعاداردىڭ ىشىندە، اسىرەسە بىزدەر قولعا
الىپ وتىرعان گيپوتەزالىق زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىن
ءارى ناعىز تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن عىلىمي تۋىندىلاردىڭ
ورنى ەرەكشە. ەندەشە، وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىن ەندىگى جەردە
سول تۋىندىلارعا بۇرالىق.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ەڭ الدىمەن ۆيكينگدەر تاريحى مەن
وركەنيەتىنە باعىشتالعان، 2004-جىلى فرانتسۋز تىلىندە، سودان سوڭ
2017-جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن سكانديناۆيا تاريحىنىڭ
الەمگە تانىلعان عۇلاما بىلگىرى ءارى سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى بۋايە رەجي (Boyer Regis) ەسىمدى عالىمنىڭ
ەنتسيكلوپەدياعا بەرگىسىز ءارى اسا زەرگەرلىك شەبەرلىكپەن جازىلعان
عىلىمي-زەتتەۋ مونوگرافياسىنىڭ [3] ءمانى وتە زور. ويتكەنى
بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ تاريحى مەن وركەنيەتىنە باعىشتالعان تەرەڭ
مازمۇندى الگى تۋىندىدا سۇڭعىلا عالىم بۋايە رەجي توپتاستىرعان
“بىزدەر ۆيكينگدەردى قانشالىقتى بىلەمىز؟”; “ولار كىمدەر جانە
قايدان كەلگەن؟”; “ۆيكينگدەر ەكسپانسياسىنىڭ تۇپكى سەبەپتەرى مەن
ولاردىڭ باستاپقى سيپاتتارى”; “وتارلاۋ جانە
ينستيتۋتسيوناليزاتسيالاۋ ءداۋىرى (900-980) مەن ودان كەيىنگى
كەزەڭدەردە ورىن العان ۇلى جورىقتار (980-1050)”; “ۆيكينگ
قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرامى”; ء“تول مادەنيەتى”; “قوعامدىق ءومىر
سالتى” اتتى جەتى تاراۋدىڭ ىشىندە دانيا، نورۆەگيا جانە شۆەتسيا
حالىقتارىنىڭ تۇپكى تەگى سانالاتىن بايىرعى ۆيكينگدەرگە قاتىستى
ارحەولوگيالىق، نۋميزماتيكالىق جانە فيلولوگيالىق جازبا
دەرەكتەر دە جەتكىلىكتى. سوسىن، ۆيكينگدەردىڭ پالەوليت، نەوليت، قولا
جانە تەمىر داۋىرلەرىندەگى بولمىسىنان حابار بەرەتىن پەتروگليفتەر
توپتاماسى مەن رۋنيكالىق جازۋ تاڭبالارى، سونداي-اق، سكانديناۆيا
بىرلەستىگىنىڭ ماسەلەلەرى، اقشا مەن ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرى،
سونداي-اق ۆيكينگدەردىڭ سولتۇستىك باعىتتا شەتلاند، وركنەي
ارالدارىنا، يسلاندياعا، گرەلاندياعا جانە ۆينلاند (بۇگىنگى
كانادانىڭ نيۋفاۋندلەند جانە لابرودور پروۆينتسيالارى)
ايماعىنا جاساعان تەڭىز ساپارلارى، سول سياقتى دانيالىق جانە
نورۆەگيالىق ۆيكينگدەردىڭ باتىس باعىتتا: بريتان ارالدارىنا،
شوتلاندياعا، يرلاندياعا جانە شىعىس باعىتتا شۆەدتەردىڭ كيەۆ
رۋسىنە، وڭتۇستىكتە جەرورتا تەڭىزىنىڭ اينالاسىنداعى ەلدەرگە
جاساعان جورىقتارى، سونىمەن قاتار ۆيكينگدەردىڭ باسپانالارى،
شارۋاشىلىق قۇرال-سايماندارى، كيىم كيۋ ەرەكشەلىكتەرى،
قالالارى، قۇقىق جانە ادەپ قاعيدالارى، ءدىني نانىم-سەنىمدەرى،
ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى جانە ۆيكينگدەردىڭ ەكى جارىم عاسىرعا
سوزىلعان ءداۋىرىنىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى
سەبەپتەرى اسا ىجداعاتتىلىقپەن سيپاتتالادى. سوسىن، كوزى قاراقتى
وقىرمانننىڭ ول شىعارمالارمەن عالامتور ارقىلى تىكەلەي
تانىسۋىنا دا تولىق مۇمكىندىگى بار.
بۋايە رەجي تۋىندىسىنىڭ مارتەبەسى مەن قۇندىلىعىن
بيىكتەتەتىن جانە ءبىر ماڭىزدى فاكتور مىناۋ: عۇلاما تاريحشى
ۆيكينگ وركەنيەتىنە قاتىستى اقپاراتتى تەك سكانديناۆيا
مەملەكەتتەرىندە ساقتالعان مۇراعاتتاردان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار
وزگە مەملەكەتتەردىڭ مەنشىگىندەگى ۇلكەن قورلاردان دا ىزدەپ تاۋىپ،
مۇقيات زەرتتەپ-زەردەلەي وتىرىپ، ءوز تۋىندىسىنىڭ وزەگىنە ورە
بىلگەندىگى كىتاپ سوڭىنداعى بيبليوگرافيالىق ءتىزىمنىڭ ارتاراپتىعى
مەن مولدىعىنان دا انىق بايقالادى. ولاردىڭ ىشىنە دات، شۆەد،
نورۆەگ، يسلاند، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس جانە ورىس تىلدەرىندە عانا
ەمەس، ءتىپتى، اراب تىلىندە جارىق كورگەن جازبا قۇجاتتارعا جاسالعان
سىلتەمەلەرمەن قاتار بايىرعى زامانداردا ۆيكينگدەردىڭ وزدەرى
قالىپتاستىرعان ساۋدا-ساتتىق مارشرۋتتارىنىڭ بىرەگەي كارتالارى
دا كەزدەسەدى.
بايىرعى ۆيكينگدەر ءداۋىرىنىڭ قىر-سىرىنا قاتىستى تەرەڭ
زەرتتەۋلەردىڭ قاتارىنا “Oxford University Press” باسپاسىنان 1968
جىلى جارىق كورگەن گۆين دجونستىڭ (Gwyn Jones) “ۆيكينگدەردىڭ
تاريحى” (“A History of the Vikings”) اتتى تانىمدىق تۋىندىسىن دا
جاتقىزۋعا بولادى. ويتكەنى بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى دا ۆيكينگدەردىڭ
ارعى تەگى مەن وركەنيەتىن، مادەنيەتىن جانە ولاردىڭ سكانديناۆيا
اۋماعىندا عانا ەمەس، ونىڭ تۋ سىرتىندا دا، اتاپ ايتقاندا،
نورۆەگيانىڭ قيىر سولتۇستىك ءمۇيىسى مەن اق تەڭىزدەن باستاپ
گيبرالتار بۇعازىنا دەيىنگى، سونداي-اق سولتۇستىك امەريكاداعى
نيۋفاۋندلەند، باففين ارالدارىنان باستاپ، ۆولگا مەن سامارا
وزەندەرىنىڭ يىندەرىنە دەيىنگى ارالىقتا، ءتىپتى، ۆيزانتيا اۋماعىندا
ىسكە اسىرعان جورىقتارىنىڭ ناتيجەلەرىن دە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن
شەبەر سيپاتتايدى [4].
جوعارىدا اتالعان ىرگەلى تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا جاھاندىق
«Penguin Books» باسپالار جۇيەسىنىڭ اقش-تاعى تارماعى ارقىلى
2009-جىلى جارىق كورگەن روبەرت فەرگۋسوننىڭ (Robert Ferguson)
“ۆيكينگدەر. تاريح” (“The Vikings. A History”) اتتى ىرگەلى
شىعارماسى دا جاتادى. ويتكەنى روبەرت فەرگۋسون بۇل تۋىندىسىندا
بايىرعى داۋىرلەردە نورۆەگيا، شۆەتسيا جانە دانيانى بيلەگەن
ادۋىندى تەڭىز جيھانگەزدەرى مەن تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ، ياعني
ۆيكينگدەردىڭ وزدەرى جاساقتاعان كوپ ەسكەكتى، سىيىمدى، ءارى وتە
جۇردەك ءسۇيىر كەمەلەرمەن ۆيزانتياعا، گرەنلاندياعا جانە ءتىپتى، يت
ارقاسى قيانداعى سولتۇستىك امەريكا جاعالاۋلارىنا دەيىن جەتىپ،
قولونەرىن دە، كاسىپكەرلىكتى دە جولعا قويىپ، ساۋدا-ساتتىقتى دا قوسا
دامىتىپ، ادامزات وركەنيەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعانىن وتە شەبەر
باياندايدى. سوسىن، تەك سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىمەن
عانا ەمەس، ولاردىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن پوەتيكالىق فولكلور
ونەرىمەن دە، ميفولوگياسىمەن دە، سول سياقتى سكانديناۆيا وڭىرىندە
سوڭعى كەزەڭدەردە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ
جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرىمەن دە جەتە تانىسقان اۆتور ادامزات
تاريحىندا وزىندىك ورنى بار ەرجۇرەك حالىق سومداعان وركەنيەتتى
جان-جاقتى ءارى شەگىنە جەتكىزە سيپاتتاپ قانا قويماي، ارحەولوگيالىق،
گەنەتيكالىق جانە لينگۆيستيكالىق اقپارات توپتاماسى مەن وزگە دە
قۇندى مالىمەتتەردى دە شەبەر ۇيلەستىرە بىلگەن [5].
ەندىگى جەردە ۇلىبريتانيانىڭ ەڭ وزىق عىلىمي-زەرتتەۋ
ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن لانكاستەر ۋنيۆەرسيتەتىندە،
سونداي-اق، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە دانيانىڭ
كوپەنگاگاگەن ۋنيۆەرسيتەتىندە ەۋروپا تاريحى بويىنشا تەرەڭ ءبىلىم
العان ءارى «Cولتۇستىك ادامدارى. ۆيكينگدەردىڭ تاريحى، 793-1241»
(«Northmen. The Viking Saga 793 – 1241 AD») اتتى تەرەڭ
ساراپتامالىق تۋىندىلارىمەن قاتار “پينگۆين” باسپاسىنان جارىق
كورگەن «ۆيكينگدەردىڭ تاريحي اتلاسى» («The Penguin Hstorical Atlas
of the Vikings») دەپ اتالاتىن عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى دجون
حەيۆۋدتىڭ (John Haywood) ۆيكينگدەر تاريحىن زەرتتەۋگە قوسقان
ۇلەسىنىڭ وتە قوماقتى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن لازىم [6]. سەبەبى
سوڭعى اتالعان اتلاستا دجون حەيۆۋد ۆيكينگدەردىڭ كاسپي تەڭىزىنەن
باستاپ، سوناۋ قيىر سولتۇستىك امەريكاعا دەيىن جاساعان جيھانگەزدىك
ساپارلارى مەن ساۋدا-ساتتىق جورىقتارىن تەك سوزبەن عانا جەتكىزىپ
قويماي، ولاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارىن كەرەمەت كارتالار ارقىلى
دا جان-جاقتى سيپاتتاپ بەرگەن.
بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ مادەني-تاريحي جانە الەۋمەتتىك-
ەكونوميكالىق بولمىسىنا قاتىستى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن
ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن رەسەيدىڭ ارحەولوگ ءارى تاريحشى عالىمى
گ.س.لەبەدەۆتىڭ «ەپوحا ۆيكينگوۆ ۆ سەۆەرنوي ەۆروپە ي نا رۋسي»
اتتى ىرگەلى مونوگرافياسىن دا [7] اتاپ ءوتۋ لازىم. ويتكەنى الگى
شىعارماسىندا اۆتور جازبا مۇراعاتتارمەن قاتار ارحەولوگيالىق
جانە ەتنوگرافيالىق ماتەريالداردى مولىنان پايدالانا وتىرىپ،
ۆيكينگ ءداۋىرىنىڭ بۇگە-شىگەسىن، اتاپ ايتقاندا، IX-XI عاسىرلاردا
ۆيكينگدەر نەگىزىن قالاعان مەملەكەتتىڭ قالاي قالىپتاسقانىن،
سونداي-اق الگى مەملەكەتتىڭ ساياسي بيلىك جۇيەسىن، ونداعى
ماتەريالدىق قۇندىلقتاردىڭ قالاي بولىنگەندىگىن، ساۋدا-
ساتتىقتاردىڭ دامۋ ۇدەرىسىن، توناۋشىلىق جانە باسقىنشىلىق
ماقساتپەن ىسكە اسىرىلعان اسكەري-تەڭىز جورىقتارىن، سولتۇستىك
ەۋروپادا تولىق كۇشىنە ەنگەن حريستيان ءدىنىنىڭ ىقپالىن، سونداي-اق
ورىستار مەن سكانديناۆيالىقتاردىڭ قارىم-قاتىناسىن جانە
رەسەيدىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنداعى ۆيكينگ-ۆارياگتاردىڭ
ۇلكەن رول اتقارعانىن دا اسا ىجداعاتتىقپەن سۋرەتتەيدى.
ۆيكينگ داۋىرىنە قاتىستى اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن
تۋىندىلاردىڭ ىشىندە ەجەلگى سكانديناۆيا مەن بايىرعى بريتانيا،
يرلانديا جانە شوتلانديا حالىقتارىنىڭ تاريحىنا عانا ەمەس،
ولاردىڭ ميفتەرى مەن اڭىز-داستاندارىنا، سول سياقتى جىرلارى مەن
قيسسالارىنا باعىشتالعان عىلىمي-ساراپتامالىق تۋىندىلار دا
بارشىلىق. ماسەلەن، ولاردىڭ ىشىندە حالىق فولكلورىن زەرتەۋشى
عالىم ءارى الەمنىڭ 22 ەلىندە الپىسقا تارتا كىتاپتارى جارىق كورگەن
روزاليند كەرۆەننىڭ «ۆيكينگ ميفتەرى مەن داستاندارى» (Rosalind
Kerven.“Viking Myths & Sagas”; دجەين ءسمايليدىڭ
«يسلانديالىقتاردىڭ قيسسالارى» (Jane Smiley “The Sagas of the
Icelanders”) [8]; لارس براۋنۋورتتىڭ «تەڭىز كوكجالدارى:
ۆيكينگدەردىڭ تاريحى»; (Lars Brownworth. “The Sea Wolves: A
History of the Vikings”) [9]; نيل وليۆەردىڭ: «ۆيكينگدەر»، «بايىرعى
بريتانيا تاريحى» جانە «شوتلانديا تايحى» (Neil Oliver:
“TheVikings”; “A History of Ancient Britain”; “A History of Scotland”)
[10] جانە توماس ءۋيليامستىڭ «ۆيكينگدەر بريتانياسى: تاريح»
(Thomas Williams “Viking Britain: A History” [11]، سنورري
ستۋرلۋسوننىڭ «پروزاداعى ەددا: سكانديناۆيا ميفولوگياسى»
(Snorri Sturluson. The Prose Edda: Norse Mythology) [12]; حارلي
دەۆيدسوننىڭ «كوپ قۇدايشىل ەۋروپانىڭ ميفتەرى مەن
سيمۆولدارى: بايىرعى سكانديناۆيالىقتار مەن كەلتتەردىڭ
ميفتەرى» (Davidson H. Myths and symbols in Pagan Europe) [13] جانە
ەلزە روۋزدالدىڭ “ۆيكينگدەر” ( Else Roesdahl. “The Vikings” [14]
سەكىلدى تۋىندىلارى بار.
ينتەرنەت جەلىلەرىندە دە بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگدەر
جايلى تاريحي مالىمەتتەر جىرتىلىپ ايىرىلادى. ول مالىمەتتەردە
جۇردەك كەمەلەرمەن جاراقتانعان باتىر دا ەرجۇرەك ۆيكينگدەر تەك
ەۋروپانىڭ ءىرىلى-ۇساقتى ىشكى وزەندەرىنىڭ بويىنداعى ەلدەردى عانا
ەمەس، سونىمەن قاتار بالتىق، جەرورتا تەڭىزدەرى جاعالاۋلارىنداعى
ەلدەردى دە تۇگەل شارلاپ، سولتۇستىك افريكاعا دەيىن ساۋدا-ساتتىق
ساپارلارىمەن قاتار، قاتىگەز قاراقشىلىق جانە شاپقىنشىلىق
جورىقتارىن دا قوسا ىسكە اسىرعانى ەشبىر بۇكپەسىز باياندالادى. بۇل
بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، جاھاندىق عالامتور جۇيەلەرىندە
ۆيكينگدەردىڭ اتلانت مۇحيتىنداعى شەتلاند، وركنەي، يسلانديا
سەكىلدى ءىرىلى-ۇساقتى ارالدارعا، ودان سوڭ گرەنلاندياعا، ودان ءارى
سولتۇستىك امەريكانىڭ ۆينلاند ايماعىنا، ءتىپتى، رەسەي مەن
ۆيزانتيا اۋماعىنا دا باتىل ءارى ءساتتى جورىقتار ۇيىمداستىرعانى
ناقتى باياندالادى.
ۆيكينگدەر تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا نورۆەگيانىڭ جيھانگەز
عالىمى تۋر حەيەردالدىڭ «The Search for Odin» («ءوديننىڭ ىزىمەن»)
[15] اتتى ەڭبەگىنە سوقپاي ەتۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى بۇل
تۋىندىسىندا ول بايىرعى ۆيكينگدەر و باستا دون وزەنىنىڭ ازوۆ
تەڭىزىنە قۇيار ساعاسىنان كاۆكازعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان كەڭ-بايتاق
دالادا ءوسىپ-ءونىپ، كەيىن ريم يمپەرياسىنىڭ ەزگىسىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن
سكانديناۆياعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان دەگەن وتە باتىل
بولجام ۇسىنادى. تۋر حەيەردالدىڭ مۇنداي بولجام جاساۋىنا
1178-1241 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن يسلانديالىق پروزايك،
ساياساتكەر ءارى كورەگەن تاريحشى سنوري ستۋرلۋسوننىڭ (Snorri
Sturluson) قالامىنان تۋعان “History of the kings of Norway” [16]
(“نورۆەگيا كورولدەرىنىڭ تاريحى” نەمەسە كەيىن “Heimskringla”)
اتالىپ كەتكەن تۋىندىداعى ۆيكينگدەر ميفولوگياسىنىڭ ەڭ باستى
كەيىپكەرى ءارى ۆيكينگ قۇدايلارىنىڭ ءبىرى سانالعان ەرجۇرەك ءوديننىڭ
و باستا سكانديناۆياعا كاۆكاز بەن قارا تەڭىز ارالىعىنداعى ۇلى
دالادان كەلىپ قونىستانعانى جايلى اڭىز-داستاننىڭ سەبەپ
بولعانىن جاسىرمايدى. تۋر حەيەردال سنورري ستۋرلۋسون جازعان
“The History of the kings of Norway” اتتى شىعارمانىڭ استارىندا
شىنايى تاريحي شىندىق جاتىر دەپ قۇلاي سەنگەن. سوسىن، تۋر
حەيەردال 1994 جىلى ازەربيجانعا جاساعان ساپارى كەزىندە
ازەربايجاندىقتار وزدەرىن ازەري دەپ اتايتىنىن، سول سياقتى
ونداعى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءبىرى وزدەرىن ۋدي دەپ اتايتىنىن دا
نەگىزگە الا وتىرىپ، بۇل اتاۋلاردى بايىرعى نورماندىق
ۆيكينگدەردىڭ ميفولوگياسىنداعى Aesir جانە Odin دەگەن
اتاۋلاردىڭ بالاماسى دەپ قابىلدايدى [17] جانە بۇل بولجامىنىڭ
شىندىق ەكەنىنىنە شىنايى سەنەدى. سوندىقتان دا، ءوديننىڭ
بايىرعى ىزىنە ءتۇسۋ ماقساتىمەن سكانديناۆيادان دۋناي وزەنى مەن
كاۆكاز تاۋلارىنىڭ ارالىعىنداعى پونتي ايماعىنا ءوزىنىڭ
جولسەرىگى پەر ليلليەسترەم ەسىمدى شۆەد عالىمىمەن بىرگە اتتانىپ
كەتەدى. ولار سنوري ستۋرلۋسوننىڭ اڭىزدارىن نەگىزگە الا وتىرىپ،
دون وزەنىنىڭ اتىراۋىنداعى ازوۆ قالاسىنىڭ اۋماعىندا
ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ءوز بولجامدارىنىڭ
دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزەندەي بولادى.
1981-2000 جىلدار ارالىعىندا تۋر حەيەردال ازەربايجاندا
ءتورت مارتە بولادى. سول ساپارلارىنىڭ بىرىندە ول گوبۋستان
اۋماعىنداعى جارتاستاردا بادىزدەلگەن پەتروگليفتەردىڭ اراسىنان
ۆيكينگ كەمەلەرىنىڭ عاجاپ بەينەلەرىن بايقاپ قالادى. الگى
پەتروگليفتەر ورتا عاسىرلىق تاريحشى سنوري ستۋرلۋسون
جازبالارىنىڭ شىندىقتان ءتىپتى دە الىس ەمەستىگىنە تۋر
حەيەردالدىڭ كوزىن تۇبەگەيلى جەتكىزەدى. تۋر حەيەردالدىڭ الگىندەي
ساپارلارعا تاۋەكەل جاساۋىنا ورىستىڭ ايتۋلى عالىمى گەورگي
ۆەرنادسكيدىڭ، سول سياقتى بەلگىلى يتالياندىق تاريحشى فرانكو
كاردينيدىڭ، الەمگە ايگىلى فرانتسۋز عالىمى جورج ديۋمەزيلدىڭ،
سونداي-اق، يسلانديالىق تاريحشى باردي گۋدمۋندسسوننىڭ،
نورۆەگيا رۋنولوگى كارل مارستراندەردىڭ، سول سياقتى سكيفتەر مەن
سارماتتاردىڭ جانە الانداردىڭ تىلدەرى مەن مادەنيەتتەرىن تەرەڭ
زەرتتەگەن ايگىلى ورىس عالىمى ۆاسيلي اباەۆتىڭ ەڭبەكتەرى دە
ۇلكەن ىقپال ەتكەنى بايقالادى. ويتكەنى گ.ۆەرنادسكي «رۋس» دەگەن
اتاۋدىڭ ءتۇپ تامىرى سكانديناۆيادا جاتقانىن العا تارتسا، فرانكو
كارديني گەرمان حالىقتارىنىڭ ميفولوگيالىق دۇنيەتانىمىنا
سكيف/سارماتتاردىڭ دا ۇلكەن ىقپالى بولعانىن اتاپ وتەدى. ال
جورج ديۋمەزيل بولسا، وسەتيندەر مەن سكانديناۆيا حالىقتارىنا
ورتاق ميفولوگيالىق نەگىزدەردى وتە دايەكتى دالەلدەگەن بولاتىن. ال
تۋر حەيەردال بولسا، ۆاسيلي اباەۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنە
وتىرىپ، ازوۆ تەڭىزىنىڭ ماڭايىنداعى سارماتتارمەن ءبىر زاماندا
قاتار ءومىر سۇرگەن گەرۋلدەر دەپ اتالاتىن گەرمان تايپاسىنىڭ و
باستا نورۆەگتەر سەكىلدى يسلانديا حالقىنىڭ قۇرامداس بولىگى
بولعانى جايلى دا ناقتى دەرەك كەلتىرەدى.
جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە تۋر حەيەردال ءوز زەرتتەۋلەرىمەن
قاتار گەنەتيكا عىلىمىنىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ،
يسلانديالىق جىلقى مەن موڭعول جىلقىسىنىڭ اراسىندا كوپتەگەن
ۇقساستىقتار بار ەكەنى جونىندە دە وتە تۇشىمدى دەرەكتەر كەلتىرەدى.
ماسەلەن، اۆتور يسلانديالىق جىلقىلار مەن موڭعول جىلقىلارىنا
ءتان مىناداي ورتاق سيپاتتارعا: بىرىنشىدەن، الگى جىلقىلاردىڭ
ەكەۋىنىڭ دە تۇرقى قىسقا، بويلارى الاسا، جال-قۇيرىقتارى قالىڭ
بولىپ كەلەتىنىنە، ەكىنشىدەن، الگى جىلقىلاردىڭ قاي-قايسىسى
بولماسىن سۋىققا اسا ءتوزىمدى ەكەنىنە، ۇشىنشىدەن، ۇزاق ساپارلار
كەزىندە ولاردىڭ مىنىسكە وتە شىدامدىلىعى مەن جۇردەكتىگىنە،
تورتىنشىدەن، ولاردىڭ ەش كۇي تاڭداماي، جىل بويى دالادا
جايىلاتىندىعىنا، بەسىنشىدەن، قىستىڭ قاقاعان ايازدارىندا دا
ولاردىڭ قالىڭ قاردى تاستاي قاتتى تۇياقتارىمەن تارپي ارشىپ، ءوز
ازىعىن ءوزى تاۋىپ جەيتىندىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. سوسىن،
اۆتور ءوزىن تاڭداندىرعان مىنا ءبىر لينگۆيستيكالىق جۇمباقتىڭ دا
استارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، اتلانت مۇحيتىنىڭ قيىر سولتۇستىك
ايماعىندا ورنالاسقان يسلانديادا دا، الىپ ازيا قۇرلىعىنىڭ
جۇرەگىندە ورنالاسقان موڭعوليادا دا جىلقىنىڭ سيپاتىنا ءتان
«جورعا» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ەكى تىلدەگى اتاۋلاردىڭ
كەرەمەتتەي ۇقساستىعىنىڭ كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەستىگىنە نازار
اۋدارادى. شىندىعىندا دا، يسلانديالىقتار “جورعانى” “telt”
دەگەن سىن ەسىممەن سيپاتتاسا، موڭعول تىلىندەگى الگى ۇعىمنىڭ
“تيۋلت” بولىپ اتالاتىنىن جاي عانا كەزدەيسوقتىق دەۋگە
كەلمەيتىنى كوزگە ۇرىپ تۇر.
تۋر حەيەردال، سونىمەن قاتار، يسلانديالىقتاردىڭ حريستيان دىنىنە
ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ مىڭىنشى جىلدارى وتكەنىنە قاراماستان،
ولاردىڭ اراسىندا جىلقىنى قۇرباندىققا شالۋ، جىلقى ەتىن
تاماققا پايدالانۋ نەمەسە جىلقىلاردى قايتىس بولعان
قوجايىندارىمەن بىرگە جەرلەۋ سياقتى بايىرعى داستۇرلەرىنىڭ ءالى
كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانىن جانە ونداي سالت-داستۇرلەردىڭ
كەزىندە موڭعول جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنە ورتاق
بولعانىن اتاپ وتەدى. تۋر حەيەردالدىڭ بۇل پىكىرىنىڭ نەگىزسىز ەمەس
ەكەندىگىن بۇگىنگى تاڭدا جاھاندىق ينتەرنەت جەلىسىندە جۇگەن
تومەندەگى مالىمەتتەر دە تولىق دالەلەدەيدى. ول مالىمەتتەرگە
قاراعاندا، ۆيكينگدەردىڭ، اسىرەسە، ەركەك جىلقىلارعا ەرەكشە ءمان
بەرگەنى بايقالادى. سوسىن، مۇنداي پايىمعا ارحەولوگتار بايىرعى
ۆيكينگ داۋىرىندەگى يسلانديادا اۋماعىندا جەرلەنگەن ادامداردىڭ
قاڭقا سۇيەكتەرىن زەرتتەگەن كەزدە كەلگەن سىڭايلى. ويتكەنى بايىرعى
ۆيكينگدەرمەن بىرگە جەرلەنگەن جىلقىلاردىڭ جارتىسىنان استامى
ەركەك جىنىستى، ياعني ات-ايعىرلار بولعان. سونداي-اق، الگىندەي
جىلقىلاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى بۇگىنگى تاڭدا يسلانديا اۋماعىندا
ايقىندالعان 355 قورعان-بەيىتتەدىڭ 148-ىنەن تابىلعان. سوسىن،
الگىندەي 17 قورعانداعى ادامدارمەن بىرگە جەرلەنگەن 22 جىلقىنىڭ
18-ءى، ياعني باسىم كوپشىلىگى ات-ايعىرلار بولعان.
بۇل جەردە “بايىرعى ۆيكينگدەر ەركەك جىلقىلارعا، ياعني ات-
ايعىرلارعا نەگە سونشا باسىمدىق بەرگەن؟”دەگەن سۇراقتىڭ
تۋىندايتىنى زاڭدى. مىنە، سول جۇمباقتىڭ سىرىن ىزدەپ كورسەك،
ونىڭ ناقتى جاۋابى جىلقىنى وسىدان 5000 جىل بۇرىن
قازاقستاننىڭ ەجەلگى بوتاي قونىسىنىڭ اۋماعىندا قولعا ۇيرەتكەن
بايىرعى بابالارىمىزدىڭ سالت-داستۇرىندە جاتقانىن بىردەن
بايقايمىز. قاراپ وتىرساق، ەجەلگى بابالارىمىز دا جىلقىنى تەك
ءمىنىس پەن جەگىسكە عانا ەمەس،” مىنسەڭ – كولىك، جەسەڭ – اس، ىشسەڭ –
سۋسىن” دەمەكشى، كولىك رەتىندە مىنگەن، تاماققا ەتىن پايدالانعان
نەمەسە “سارى قىمىز – ءدارى قىمىز دەمەكشى”، ءسۇتىن اشىتىپ، قىمىز
قىلىپ، ونى تەك سۋسىن عانا ەمەس، كوپتەگەن دەرتكە داۋا رەتىندە دە
كەڭىنەن قولدانعان عوي.
سوسىن، ءدال وسى پايىمنىڭ ناقتى ءبىر دالەلىن قازاقتىڭ
ىرىمدارىنا قاتىستى پىكىر جازىپ قالدىرعان شوقان
ءۋاليحانوۆتىڭ مىنا ءبىر جولدارىنان دا بايقايمىز: «رىم، ت.ە.
وبىچاي، سوبليۋدەنيە كوتورىح ۆ شامانستۆە يزباۆليالو وت نەسچاستي،
ا نارۋەنيە ۆەلو زا سوبوي كاكوە-نيبۋد بەدستۆيە... وسوبەننو منوگو
رىموۆ كيرگيزى (كازاحي – ءا.ا.) نابليۋدايۋت ۆو ۆرەميا پ و ح و د و ۆ ي
ب ا ر ا ن ت ى. سلوۆا: ء“تۇس” – سحودي س لوشادي، “بايلا” – ۆياجي، دابى
نە پوسلۋجيلي دۋرنىم پرەدزنامەنيەم زامەنيايۋت بلاگوپرياتنىمي
دليا نيح پو سمىسلۋ سلوۆامي: قون، بەكىت، ءيىر. پەسەن نە پويۋت، ۆمەستو
ساپتى-اياق گوۆوريات دجۋلدى-اياق، كوبىلۋ نازىۆايۋت جەرەبتسوم،
پوتومۋ چتو ەزديت نا بارانتۋ نا كوبىلاح سچيتايۋتسيا
نەبلاگوپرياتنىم دليا ۋسپەحا; نازناچەنيە كوبىليتس، پو منەنيۋ
كيرگيزوۆ (كازاحوۆ – ءا.ا.), ەست راسپلود، ا نە پوحود» [18].
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ «عىلىم باسپاسىنان»
2015 جىلى جارىق كورگەن احمەت توقتابايدىڭ «تۇركى حالىقتارىنىڭ
جىلقى مادەنيەتى» اتتى ىرگەلى مونوگرافياسىنان [19] ەركەك كىندىكتى
جىلقىلارعا قاتىستى جانە ءبىر قۇندى دەرەك بار. بوتايلىقتار
ادەتتە تۇقىمى جاقسى ايعىرلارعا ەرەكشە ءمان بەرگەن جانە ونداي
ايعىرلاردان تۋعان ەركەك قۇلىنداردىڭ ىشىنەن سۇرىپتاي كەلە، ەڭ
مىقتىلارىن عانا تاڭداپ الىپ، وزگەلەرىن ۇنەمى ءپىشتىرىپ تاستايتىن
بولعان.
ەگەر جوعارعى دەرەكتەردى نەگىزگە الار بولساق، وندا بايىرعى
ۆكينگدەردىڭ ات-ايعىرلارعا نەگە ەرەكشە ءمان بەرگەندەرىنىڭ باستى
سەبەبىن دە ءدوپ باسىپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى جىلقى مالىنىڭ
باسىن كوبەيتۋ ءۇشىن، بايىرعى ۆيكينگدەر دە قۇلىندايتىن انالىق
جىلقىلارعا تيمەگەن، ياعني ولار مىنىسكە دە، جەگىسكە دە،
شاپقىنشىلىق ماقساتپەن جۇرگىزىلەتىن جورىقتارعا دا تەك ەركەك
كىندىكتى جىلقىنى پايدالانعان.
اقپارات كوزدەرىنەن الىنعان تومەندەگى كارتالاردىڭ دا ءمانى
تەرەڭ. ماسەلەن، ادامزاتتىڭ بايىرعى كوشى-قون باعىتتارىن
بەينەلەيتىن تومەنگى كارتادا (دەرەككوزى: National Geogaphic
Qazaqstan, Map of Human Migration (Genogeographic project)
سكانديناۆياعا تارتىلعان و باستاعى ميگراتسيالىق جول باعىتىنىڭ
ورتا ازيادان باستالاتىنى انىق بايقالادى.
ال ءتۇرلى-ءتۇستى مىنا كارتادا VIII-XI عاسىرلارداعى
سكانديناۆيالىق ۆيكينگدەردىڭ مەكەندەگەن ايماقتارى عانا ەمەس،
ولاردىڭ باسىپ العان ەلدى مەكەندەرى مەن ساۋدا-ساتتىق قاتىناس
ورناتقان تەرريتوريالارى دا انىق كورسەتىلگەن. ال ونداعى جاسىل
تۇسپەن بوياالعان ايماقتار ۆيكينگدەردىڭ باسقىنشىلىق
جورىقتارىن عانا سيپاتتايدى.
ۆيكينگدەردىڭ بايىرعى نورمان ءتىلى، مادەنيەتى جانە تۇرمىس
تىرشىلىگى كەزىندە ولار جاۋلاپ العان شەت ەلدەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن
ساقتالىپ قالعانى بايقالادى. ماسەلەن، ولاردىڭ ءبىرازى بۇگىنگى
اعىلشىن تىلىندە ءالى دە قولدانىستا ءجۇر. مىسالى، Egilsay دەگەن
ۆيكينگ ءتوپونيمنىڭ اعىلىنشا ماعىناسى – Egil’s island, ياعني
ەگيلدىڭ ارالى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سول سياقتى ۆيكينگشە،
Ormskirk – اعىلشىن تىلىندە - Orm’s Church, ياعني ورمنىڭ شىركەۋى
دەگەن ۇعىمدى، سول سياقتى ۆيكينگ تىلىندەگى Vinland اعىلىنشا Land
of wine ( ءجۇزىم وسەتىن جەر) دەگەندى، ال Ravenscar دەگەن ۆيكينگ
ءتوپونيمى اعىلىنشا Ravens Rock (قۇزعىن جارتاسى) دەگەندى، سول
سياقتى ۆيكينگشە Torshavn اعىلىنشا Thor’s habour (تور
شىعاناعى) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، بۇگىنگى
اعىلشىن تىلىندە قولدانىستا جۇرگەن Thursday (توردىڭ كۇنى نەمەسە
بەيسەمبى), husband (كۇيەۋ), axle (وس), crook ء(يىن), raft (سۋدا
ترانسپورت رەتىندە پايدالانىلاتىن سال), knife (پىشاق), plough
(سوقا), leather (تەرى), window (تەرەزە), berserk (جاۋىنگەر), bylaw
(زاڭناما), thorp (سەلو), skerry (جارتاستى ارال), Hell (توزاق),
Norman (نورمان) جانە ransack (توناۋ) دەگەن سوزدەردىڭ بارلىعى دا
كونە اعىلشىن تىلىنە بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگدەردىڭ ءتول
تىلىنەن، ياعني نورمان تىلىنەن قابىلدانعان كىرمە سوزدەر ەكەنى كۇمان
تۋدىرمايدى. ول ول ما، بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ نورمان ءتىلى
سولتۇستىكتەگى بۇگىنگى ۇلىبرتانياعا قارايتىن وركنەي جانە
شەتلاند ارالدارىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ انا ءتىلى بولىپ
كەتكەنى دە شىندىقتان الىس ەمەس.
ءدال وسى ارادا شوتلانديانىڭ سولتۇستىگىندە، ياعني اتلانت
مۇحيتىندا ورنالاسقان وركنەي (Orkney) جانە شەتلاند (Shetland)
ارالدارىنىڭ جەرگىلىكتى ءتول اتۋلارىنا قاتىستى مىنا ءبىر
ەتيمولوگيالىق جايتتى دا ايتا كەتۋدىڭ ورنى بار.
ماسەلە بۇل جەردە الگى اتاۋلاردىڭ تۇركى سوزدەرىنە جاقىندىعى
تۋرالى بولىپ وتىر. سىرتتاي قاراعاندا، ونداي جاقىندىق بىردەن
بايقالمايدى دا. الايدا الگى اتاۋلاردىڭ ەتيمولوگياسىنا
تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، بۇل جاقىندىقتىڭ قيسىنى بار ەكەنىن جوققا
شىعارۋعا بولمايدى. ماسەلەن، وركنەي ارالدارىنىڭ ەكىنشى اتاۋى -
Orkney-Jar (وركنەي-جار). ولاي بولاتىن سەبەبى تومەندە كورسەتىلگەن
سۋرەتتە ايقىن كورىنىپ تۇرعانداي، بۇل ارالداردىڭ تەڭىزگە ءتيىپ
تۇرعان جيەگى تىك جارتاستار ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇر. دەمەك، ەستە جوق
ەسكى زاماندارداعى ۆكينگدەردىڭ بايىرعى تىلىندەگى jar دەگەن ۇعىم
مەن ءوز تىلىمىزدەگى جار، جارتاس دەگەن ۇعىمداردىڭ تۇپكى توركىنى
بىردەي بولعانى عوي. تۋرا وسىنداي ەتيمولوگيالىق ۇقساستىق
Shetland (شەتلاند) دەگەن ارال اتاۋىنىڭ قۇرامىنداعى shet دەگەن
ءسوز بەن ءوز تىلىمىزدەگى شەت دەگەن ءسوزدىڭ ەكى تىلدە دە شالعاي دەگەن
ۇعىمدى بىلدىرەتىندىگىنەن دە ايقىن كورىنىپ تۇر. سوسىن، ءبىر ەمەس، ەكى
ارالدىڭ ۆيكينشگە اتاۋلارىنىڭ ءتول تىلىمىزدەگى جار جانە شەت
دەگەن سوزدەرىمەن ايتىلۋى جاعىنان دا، جازىلۋى جاعىنان دا سايكەس
كەلۋى – وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس.
ارينە، كوزگە ۇرىپ تۇرعان مۇنداي ۇقساستىقتى كەزدويسوقتىق
دەۋگە بولا قويماس. سوسىن، مۇنداي ۇقساستىقتار ادەتتە تەك جالعىز
بۋىندى سوزدەردە عانا كەزدەسەدى. الايدا، بىزدەر الگىندەي
ۇقساستىقتاردى كوپ بۋىندى سوزدەردەن دە ايقىن بايقادىق.
ماسەلەن، تۇركى تىلدەرىندەگى ءتىس، ءتىل، بەل، بەلدىك، ەلىك، جەر وگىز، سور
(اششى، مۇڭ), دالا، اباد دەگەن سوزدەر مەن تۋرا سول ۇعىمداردى
بىلدىرەتىن، اعىلشىن جانە سكانديناۆيا تىلدەرىندەگى tooth, teeth,
belt/betle/balte, elk/elg, earth/jord, ox/okse, sour/sorg/sur, dale/dal,
abade/abode سياقتى سوزدەردىڭ دالمە-ءدال نەمەسە اۋىسپالى
مەتونيميالىق بالامالارىنىڭ وتە ۇقساس ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇر.
Cوسىن، قازاق تىلىندە ءتىس دەگەن ءسوز بەن اعىلشىن تىلىندەگى ءدال سول
ۇعىمدى بىلدىرەتىن tooth نەمەسە سكانديناۆيا تىلدەرىندەگى tan/tand
دەگەن سوزدەردىڭ ۇقساستىعى كۇمان تۋدىرمايدى. سول سياقتى ءتىل
دەگەن ءسوز بەن سول ۇعىمدى بىلدىرەتىن tongue دەگەن اعىلشىن ءسوزىنىڭ
اراسىندا تىكەلەي ۇقساستىق بولماعانىمەن، اناتوميالىق تۇرعىدان
ءتىلدىڭ تاڭدايمەن جاپسارلاس ەكەنىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس.
سوسىن، اعىلشىن ءتىلىنىڭ tongue دەگەن ءسوزى مەن قازاق تىلىندەگى
تاڭداي دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمولويالىق جاقىندىعى دا كوزگە ۇرىپ تۇر.
وسىنداي جاقىندىقتار وزگە سوزدەردەن دە ايقىن بايقالادى.
مىسالى، شۆەد تىلىندەگى Ake دەگەن ادام ەسىمى قازاق تىلىندەگى اكە
دەگەن سوزبەن جانە ەسكى نورمان تىلىندەگى Aki (اكە) دەگەن ۇعىممەن
تەكتەس. سول سياقتى شۆەد تىلىندەگى Arne دەگەن كىسى ەسىمى بايىرعى
نورمان تىلىندەگى Qrn, ياعني ‘قىران’دەگەن سوزدەن تامىر تارتادى. سول
سياقتى بايىرعى نورمان تىلىنەن شۆەد تىلىنە ەنگەن Hakan (جوعارى
مارتەبەلى) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ادام ەسىمى ءوز تىلىمىزدەگى قاعان
دەگەن جوعارى لاۋازىمدى قولباسشىعا تيەسىلى ۇعىمدى بىلدىرەدى
[20].
سوسىن، وسى تۇستا بايىرعى ۆيكينگ ءتىلى مەن تۇركى تىلدەرىنىڭ
اراسىنداعى كەيبىر ۇقساستىق وسى تىلدەردىڭ ەسكى جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ
اراسىندا دا، اتاپ ايتقاندا، ولردىڭ رۋنيكالىق جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ،
ياعني الىپپەلەرىنىڭ اراسىندا دا بار ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن
لازىم.
لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر ۆيكينگدەردىڭ مادەنيەتى،
الەۋمەتتىك قۇرىلىمدارى جانە تاريحى جايلى عانا ەمەس، ولاردىڭ
وزگە حالىقتارمەن قالىپتاستىرعان مادەني بايلانىستارى تۋرالى
دا، ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناستار ورناتۋ ءۇشىن جاساعان
جورىقتارى نەمەسە شەت ەدەردەگى مەكەن-جايلارى تۋرالى دا قوماقتى
اقپارات بەرەدى. بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ قارىم-قاتىناستارى
جونىندە، اسىرەسە بۇگىنگى شۆەد، نورۆەگ، دات، فاروس جانە يسلاند
تىلدەرىنەن انىق بايقالادى. الايدا سلاۆيان تىلدەرىنە بايىرعى
ۆيكينگدەردىڭ ءتىلى ايتارلىقتاي ىقپال ەتە قويماعان. سەبەبى
ۆيكينگدەردىڭ بەلسەندى ىقپالى شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنەن گورى باتىس
ەۋروپا ەدەرىندە وتە باسىم بولعان. ونىڭ ۇستىنە، سكانديناۆيالىق
جازبا دەرەك كوزدەرىنىڭ كوپشىلىگى ۆيكينگ داۋىرىندە نورۆەگتەر
وتارلاعان يسلانديا تاراپىنان كوبىرەك تاراعان. سوندىقتان دا
ۆيكينگ داۋىرىندەگى نورۆەگتەر تۋرالى جازبا اقپارات شۆەدتەر تۋرالى
اقپاراتتان باسىمداۋ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر دالەلى ۆيكينگ داۋىرىندەگى
نورماندىقتاردىڭ مىڭداپ سانالاتىن قۇلپىتاسقا بادىزدەلگەن
رۋنيكالىق جازۋلارىنان دا انىق بايقالادى. سوسىن، ۆيكينگدەر
قولدانعان رۋنيكالىق جازۋ ءتىلى 15-عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن.
رۋنيكالىق جازۋلار بادىزدەلگەن تاستار، سونىمەن قاتار، بايىرعى
ۆيكينگدەردىڭ گرەكياعا، حورەزمگە، يەرۋساليمگە، يتاليا جەرىنە،
مۇسىلمان الەمىنە، انگلياعا جانە شىعىس ەۋروپانىڭ وزگە
ايماقتارىنا جاساعان جورىقتارىنان دا مول حابار بەرەدى. ونداي
جازۋلار بادىزدەلگەن قۇلپىتاستار ۇلىبريتانيا مەن يرلانديا
اراسىنداعى مەن ارالىنان دا تابىلعان.
ۆيكينگدەر داۋىرىندەگى قايتىس بولعان ادامداردى جەرلەۋ
راسىمدەرى دە ەرەكشە نازار اۋدارادى. ەۋوپا ايماعىندا ۆيكينگ
ءداۋىرىن ەسكە سالاتىن جەرلەۋ راسىمدەرى مەن زيراتتاردىڭ ارتۇرلەرى
كەزدەسەدى. ولار سكانديناۆيادا، بريتان ارالدارىندا، يرلانديادا،
گرەنلانديادا، يسلانديادا، فارەر ارالدارىندا، گەرمانيادا،
بالتىق ايماعىندا جانە رەسەي جەرىندە دە كەزدەسەدى.
جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، ۆيكينگدەردىڭ جەرلەۋ ءراسىمى
ادەتتە تەڭىزدە ورىن العان. الايدا جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ
داستۇرلەرىنە ساي، قايتىس بولعانداردى ولار كوبىنەسە بەيىتتەرگە
جەرلەگەن نەمەسە كرەماتسيالاعان. ماسەلەن، شۆەتسيادا كرەماتسيالاۋ
ءراسىمى باسىمداۋ بولسا، دانيادا، كەرىسىنشە، ادىڭعى ءتاسىل جيىرەك
قولدانىلعان. ەسەسىنە، نورۆەگيادا ەكى ءتۇرلى ءراسىمنىڭ ەكەۋى دە قاتار
جۇرگەن. تومەندە ادام جەرلەنگەن بەيىتتەردىڭ كەمە پىشىندەس
بەينەلەرى وتە ءجيى كەزدەسەتىنى ايقىن كورىنىپ تۇر.
كەمە دەمەكشى، ۆيكينگدەر كەمە جاساۋدان الدىنا جان سالماعان
قاس شەبەرلەر ءارى كاسىبي ۇستالار بولعان. ارحەولوگيالىق قازبا
جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان كولەمى سان-الۋان ۆيكينگ كەمەلەرى وسى
ايتىلعاننىڭ ناقتى دالەلى بولا الادى. ۆيكينگ كەمەلەرى ءارتۇرلى
ماقساتتارعا بولا قۇراستىرىلعان. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە مانگە
يە بولعانى ‘longship’، ياعني ۇزىن كەمەلەر. ونداي كەمەلەردىڭ ەكىنشى
اتاۋى – dakkar (داككار). ولار نەگىزىنەن اسكەري ماقساتتارعا نەمەسە
بارلاۋ ەكسپەديتسيالارىنا ارنالعان وتە جىلدام ءارى تەز بۇرىلاتىن
ءارى جەلسىز مەزگىلدە ەسكەكتەرمەن، ال قولايلى جەل تۇرعان كەزدە
جەلكەندەرمەن دە قوزعالا الاتىن كەمەلەر بولعان. بۇل كەمەلەردىڭ
تۇرقى ۇزىن ءارى وتە ءسۇيىر بولعاندىقتان تاياز سۋلاردا دا جۇزە العان.
ۇزىن كەمەلەر، اسىرەسە، سكانديناۆيانىڭ قورعانىس فلوتتارىندا
باسىمدىققا يە بولعان سىڭايلى. سوندىقتان دا ۆيكينگ كەمەلەرى
ۆيكينگ دەگەن ۇعىممەن سينونيمدەس بولىپ كەتكەندەي اسەر
قالدىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۆكينگ جورىقتارىنىڭ وتە ءساتتى ءارى
ناتيجەلى بولۋى الگى كەمەلەردىڭ اسكەري ساپاسىنىڭ مىقتىلىعىنان
بولعان دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ۆيكينگدەردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە ترانسپورت رەتىندە
پايدالانعان وزگە كەمەلەردى دە جاساعانى بايقالادى. ولاردىڭ
يننوۆاتسيالىق كەمەلەرىنىڭ ەندى ءبىرى ‘beitass’ دەگەن اتاۋىمەن
بەلگىلى بولعان. ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى سول، بيىك ماچتاعا
ورناتىلعان كولەمدى جەلكەندەرمەن مۇنداي كەمەلەر جەلگە قارسى دا
ەركىن جۇزە العان. مۇنداي كەمەلەردى، جيھانگەز ۆيكينگدەر اسىرەسە،
جاعادان قاشىقتاۋ، ياعني تەرەڭ جەرلەرگە ياكور تاستاعان سوعىس
كەمەلەرىنىڭ ەكيپاجدارى مەن جاۋىنگەرلەرىن جانە قاجەت جۇكتەرىن
جاعالاۋعا جەتكىزۋ ءۇشىن قولدانعان. ادەتتە ۆيكينگدەر مۇنداي
شاعىن كەمەشىكتەردى ۇلكەن سوعىس كەمەلەرىنە تيەپ الىپ، ۇزاق
ساپارلاردا وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرگەن.
ۆيكينگ كەمەلەرىنىڭ ەندى ءبىر قىرى ءدىني راسىمدەرمەن تىكەلەي
بايلانىستى. ويتكەنى ۆيكينگدەردىڭ كوسەمدەرى مەن الەۋمەتتتىك
ستاتۋسى بيىك تۇلعالارى ومىردەن وتە قالسا، الدىمەن مارقۇمداردى
كەمە ىشىنە جەرلەپ، سودان سوڭ الگى كەمەلەردىڭ ۇستىنە قورعاندار
تۇرعىزىلاتىن بولعان. ماسەلەن، نورۆەگيا جەرىندەگى وسوبەرگ جانە
گوكستاد قورعاندارىنىڭ ىشىنەن نورۆەگ ارحەولوگتارى ادامدار
جەرلەنگەن ۆيكينگ كەمەلەرىن عانا ەمەس، سول ادامدارعا ارناپ
قۇرباندىققا شالعان جىلقىلاردىڭ دا قاڭقا سۇيەكتەرىن، سول
سياقتى مارقۇمدارعا ءتان قۇندى بۇيىمداردى، اتاپ ايتقاندا،
مارقۇمداردىڭ قارۋ-جاراقتارىن جانە ولاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە
پايدالانعان وزگە بۇيىمدارىن دا قازىپ العان.
سوعىس كەمەلەرىمەن قاتار ۆيكينگدەر بەيبىت ماقساتقا قاجەت
وزگە دە كەمەلەردىڭ تۇرلەرىن جاساي بىلگەن. ماسەلەن، knarr دەپ
اتالاتىن كەمە نەگىزىنەن ساۋدا-ساتتىق ءۇشىن اۋاداي قاجەت جۇك
تاسيتىن كەمە بولعان. ونداي كەمە سوعىس كەمەسىنە قاراعاندا تۇرقى الدەقايدا قىسقا ءارى
سىيىمدىلىعى جوعارى، دەمەك، قوماقتى جۇك نەمەسە ادام تاسۋعا
ىڭعايلى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
مۇنداي بايىرعى ۆيكينگ كەمەلەرى بۇل كۇندە قايتا جوندەۋدەن
وتكىزىلىپ، سولارعا ارنالعان نورۆەگيا، دانيا جانە شۆەتسيا
مەملەكەتتەرىنىڭ استانالارىنداعى نەمەسە وزگە مەملەكەتتەردەگى
ارنايى مۋزەيلەردە ساقتالۋدا.
سكانديناۆيادا قويناۋىندا، سونداي-اق ادام جانە ۆيكينگ
كەمەلەرى جەرلەنگەن قورعاندار كوپتەپ كەزدەسەدى.
ەڭ تاڭدانارلىعى جوعارىدا اتالعان قورعاندار سىبىردەگى
حاكاسيا جەرىندەگى نەمەسە التاي ايماعىنداعى بەرەل سەكىلدى
قورعاندار توبىنان نەمەسە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى الاتاۋ ەتەگىندە
ورنالاسقان بايىرعى ساق قورعاندارىنان ەشبىر اينىمايدى.
سكانديناۆيا قورعاندارىنىڭ ۇزىن سانى 100 مىڭعا جۋىق بولسا،
توڭكەرىلگەن تاباق سياقتى بۇل قورعاندار ەۋوپانىڭ كوپتەگەن
ەلدەرىندە، اتاپ ايتقاندا، گەرمانيادا، شۆەتسيادا، دانيادا،
شوتلانديادا، وركنەي ارالدارىندا، يسلانديادا، گرەنلانديادا،
لاتۆيادا، ەستونيادا، ۋكراينادا جانە رەسەيدە دە كەزدەسەدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، كەمە جاساۋ ونەرى - ۆيكينگ
مادەنيەتىنىڭ اجىراماس ءارى ەڭ قۇندى بولىگى. كەمەلەر تەڭىز
جاعالاۋلارىن مەكەن ەتكەن الگى حالىقتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى
كولىك قۇرالى عانا ەمەس، جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي، ءدىني جەرلەۋ
راسىمدەرىنىڭ دە وبەكتىسى. ۆيكينگدەر تەڭىز ساپارلارى مەن
جاۋگەرشىلىك ميسسيالارىن دا، جاڭا جەرلەردى بارلاپ قايتۋ ءۇشىن دە،
الىس-جاقىن ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، ساۋدا-ساتتىقتى
دامىتۋ ءۇشىن دە، قونىس اۋدارۋ ءۇشىن دە سول كەمەلەردى كەڭىنەن
پايدالانعان.
ۆيكينگدەردىڭ ءداستۇرلى باسپانالارى دا ەرەكشە نازار
اۋدارادى. ادەتتە ولار “long house”
(‘ۇزىن ءۇي’) دەپ اتالاتىن اعاشتان، تاستان نەمەسە شىمنان جاسالعان
ءارى توڭكەرىلگەن كەمە سياقتى كولبەۋ باسپانالاردا ءومىر سۇرگەن.
ونداي ۇيلەردە تەرەزەلەر بولماعاندىقتان ءۇيدى جىلتاتىن وتتىڭ
ءتۇتىنى سىرتقا ءۇي توبەسىندەگى ارنايى ويلاستىرعان ويىق تەسىكتەن
عانا شىعاتىن بولعان. قىس قاتتى بولاتىندىقتان ونداي ۇيلەردىڭ
قابىرعالارى ادەتتە وتە قالىڭ بولعان. جىلۋدى ۇستاۋ ءۇشىن ونداي
ۇيلەردىڭ قابىرعالارىنا اڭ تەرىلەرى مەن قالىڭ كىلەمدەر ىلىنەتىن
بولعان. ءۇي جيھازدارى وتە قاراپايىم ءارى جۇپىنى بولعان.
ۇيىقتايتىن بولمەلەردە توسەنىش رەتىندە، نەگىزىنەن، مالدىڭ
تەرىلەرى پايدالانىلعان. ۇزاق قىستا ايەلدەر اس بولمەدەگى نەگىزگى
شارۋاسىنان بولەك بالا-شاعاسىن باعىپ-قاعۋمەن، ءجىپ ءيىرىپ، ماتا
توقىپ، كيىم تىگۋمەن اينالىسقان. سوندىقتان دا، ماتا نەمەسە كىلەم
توقيتىن ورمەك ءار ءۇيدىڭ اجىراماس بولىگى بولعان. ءبىر ۇيدە اتا-
اجەلەرىنەن باستاپ كۇللى وتباسى بالا-شاعالارى مەن نەمەرە-
شوبەرەلەرىنە دەيىن بىرگە تۇرعان. جۇمىستان بوس ۋاقىتتارىندا
ۆيكينگدەر اڭ نەمەسە بالىق اۋلاعان، ەرمەك ءۇشىن ارا-تۇرا شاڭعى
نەمەسە كونكي تەپكەن. ەر ادامداردىڭ نەگىزىگى جۇمىسى قول
ونەرىمەن، كەمە جاساۋمەن، ۇزاققا سوزىلاتىن قىسقى ماۋسىمعا مول
وتىن قورىن دايارلاۋ، جەر وڭدەۋ جانە مال ءوسىرۋ سەكىلدى كۇندەلىكتى
تۇرمىس تىرشىلىكتەرمەن اينالىسقان.
ۆيكينگدەردىڭ قوعامى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك تۇرعىدان،
Thrals, Karls جانە Jarls دەپ اتالاتىن ءۇش تاپتان تۇرعان. بۇل
اقپاراتتىڭ قاينار كوزى بايىرعى يسلانديالىق ەددا ەپوسى بولسا،
مۇنى ارحەولگيا عىلىمىنىڭ ناتيجەلەرى دە قۋاتتايدى.
Thrals دەپ اتالىتىن الدىڭعى الەۋمەتتىك توپتاعىلار نەگىزىنەن
قوعامنىڭ تورتتەن ءبىرىن قۇرايتىن ەڭ كەدەي جانە الەۋمەتتىك ستاتۋسى
ەڭ تومەن قۇلدار مەن جالشىلار بولعان. سەبەبى قۇل يەلەنۋشىلىك
ۆيكينگ داۋىرىندە وتە ماڭىزدى رول اتقارعان. باسقاشا ايتقاندا،
جالشى قۇلدار كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا، ۇلكەندى-كىشىلى قۇرىلىستار
سالۋ ءۇشىن دە، ساۋدا-ساتتىق ءۇشىن دە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا،
ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە اۋاداي قاجەت بوعان. بۇل
الەۋمەتتىك كلاسس سوڭعى ەكى توپتىڭ فەرمالارىندا عانا ەمەس، ءۇي
شارۋاشىلىعىندا دا جالشىلىق ەتكەن. سونداي-اق، ولار قامالدار
تۇرعىزۋ ءۇشىن دە، جول سالىپ، كانالدار قازۋ ءۇشىن دە، قورعاندار
تۇرعىزۋ ءۇشىن دە، كەز كەلگەن قارا جۇمىستى اتقارۋ ءۇشىن دە قاجەت
بولعان. سوسىن، ۆيكينگدەر ەۋروپا ەلدەرىنە جاساعان باسقىنشىلىق
ساپارلارىنىڭ سوڭىندا جەرگىلىكتى ادامدارى ادەيى تۇتقىنداپ،
كەمەلەرىنە تيەپ الىپ، ولاردى ءوز ەلىندە جاپپاي قۇلدىققا جەككەن
نەمەسە ولاردى ارابتارعا قۇلدىققا ساتىپ جىبەرەتىن بولعان.
Karls دەپ اتالاتىن ەكىنشى توپتاعىلار نەگىزىنەن ەركىن
شارۋالار بولعان. ولاردىڭ جەكەمەنشىك فەرمالارى، جەرلەرى جانە
مالدارى بولعاندىقتان كۇندەلىكتى ومىردە ولار دا جەر جىرتۋ، سيىر
ساۋ، ءۇي سالۋ ءۇشىن قۇلدار مەن كەدەي جالشىلاردى كەڭىنەن
پايدالانعان.
ۆيكينگ قوعامىنىڭ اريستوكراتتارى Jarls دەپ اتالاتىن باي-
باقۋاتتى ءۇشىنشى توپتىڭ وكىدەرى بولعان. ولاردىڭ يەلىگىندە ءىرى
فەرمالارى مەن جوعارىدا اتالعان ۇزىن ۇيلەرى، جىلقىلارى جانە
كوپتەگەن قۇلدارى بولعان. بۇل توپتاعىلار نەگىزىنەن اكىمشىلك
قىزمەتتە، ساياساتتا جانە اڭ اۋلاپ، سپورتپەن شۇعىلدانعان، سەرۋەن
قۇرىپ نەمەسە وزدەرىمەن تەڭدەس بايلارمەن قارىم-قاتىناس جاساپ،
شەت ەلدەرگە شىعىپ، ەكسپەديتسيالارعا قاتىسقان. بۇل توپقا كىرەتىن
اريستوكراتتار قايتىس بولا قالسا، ولارمەن بىرگە قاراماعىنداعى
قۇلدارى دا قۇرباندىققا بىرگە شالىنىپ، قوجايىندارىمەن بىرگە
جەرلەنگەن. مۇنىڭ دالەلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ
ناتيجەسىنەن انىق بايقالادى.
جوعارىداعىلاردى قورىتا كەلە، بايىرعى سكانديناۆيالىق
ۆيكيندەر داۋىرىنە قاتىستى دەرەك كوزدەرىن جيناقتاپ ايتار بولساق،
ولاردىڭ ىشىندە جازبا دەرەكتەرىنە جاتاتىن ەنتسيكلوپەديالىق
مالىمەتتەردەن باستاپ، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىندە
جارىق كورگەن عىلىمي-تانىمدىق زەرتتەۋلەر دە، ۆيكينگ ءداۋىرىن
بەينەلەيتىن ەپوستار مەن اڭىز-قيسالار دا، جەر-سۋ اتاۋلارى
(توپونيمدەر) نەمەسە كىسى ەسىمدەرى دە، ارحەولوگيالىق ارتيفاكتىلەر
دە، لينگۆيستيكالىق ايعاقتار دا، ۆيكينگدەردىڭ گەنەالوگياسى دا،
ۆكينگ كەمەلەرى بەينەلەنگەن پەتروگليفتەر دە، ولاردىڭ جورىقتارى
مەن ساۋدا-ساتتىق جولدارىنىڭ كارتالارى دا، بايىرعى باسپانالارى
دا، كاسىبى دە، سول سياقتى گەنەتيكالىق ماتەريالدار دە قامتىلعان.
سىلتەمە جاسالعان ادەبيەتتىڭ ءتىزىمى:
1. Wikipedia (Free Encyclopeda)
2. ۆيكيپەديا (ينتەرنەت ەنتسيكلوپەديا)
3. Regis Boyer. Les Vikings. Histoire et Civlisation, 2004; رەجي بۋايە.
ۆيكينگي. يستوريا ي تسيۆيليزاتسيا. سانكت-پەتەربۋرگ، يزداتەلسۆو
ەۆرازيا.2014.
4. Gwyn Jones. A History of the Vikings. Oxford University Press”،
1968.
5. Robert Ferguson “The Vikings. A History”.
6. John Haywood.Northmen. The Viking Saga 793 – 1241 AD; «The
Penguin Hstorical Atlas of the Vikings».
7. لەبەدەۆ گ.س. «ەپوحا ۆيكينگوۆ ۆ سەۆەرنوي ەۆروپە ي نا رۋسي»
8.Rosalind Kerven.“Viking Myths & Sagas”; Jane Smiley. “The Sagas
of the Icelanders”
9. Lars Brownworth. “The Sea Wolves: A History of the Vikings” .
10 Neil Oliver. “TheVikings”; “A History of Ancient Britain”; “A
History of Scotland”.
11. Thomas Williams “Viking Britain: A History”.
12.Snorri Sturluson. The Prose Edda: Norse Mythology.
13. Davidson H. Myths and symbols in Pagan Europe.
14. Else Roesdahl. The Vikings. Penguin books, 2016.
15. Thor Heyerdahl. The Search for Odin.
16. Snorri Sturluson “The History of the kings of Norway”.
17. Vibeke Roggen. Thor Heyerdal’s Search for Odin. Pengguin books,
2016.
18.ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. الما-اتا،
1961. ە.1. س.483-484.
19. احمەت توقتاباي. «تۇركى حالىقتارىنىڭ جىلقى مادەنيەتى».
«عىلىم» اسپاسى. استانا، 2015.
20. The Vking Rune. Swedish names: Top 100 Popular Names in Sweden
