Ötken aptada professor Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen». (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynan «Lingvistikalyq däiekter ne deidı?» bölımı oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq.
Būdan aldynda atalyp ötkendei, Skandinaviia qorǧandary men
Aziiadaǧy skif/saq qorǧandarynyŋ arasynda taŋqalarlyq
ūqsastyqtar bar. Būl sözımızdıŋ negızsız emes ekendıgın däleldeu
üşın bırneşe däiektı mysaldar keltırelık. Mäselen, baiyrǧy
jihanger ärı jauynger vikingderdıŋ kemelerı turaly jazylǧan
Arne Emil Kristiensennıŋ (Arne Emil Christiansen) “Viking
kemelerınıŋ muzeiıe jolnūsqa” (“Guide to Viking Ship Museum”)
atty kıtapşasynda Norvegiiadaǧy Oseberg qorǧanynda 1904-jyly
jürgızılgen arheologiialyq qazba jūmystardyŋ nätijelerı turaly
ǧajap mälımetter kezdesedı jäne eŋ taŋǧalarlyǧy, Oseberg
qorǧanynan norveg arheologtary viking kemesın jäne sol kemege
jerlengen ekı äieldıŋ mumiialary men on tört jylqynyŋ qaŋqa
süiekterın, emen aǧaşynan jasalǧan tört doŋǧalaqty arba men
tört şanany, bederlı oiularmen äşekeilengen abdyrany, üş
taǧandy temır mosy men soǧan ılıp as pısıretın şoiyn qazandy,
aǧaş sapty temır pyşaqty, emennen oiylǧan astaular men
ojaulardy, sondai-aq, qol diırmendı, jūmsaq bylǧarydan tıgılgen
qysqa qonyşty ekı mäsını jäne būǧy müiızderınen jasalǧan
taraqtardy qazyp alǧan. Sosyn, älgı kıtapşaǧa 1880-jyly
Norvegiianyŋ Sandar deitın eldı mekenınıŋ maŋaiyndaǧy
«Gokstad» fermasyna jaqyn ornalasqan «Korol qorǧany» dep
atalyp ketken ülken qorǧanǧa qatysty norveg arheologtarynyŋ
jazba derekterı de qosa tırkelgen. Älgı derekter boiynşa, būl
qorǧannan da viking kemesı men sol kemede jerlengen jas şamasy
50 men 70 jas arasyndaǧy er adamnyŋ mumiiasy men Oseberg
qorǧanynan tabylǧan artefaktılerge ūqsas būiymdar men 12
jylqynyŋ qaŋqa süiekterı tabylǧan. Qazır älgı keme de o bastaǧy
qalpyna keltırılıp, Oslodaǧy vikingderdıŋ kemeler muzeiınde
saqtauly tūr.
Norvegiia astanasyndaǧy viking muzeiınen alynǧan älgı
kıtapşany qaita saraptau nätijesınde Soltüstık Europada da saq
qorǧandarynyŋ bar ekendıgıne tittei de kümänım qalmady. Sebebı
Norvegiianyŋ joǧaryda atalǧan qorǧandarynan tabylǧan
artefaktıler men Altaidaǧy Berel qorǧandarynan qazylyp
alynǧan artefaktılerdıŋ ǧajap ūqsastyǧy skandinaviialyq
vikingder men saqtardyŋ tüpkı tegınıŋ bır ekendıgıne aiqyn jön
sılteidı. Sosyn, Norvegiiadaǧy viking qorǧandary men elımızdegı
saq qorǧandarynyŋ arasyndaǧy közge ūryp tūrǧan älgındei
ūqsastyqtardy jai ǧana kezdeisoqtyq deuge mülde bolmaityn
siiaqty. Öitkenı būlaişa paiymdauǧa sebep bolyp otyrǧan
būltartpas däiekterdıŋ jäne bırı tömendegıdei.
2000-2001-jyldary Qazaqstannyŋ Ūlybritaniia, İrlandiia
jäne Norvegiia memleketterındegı ökılettı Elşısı qyzmetınde
jürgen kezımde soŋǧy eldıŋ mūnai astanasy - Stavanger qalasynda
ıs-saparmen bolyp, sol qala ornalasqan mūnaily aimaqtyŋ tarihi-
mädeni mūralaryna baǧyştalǧan Eli Aga jäne Hans Eivind
Nastyŋ “Runika jazuynan mūnai mūnarasyna deiın” (Eli Aga and
Hans Eyvind Naes.“From Runes to Rigs”) atty kıtabymen, sol
siiaqty 2006 jyly jaryq körgen Iаn Ove Ekebergtıŋ “Norvegiia:
ötkenı, bügını, keleşegı” (Jan Ove Ekeberg: past // present // future”)
atty tuyndysynan baiyrǧy vikingderdıŋ tarihy, ūstanǧan dıni
nanym-senımderı jäne olardyŋ joǧaryda atalǧan qorǧandarymen
qatar kielı sanalatyn özge de qorǧandarynyŋ bar ekendıgıne köz
jetkızdım. Mysaly, soŋǧy kıtapta osydan 3000 jyl būryn
tūrǧyzylǧan Regehaugen jäne Tangarhaug (Täŋırqorǧan boluy
yqtimal – Ä.A.) sekıldı ırı qorǧandar toby jönınde de naqty
maǧlūmattar kezdesedı. Cosyn, atalmyş qorǧandardyŋ qos
sözderden tūratyn qūrama ataularyndaǧy -haugen, -haug degen
sözderdıŋ qazaq tılındegıı qorǧan degen sözben aityluy jaǧynan
da, maǧyna jaǧynan da öte jaqyn ekendıgın baiqamau mümkın emes.
Ensiklopediialyq aqparat közderınen baiqalyp otyrǧandai,
Skandinaviia aumaǧynda, naqtyraq aitqanda, Norvegiia men Şvesiia
jerlerınde äleumettık statusy biık ärı elge keŋınen tanymal
tūlǧalar jerlengen ondaǧan ülken qorǧandar toby kezdesedı.
Olardyŋ köpşılıgı arheologtar tarapynan älı zerttelmegen. Sol
siiaqty, Şvesiia aumaǧyndaǧy ondai qorǧandardyŋ jalpy sany 250
şaqty bolsa, Norvegiiada 300-ge tarta ülken qorǧandar legı
kezdesedı. Mūndai qorǧandar Daniiada da ūşyrasady. Sosyn, aşyq
aqparat közderınen baiqalyp otyrǧandai, vikingder jerlengen
kemelerdıŋ üstıne üiılgen qorǧandar tek Norvegiia aumaǧynda ǧana
emes, sonymen qatar Britaniia aumaǧynda da, Daniia men Şvesiiada
da, tıptı, Reseide de kezdesetını közge ūryp tūr. Sosyn, küllı
Europa keŋıstıgınde myŋdap sanalatyn qorǧandardyŋ (olardyŋ
ışınde jüz myŋdaǧan Skandinaviia qorǧandary da bar) älgı
geografiialyq aimaqtan mülde şalǧaida, tıptı, it arqasy qiianda
jatqan skif/saq qorǧandarymen, atap aitqanda, alyp Aziianyŋ
kındıgı sanalatyn Tyva, Hakasiia nemese Altai qoinauyndaǧy
Berel, Pazyryk, Basadar, Tuekt, Arjaan nemese Qazaqstannyŋ
Jetısu ölkesındegı Besşatyr nemese Alatau etegındegı Esık
qorǧandarymen sabaqtastyǧy, iia bolmasa Aziia men Europa
qorǧandarynyŋ arasyndaǧy ǧajap ūqsastyq joǧaryda söz bolǧan,
aǧylşyn-saksondyqtardyŋ arǧy tegınıŋ saqtardan taraǧandyǧyna
jön sılteitın gipotezalyq boljamdar men tūjyrymdardyŋ
şyndyqtan tıptı de alys emestıgın naqty däleldep tūr deuge tolyq
negız bar.
Qorǧandardyŋ tarihy jäne olardy tūrǧyzǧan baiyrǧy
halyqtardyŋ mädenietı men olar somdaǧan örkenietter Euraziia
aumaǧymen ǧana şektelmeidı. Öitkenı būl qūbylys Tynyq
Mūhittyŋ şyǧys jaǧyndaǧy, AQŞ keŋıstıgınde ornalasqan qorǧan
mädenietımen de sabaqtas ekenın nazardan tys qaldyruǧa
bolmaidy. Aitsa aitqandai-aq, kezınde baiyrǧy
amerikalyqtardyŋ («ündısterdıŋ») Missisipi mädenietıne tän
Kahokiia sekıldı 4000 jyldyq tarihy bar alyp qorǧandardyŋ da
Euraziia qorǧandarymen tamyrlas ekenın oqyrmandarǧa 2003-jyly
jaryq körgen “Aziia – Beringiia – Amerika nemese amerikalyq
‘ünısterdıŋ’ aziialyq tegı” atty eŋbegımızde mälımdegen
bolatynbyz.
Qorǧandar turaly, onyŋ ışınde skif-saq qorǧandary jaily
jürgızılgen arnaiy zertteu jūmystarynyŋ nätijelerı de öte
mändı. Mäselen, Tamara T.Raistyŋ «Skify: stroiteli stepnyh
piramid» degen kıtabyna qosymşa retınde berılgen derekterden
Kuban, Taman, Qyrym, Dnepr, Don, Kiev, Poltava, Volga, Oral,
Altai, Soltüstık Moŋǧoliia, Germaniia, Vengriia jäne Rumyniia
jerlerındegı qorǧandar şoǧyrynyŋ, iaǧni qorǧan mädenietınıŋ b.z.
būrynǧy jetınşı ǧasyrdan bastap, b.z. būrynǧy ekınşı ǧasyrǧa
deiın jalǧasqan qūbylys ekendıgın baiqaimyz. Sonymen qatar,
atalmyş tuyndydydaǧy tübı türkı qorǧan ataularynyŋ özderı de
köp närseden habar beredı. Mäselen, Kuban tobyndaǧy:
Karagodenaşh, Kelermes, Kurdjip, Ul, Urup; Qyrym tobyna
kıretın: Ak-Mechet, Altyn-Oba, Dort-Oba, El-Tegen, Kara-Kiiat,
Kul-Oba, Temir, Salgir; Dnepr tobyndaǧy: Başmak, Chertomlyk,
Chmyr, Ogiuz; Poltava tobyndaǧy: Akiut; Volga tobyndaǧy:
Astrahan; Oral tobyndaǧy: Biş-Oba; Altai tobyndaǧy: Basadar,
Katanda, Kurai, Pazyryk, Şibe, Tuekt; Soltüstık Moŋǧoliiadaǧy
Noin-Ula; Rumyniiadaǧy Kosiurul-Mare, Satu-Mare Euraziia
keŋıstıgındegı baiyrǧy skifterdıŋ (būl - skifterge grekter bergen
atau) saqtarmen tamyrlas ekenın aiǧaqtap tūr.
Orys ǧalymy Iý.A.Şilov özınıŋ «Prarodina ariev» (Kiev,
1995) degen monografiiasynda «qorǧan» degen ūǧym baiyrǧy
şumerlerdıŋ «kur-an» nemese «kur-gal» («aspan tau» nemese
«alyp tau») degen sözderınen taraidy jäne qorǧan tūrǧyzu
mädenietı Qara teŋızdıŋ soltüstık öŋırınde b.z. būrynǧy 4000-2000
jyldar aralyǧynda arattar men ari taipalarynan bastalyp,
dami bastaǧan dei kelıp, baiyrǧy qorǧandardyŋ o basta
antropomorftyq jäne astraldyq belgı retınde düniege kelgenınen
aqparat beredı.
Älemdık tūrǧydan qaraǧanda, qorǧandar Avstraliia men
Antarktidadan basqa kontinentterdıŋ bärınde de kezdesetın mädeni
qūbylys ekenı däleldenıp otyr. Ädette, qorǧandar qaitys bolǧan
adamdar jerlenetın beiıtterdıŋ üstıne tūrǧyzylǧan nemese
jaratqanǧa jalbarynatyn kielı oryn retında somdalǧan jäne
olardyŋ formalary da ärtürlı bolyp keledı. Sosyn, Euraziia
keŋıstıgınde Batys Europadan bastap, sonau Qiyr şyǧysta jatqan
Japoniiaǧa deiın är zamanda tūrǧyzylǧan qorǧandardyŋ bärı derlık
körınıs tapqan. Alǧaşqy dala qorǧandary b.z. deiıngı 4000 jyl
būryn enolit däuırınde bastalyp, orta ǧasyrlarǧa deiın
jalǧasqany baiqalady. Mäselen, arǧy tegı litvalyq amerikandyq
ǧalym Mariia Gimbutastyŋ «Qorǧan gipotezasy» (Marija
Gimbutas “Kurgan hypothesis”) dep atalatyn zertteu jūmysynda
alǧaşqy qorǧandardy ündıeuropalyq halyqtarmen qatar, skifter
men skandinaviialyqtar da tūrǧyza bastaǧan degen naqty derek bar.
Sosyn, Mariia Gimbutastyŋ 1956-jyly ūsynǧan “Qorǧan
gipotezasynyŋ” negızgı nysanasy arheologiialyq derek közderın
lingvistikalyq derektermen ūştastyra otyryp, ündıeuropa
tılderınde söileitın halyqtardyŋ baiyrǧy otanyn anyqtau
bolatyn. Būl gipotezany qoldauşylar qorǧan mädenietın Qara
teŋızdıŋ terıskei jaǧy men Oŋtüstık şyǧys Europany b.z.b.
besınşı myŋjyldyqtan üşınşı myŋjyldyqqa deiın mekendegen
protoündıeuropalyq halyqtardan bastau alady degen közqarasqa
iek artady. Al genetika tūrǧysynan, qorǧan mädenietı, negızınen, hromosomasy Ü R1a1 gaplotobyna jatatyn Orta Aziia, Batys
Aziia, İndiia jäne Şyǧys Europa halyqtaryna tän, al Batys
Europa halyqtarynda būl genetikalyq marker öte sirek kezdesedı.
Kerısınşe, jaŋaǧy genetikalyq marker norvegterdıŋ 23,6
paiyzyna tän bolsa, olarmen tuystas şvedterdıŋ 18,4 paiyzyna
jäne aldyŋǧy ekeuıne etene jaqyn bolyp keletın daniialyqtardyŋ
da 16,5 paiyzyna tän eken. Demek, aǧylşyn-saksondyqtar men
skandinviialyqtardyŋ arǧy tegınıŋ saqtardan bastau alatynyn
atalmyş genetikalyq faktorlar da naqty däleldep tūr.
Resei jerınde de qorǧandardyŋ neşe türı kezdesedı. Olardyŋ
asa köp şoǧyrlanǧan jerı – Hakasiia. Ondaǧy eŋ äigılısı Ülken
Salbyq qorǧany. Ony 1739-jyly G.F.Miller aşyp,
S.V.Kiselevtıŋ jetekşılıgımen qazba jūmystaryn 1954-1956-
jyldary Keŋes Odaǧy Ǧylym Akademiiasynyŋ ekspedisiiasy
jürgızgen. Sosyn, 1971-1974-jyldary Tyvanyŋ soltüstıgındegı
Uiuk (Oiyq) özenınıŋ boiyndaǧy «Patşalar alqaby» atanyp
ketken Arjan, Tarlyq eldı mekenderınde ornalasqan skif
zamanynan qalǧan qorǧandarda jürgızılgen arheologiialyq
jūmystardyŋ nätijesı de aituǧa tūrarlyq. Diametrı 120 metr,
biıktıgı 3-4 metr bolatyn Arjan-1 qorǧanynan arheologtar bır
bekzadanyŋ jäne 16 adamnyŋ mumiialary men 160-qa juyq jylqy
qaŋqalaryn, altyn men kümısten jasalǧan öte baǧaly būiymdardy
tabady. 2001-jyly arheologtar Arjan-2 qorǧanynan äleumettık
statusy biık erlı-zaiypty ekı adamnyŋ mumiiasyn jäne olardyŋ
qasynan taza altynnan jasalǧan 20 kilogramǧa juyq baǧaly
būiymdar, temırden jasalǧan qaru-jaraqtar, äskeri sauyt-
saimandar, kiım-keşek jäne ydys-aiaq t.b. būiymdardy da tabady.
(jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
