Ótken aptada professor Ádil Ahmetovtyń «Vıkıngderdiń izimen». (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynan «Lıngvıstıkalyq dáıekter ne deıdi?» bólimi oqyrman nazaryna usynylǵan. Osy kitaptan úzindi jarııalaýdy odan ári jalǵastyramyz. Birge oqıyq.
Budan aldynda atalyp ótkendeı, Skandınavııa qorǵandary men
Azııadaǵy skıf/saq qorǵandarynyń arasynda tańqalarlyq
uqsastyqtar bar. Bul sózimizdiń negizsiz emes ekendigin dáleldeý
úshin birneshe dáıekti mysaldar keltirelik. Máselen, baıyrǵy
jıhanger ári jaýynger vıkıngderdiń kemeleri týraly jazylǵan
Arne Emıl Krıstıensenniń (Arne Emil Christiansen) “Vıkıng
kemeleriniń mýzeıie jolnusqa” (“Guide to Viking Ship Museum”)
atty kitapshasynda Norvegııadaǵy Oseberg qorǵanynda 1904-jyly
júrgizilgen arheologııalyq qazba jumystardyń nátıjeleri týraly
ǵajap málimetter kezdesedi jáne eń tańǵalarlyǵy, Oseberg
qorǵanynan norveg arheologtary vıkıng kemesin jáne sol kemege
jerlengen eki áıeldiń mýmııalary men on tórt jylqynyń qańqa
súıekterin, emen aǵashynan jasalǵan tórt dońǵalaqty arba men
tórt shanany, bederli oıýlarmen áshekeılengen abdyrany, úsh
taǵandy temir mosy men soǵan ilip as pisiretin shoıyn qazandy,
aǵash sapty temir pyshaqty, emennen oıylǵan astaýlar men
ojaýlardy, sondaı-aq, qol dıirmendi, jumsaq bylǵarydan tigilgen
qysqa qonyshty eki másini jáne buǵy múıizderinen jasalǵan
taraqtardy qazyp alǵan. Sosyn, álgi kitapshaǵa 1880-jyly
Norvegııanyń Sandar deıtin eldi mekeniniń mańaıyndaǵy
«Gokstad» fermasyna jaqyn ornalasqan «Korol qorǵany» dep
atalyp ketken úlken qorǵanǵa qatysty norveg arheologtarynyń
jazba derekteri de qosa tirkelgen. Álgi derekter boıynsha, bul
qorǵannan da vıkıng kemesi men sol kemede jerlengen jas shamasy
50 men 70 jas arasyndaǵy er adamnyń mýmııasy men Oseberg
qorǵanynan tabylǵan artefaktilerge uqsas buıymdar men 12
jylqynyń qańqa súıekteri tabylǵan. Qazir álgi keme de o bastaǵy
qalpyna keltirilip, Oslodaǵy vıkıngderdiń kemeler mýzeıinde
saqtaýly tur.
Norvegııa astanasyndaǵy vıkıng mýzeıinen alynǵan álgi
kitapshany qaıta saraptaý nátıjesinde Soltústik Eýropada da saq
qorǵandarynyń bar ekendigine tıtteı de kúmánim qalmady. Sebebi
Norvegııanyń joǵaryda atalǵan qorǵandarynan tabylǵan
artefaktiler men Altaıdaǵy Berel qorǵandarynan qazylyp
alynǵan artefaktilerdiń ǵajap uqsastyǵy skandınavııalyq
vıkıngder men saqtardyń túpki teginiń bir ekendigine aıqyn jón
silteıdi. Sosyn, Norvegııadaǵy vıkıng qorǵandary men elimizdegi
saq qorǵandarynyń arasyndaǵy kózge uryp turǵan álgindeı
uqsastyqtardy jaı ǵana kezdeısoqtyq deýge múlde bolmaıtyn
sııaqty. Óıtkeni bulaısha paıymdaýǵa sebep bolyp otyrǵan
bultartpas dáıekterdiń jáne biri tómendegideı.
2000-2001-jyldary Qazaqstannyń Ulybrıtanııa, Irlandııa
jáne Norvegııa memleketterindegi ókiletti Elshisi qyzmetinde
júrgen kezimde sońǵy eldiń munaı astanasy - Stavanger qalasynda
is-saparmen bolyp, sol qala ornalasqan munaıly aımaqtyń tarıhı-
mádenı muralaryna baǵyshtalǵan Elı Aga jáne Hans Eıvınd
Nastyń “Rýnıka jazýynan munaı munarasyna deıin” (Eli Aga and
Hans Eyvind Naes.“From Runes to Rigs”) atty kitabymen, sol
sııaqty 2006 jyly jaryq kórgen Ian Ove Ekebergtiń “Norvegııa:
ótkeni, búgini, keleshegi” (Jan Ove Ekeberg: past // present // future”)
atty týyndysynan baıyrǵy vıkıngderdiń tarıhy, ustanǵan dinı
nanym-senimderi jáne olardyń joǵaryda atalǵan qorǵandarymen
qatar kıeli sanalatyn ózge de qorǵandarynyń bar ekendigine kóz
jetkizdim. Mysaly, sońǵy kitapta osydan 3000 jyl buryn
turǵyzylǵan Regehaugen jáne Tangarhaug (Táńirqorǵan bolýy
yqtımal – Á.A.) sekildi iri qorǵandar toby jóninde de naqty
maǵlumattar kezdesedi. Cosyn, atalmysh qorǵandardyń qos
sózderden turatyn qurama ataýlaryndaǵy -haugen, -haug degen
sózderdiń qazaq tilindegii qorǵan degen sózben aıtylýy jaǵynan
da, maǵyna jaǵynan da óte jaqyn ekendigin baıqamaý múmkin emes.
Enıklopedııalyq aqparat kózderinen baıqalyp otyrǵandaı,
Skandınavııa aýmaǵynda, naqtyraq aıtqanda, Norvegııa men Shveııa
jerlerinde áleýmettik statýsy bıik ári elge keńinen tanymal
tulǵalar jerlengen ondaǵan úlken qorǵandar toby kezdesedi.
Olardyń kópshiligi arheologtar tarapynan áli zerttelmegen. Sol
sııaqty, Shveııa aýmaǵyndaǵy ondaı qorǵandardyń jalpy sany 250
shaqty bolsa, Norvegııada 300-ge tarta úlken qorǵandar legi
kezdesedi. Mundaı qorǵandar Danııada da ushyrasady. Sosyn, ashyq
aqparat kózderinen baıqalyp otyrǵandaı, vıkıngder jerlengen
kemelerdiń ústine úıilgen qorǵandar tek Norvegııa aýmaǵynda ǵana
emes, sonymen qatar Brıtanııa aýmaǵynda da, Danııa men Shveııada
da, tipti, Reseıde de kezdesetini kózge uryp tur. Sosyn, kúlli
Eýropa keńistiginde myńdap sanalatyn qorǵandardyń (olardyń
ishinde júz myńdaǵan Skandınavııa qorǵandary da bar) álgi
geografııalyq aımaqtan múlde shalǵaıda, tipti, ıt arqasy qııanda
jatqan skıf/saq qorǵandarymen, atap aıtqanda, alyp Azııanyń
kindigi sanalatyn Tyva, Hakasııa nemese Altaı qoınaýyndaǵy
Berel, Pazyryk, Basadar, Týekt, Arjaan nemese Qazaqstannyń
Jetisý ólkesindegi Besshatyr nemese Alataý etegindegi Esik
qorǵandarymen sabaqtastyǵy, ııa bolmasa Azııa men Eýropa
qorǵandarynyń arasyndaǵy ǵajap uqsastyq joǵaryda sóz bolǵan,
aǵylshyn-saksondyqtardyń arǵy teginiń saqtardan taraǵandyǵyna
jón silteıtin gıpotezalyq boljamdar men tujyrymdardyń
shyndyqtan tipti de alys emestigin naqty dáleldep tur deýge tolyq
negiz bar.
Qorǵandardyń tarıhy jáne olardy turǵyzǵan baıyrǵy
halyqtardyń mádenıeti men olar somdaǵan órkenıetter Eýrazııa
aýmaǵymen ǵana shektelmeıdi. Óıtkeni bul qubylys Tynyq
Muhıttyń shyǵys jaǵyndaǵy, AQSh keńistiginde ornalasqan qorǵan
mádenıetimen de sabaqtas ekenin nazardan tys qaldyrýǵa
bolmaıdy. Aıtsa aıtqandaı-aq, kezinde baıyrǵy
amerıkalyqtardyń («úndisterdiń») Mıssısıpı mádenıetine tán
Kahokııa sekildi 4000 jyldyq tarıhy bar alyp qorǵandardyń da
Eýrazııa qorǵandarymen tamyrlas ekenin oqyrmandarǵa 2003-jyly
jaryq kórgen “Azııa – Berıngııa – Amerıka nemese amerıkalyq
‘únisterdiń’ azııalyq tegi” atty eńbegimizde málimdegen
bolatynbyz.
Qorǵandar týraly, onyń ishinde skıf-saq qorǵandary jaıly
júrgizilgen arnaıy zertteý jumystarynyń nátıjeleri de óte
mándi. Máselen, Tamara T.Raıstyń «Skıfy: stroıtelı stepnyh
pıramıd» degen kitabyna qosymsha retinde berilgen derekterden
Kýban, Taman, Qyrym, Dnepr, Don, Kıev, Poltava, Volga, Oral,
Altaı, Soltústik Mońǵolııa, Germanııa, Vengrııa jáne Rýmynııa
jerlerindegi qorǵandar shoǵyrynyń, ıaǵnı qorǵan mádenıetiniń b.z.
burynǵy jetinshi ǵasyrdan bastap, b.z. burynǵy ekinshi ǵasyrǵa
deıin jalǵasqan qubylys ekendigin baıqaımyz. Sonymen qatar,
atalmysh týyndydydaǵy túbi túrki qorǵan ataýlarynyń ózderi de
kóp nárseden habar beredi. Máselen, Kýban tobyndaǵy:
Karagodenashh, Kelermes, Kýrdjıp, Ýl, Ýrýp; Qyrym tobyna
kiretin: Ak-Mechet, Altyn-Oba, Dort-Oba, El-Tegen, Kara-Kııat,
Kýl-Oba, Temır, Salgır; Dnepr tobyndaǵy: Bashmak, Chertomlyk,
Chmyr, Ogıýz; Poltava tobyndaǵy: Akıýt; Volga tobyndaǵy:
Astrahan; Oral tobyndaǵy: Bısh-Oba; Altaı tobyndaǵy: Basadar,
Katanda, Kýraı, Pazyryk, Shıbe, Týekt; Soltústik Mońǵolııadaǵy
Noın-Ýla; Rýmynııadaǵy Kosıýrýl-Mare, Satý-Mare Eýrazııa
keńistigindegi baıyrǵy skıfterdiń (bul - skıfterge grekter bergen
ataý) saqtarmen tamyrlas ekenin aıǵaqtap tur.
Orys ǵalymy Iý.A.Shılov óziniń «Prarodına arıev» (Kıev,
1995) degen monografııasynda «qorǵan» degen uǵym baıyrǵy
shýmerlerdiń «kýr-an» nemese «kýr-gal» («aspan taý» nemese
«alyp taý») degen sózderinen taraıdy jáne qorǵan turǵyzý
mádenıeti Qara teńizdiń soltústik óńirinde b.z. burynǵy 4000-2000
jyldar aralyǵynda arattar men arı taıpalarynan bastalyp,
damı bastaǵan deı kelip, baıyrǵy qorǵandardyń o basta
antropomorftyq jáne astraldyq belgi retinde dúnıege kelgeninen
aqparat beredi.
Álemdik turǵydan qaraǵanda, qorǵandar Avstralııa men
Antarktıdadan basqa kontınentterdiń bárinde de kezdesetin mádenı
qubylys ekeni dáleldenip otyr. Ádette, qorǵandar qaıtys bolǵan
adamdar jerlenetin beıitterdiń ústine turǵyzylǵan nemese
jaratqanǵa jalbarynatyn kıeli oryn retinda somdalǵan jáne
olardyń formalary da ártúrli bolyp keledi. Sosyn, Eýrazııa
keńistiginde Batys Eýropadan bastap, sonaý Qıyr shyǵysta jatqan
Japonııaǵa deıin ár zamanda turǵyzylǵan qorǵandardyń bári derlik
kórinis tapqan. Alǵashqy dala qorǵandary b.z. deıingi 4000 jyl
buryn enolıt dáýirinde bastalyp, orta ǵasyrlarǵa deıin
jalǵasqany baıqalady. Máselen, arǵy tegi lıtvalyq amerıkandyq
ǵalym Marııa Gımbýtastyń «Qorǵan gıpotezasy» (Marija
Gimbutas “Kurgan hypothesis”) dep atalatyn zertteý jumysynda
alǵashqy qorǵandardy úndieýropalyq halyqtarmen qatar, skıfter
men skandınavııalyqtar da turǵyza bastaǵan degen naqty derek bar.
Sosyn, Marııa Gımbýtastyń 1956-jyly usynǵan “Qorǵan
gıpotezasynyń” negizgi nysanasy arheologııalyq derek kózderin
lıngvıstıkalyq derektermen ushtastyra otyryp, úndieýropa
tilderinde sóıleıtin halyqtardyń baıyrǵy otanyn anyqtaý
bolatyn. Bul gıpotezany qoldaýshylar qorǵan mádenıetin Qara
teńizdiń teriskeı jaǵy men Ońtústik shyǵys Eýropany b.z.b.
besinshi myńjyldyqtan úshinshi myńjyldyqqa deıin mekendegen
protoúndieýropalyq halyqtardan bastaý alady degen kózqarasqa
ıek artady. Al genetıka turǵysynan, qorǵan mádenıeti, negizinen, hromosomasy Ú R1a1 gaplotobyna jatatyn Orta Azııa, Batys
Azııa, Indııa jáne Shyǵys Eýropa halyqtaryna tán, al Batys
Eýropa halyqtarynda bul genetıkalyq marker óte sırek kezdesedi.
Kerisinshe, jańaǵy genetıkalyq marker norvegterdiń 23,6
paıyzyna tán bolsa, olarmen týystas shvedterdiń 18,4 paıyzyna
jáne aldyńǵy ekeýine etene jaqyn bolyp keletin danııalyqtardyń
da 16,5 paıyzyna tán eken. Demek, aǵylshyn-saksondyqtar men
skandınvııalyqtardyń arǵy teginiń saqtardan bastaý alatynyn
atalmysh genetıkalyq faktorlar da naqty dáleldep tur.
Reseı jerinde de qorǵandardyń neshe túri kezdesedi. Olardyń
asa kóp shoǵyrlanǵan jeri – Hakasııa. Ondaǵy eń áıgilisi Úlken
Salbyq qorǵany. Ony 1739-jyly G.F.Mıller ashyp,
S.V.Kıselevtiń jetekshiligimen qazba jumystaryn 1954-1956-
jyldary Keńes Odaǵy Ǵylym Akademııasynyń ekspedıııasy
júrgizgen. Sosyn, 1971-1974-jyldary Tyvanyń soltústigindegi
Ýıýk (Oıyq) ózeniniń boıyndaǵy «Patshalar alqaby» atanyp
ketken Arjan, Tarlyq eldi mekenderinde ornalasqan skıf
zamanynan qalǵan qorǵandarda júrgizilgen arheologııalyq
jumystardyń nátıjesi de aıtýǵa turarlyq. Dıametri 120 metr,
bıiktigi 3-4 metr bolatyn Arjan-1 qorǵanynan arheologtar bir
bekzadanyń jáne 16 adamnyń mýmııalary men 160-qa jýyq jylqy
qańqalaryn, altyn men kúmisten jasalǵan óte baǵaly buıymdardy
tabady. 2001-jyly arheologtar Arjan-2 qorǵanynan áleýmettik
statýsy bıik erli-zaıypty eki adamnyń mýmııasyn jáne olardyń
qasynan taza altynnan jasalǵan 20 kılogramǵa jýyq baǵaly
buıymdar, temirden jasalǵan qarý-jaraqtar, áskerı saýyt-
saımandar, kıim-keshek jáne ydys-aıaq t.b. buıymdardy da tabady.
(jalǵasy bar)
