وتكەن اپتادا پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنان «بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگدەر جونىندە الەمدە قالىپتاسقان گيپوتەزالىق پايىمدار» ءبولىمى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بۇگىن «اعىلشىن-ساكسوندار مەن ساقتاردىڭ ارا جىگى» ءبولىمى ۇسىنىلىپ وتىر. بىرگە وقيىق. بىرگە تالقىلايىق!
اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگى ساقتاردان تاراعان دەگەن تۇجىرىم ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى داۋىرلەردە قالىپتاسقانىن دالەلدەيتىن دايەكتى تاريحي دەرەك كوزدەرى بارشىلىق. ماسەلەن، كەزىندە ساقتار كاسپي بويىنان شىعىسقا قاراي جىلجىپ، تەك باكتريا اۋماعىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باتىستا جاتقان كاۆكازدىڭ وتە شۇرايلى كاراباح ايماعىنا دا قونىستانعانى تۋرالى ب.ز. بۇرىنعى 63-جىل مەن 24-جىلدارى ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن گرەكتىڭ اتاقتى تاريحشىسى ءارى گەوگرافى سترابون جازىپ كەتكەن-ءدى. عالىم كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەزىندە الگى ايماق ساكاسينا ء(Sاkاsىnا) دەپ اتالعان. ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 23-79 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ءريمنىڭ كورنەكتى جازۋشىسى ءارى عۇلاما
تاريحشىسى ءپلينيدىڭ پايىمداۋىنشا، جوعارىدا ءسوز بولعان الگى ايماققا قونىستانعان ساقتار ساكاسساني (Sakassani) دەپ اتالعان.
الگى اتاۋ ساكا-سۋنۋ (Saka-sunu), ياعني ساقتىڭ ۇلى نەمەسە ۇرپاعى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن ءارى بۇل ەتيمولوگيانى العاش رەت 1519–1572 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن فلاماندىق فيلوسوف ءارى فيلولوگ گوروپيۋس بەكانۋس (Goropius Becanus) ۇسىنعان ەكەن. بۇل تۇجىرىمدى سونىمەن قاتار، اتاقتى نەمىس تەولوگى ءارى گۋمانيست عالىم مەلانچتونمەن (Melanchthon) قاتار العاش رەت لاتىن تىلىندە جارىق كورگەن «بريتانيا» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى ۆ.كامدەن (William Camden – 1777–1855) دە قۋاتتاپتى. سوسىن، وسى اتالعان دەرەك كوزدەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بريتاندىق تاريحشى-عالىم شارون تۋرنەر (Sharon Turner) دە ءوزىنىڭ 1799-1805 جىلدار ارالىعىندا جارىققا شىعارعان «اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ تاريحى» (“History of the Anlo-Saxons”) اتتى 4 تومدىق شىعارماسىندا اعىلشىندار مەن ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ و باستا ساقتاردان تاراعاندىعىنا ەش كۇمان كەلتىرمەگەن. ونىڭ ۇستىنە، 1827 جىلى جاريالاعان «ساق پا، پارسى ما؟» دەگەن عىلىمي ماقالاسىندا شارون تۋرنەر ءوز پايىمىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىنىڭ بۇلتارتپايتىن جانە ءبىر دالەلى رەتىندە ساقتاردان تامىر الاتىن، اعىلشىن-ساكسون جانە پارسى تىلدەرىنە ورتاق 262 ءسوزدى كولدەنەڭ تارتادى. كەزىندە الگى ماقالانى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى ەلىمىزدىڭ بىرنەشە اقپارات كوزدەرىندە («ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى» گازەتتەرىندە جانە «اقيقات» جۋرنالىندا) جاريالاعان بولاتىنبىز.
شارون تۋرنەردىڭ سول ماقالاسىنىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن وسى تۇستا قايتا جاڭعىرتساق، ارتىق بولا قويماس دەگەن ويدامىن، ويتكەنى اعىلشىن-ساكسوندىقتار مەن ساقتاردىڭ ورتاق ءتۇپ تامىرىنا تەرەڭ بويلاعان عالىم-تاريحشىلاردىڭ ىشىندە شارون تۋرنەردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ەندەشە، وسى دايەكتى ەسكەرە وتىرىپ، اتاقتى عالىمنىڭ «ساق پا، پارسى ما؟» اتتى عىلىمي ماقالاسىنىڭ تولىق نۇسقاسىنا نازار اۋدارالىق: «ءدال قازىر كورولدىك ادەبيەت قوعامىنىڭ
نازارىنا بىردەن ىلىگىپ، وزەكتى اڭگىمەگە ارقاۋ بولا قويماسا دا، اعىلشىن-ساكسوندىق بابالارىمىزدىڭ ازيالىق تەگى جونىندە ولاردىڭ بايىرعى تىلدەرىندەگى تامىرلاستىق قارىم-قاتىناستاردى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قول جەتكىزگەن كەيبىر تۇجىرىمدار مەن پايىمدارىمدى وقىرمانعا ۇسىنسام، مۇلدە ەلەۋسىز قالماس دەگەن ويدامىن. اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ تاريحىندا ولاردىڭ ارعى تەگى و باستان-اق ساقتاردان (Sاكاى نەمەسە Sاساە) تاراعان دەگەن تۇجىرىم قالىپتاسقان. كەزىندە ساقتار كاسپي بويىنان شىعىسقا قاراي جىلجىپ، باكترياعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باتىستا جاتقان كاۆكازدىڭ وتە شۇرايلى بولىگىنە دە قونىستانعان. ول زامانداردا، سترابوننىڭ ايتۋىنشا، الگى ايماق ساكاسينا ء(Sاkاsىnا) دەپ اتالسا كەرەك. پليني الگى ايماققا قونىستانعان ساقتاردى ساكاسساني ء(Sakassanى) دەپ اتاعان.
بۇل اتاۋ دىبىستالۋى جاعىنان ساكا-سۋنۋ (Saka-sunu), ياعني ساقتىڭ ۇلدارى نەمەسە ۇرپاعى دەگەن ۇعىمعا سايادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ءبىر ۇعىمنىڭ ەكى ءتۇرلى اتاۋى. بۇل ەتيمولوگيانى العاش ۇسىنعان گوروپيۋس بەكانۋس ء(Goropىus Becanus) ەكەن. اتاقتى مەلانچتون (Melanchthon) دا بۇل پىكىردى قۇپتاعان. ادەتتە مۇنداي ماسەلەلەرگە اركىم-اق كۇدىكپەن قاراپ، تالقىعا سالادى ەمەس پە؟ ال ءبىزدىڭ كامدەن (Camden) بولسا، الگى ەتيمولوگيانى تولىعىمەن قولداعان ەدى. مەنىڭ ءوزىم دە ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز جونىندەگى جوعارىدا ايتىلعان پىكىردى ەڭ ويعا قونىمدى دۇنيە دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ەكىنشى عاسىردا سترابون مەن پلينيدەن سوڭ پتولەمەي دە ساقتاردان باستاۋ الاتىن سكيفتەردىڭ ساكسوندار (saxones) بولىپ اتالعانىن اتاپ وتكەن. دەمەك، بۇل ايتىلعان پىكىردىڭ دۇرىستىعىن جانە اتالمىش ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ دە ساقتاردىڭ ۇرپاقتارىنان تارايتىندىعىن دالەلدەي تۇسەدى. ريمدىكتەر كەز كەلگەن سوزدەگى “ك” دەگەن ءارىپتىڭ ورنىنا “س” دەگەن تاڭبانى پايدالانعان، مىنە، سوندىقتان دا بىزدەر ولاردى “sاساە” دەپ جازىپ ءجۇرمىز. بىراق بۇل تەك رومان تىلىندەگى “س” ءارىپىنىڭ قاتە دىبىستالۋى (وقىلۋى). ماسەلەن، گرەك ءتىلدى جازۋشىلاردىڭ وزدەرى دە تسيتسەروننىڭ (سىسەrو) اتىن “كىkەrوو” تۇرىندە تاڭبالاعان.
دەمەك، جوعارىدا كەلتىرىلگەن تۇجىرىمدار اعىلشىن-ساكسوندىق بابالارىمىزدىڭ تۇپكى تەكتەرى ەۋروپاعا ازيادان كەلگەن جانە وعان دەيىن ولار كاسپي ماڭىن مەكەندەگەن دەگەن پىكىرگە جەتەلەيدى. جوعارى مارتەبەلى كەپپەل مىرزا دا ءوزىنىڭ كەيىنگى كەزدە جاساعان قىزعىلىقتى ساپارلارى كەزىندە الگى جەرلەردە بولىپ قايتقانىن بايانداي كەلىپ، مىنا ءبىر جايتكە توقتالادى. “اراكس (اrras) نەمەسە پلۋتارح جازىپ كەتكەن اراكسيس (اraxas) وزەنىنەن وتكەن سوڭ، وسى وزەن مەن كۋرا (ەجەلگى سۋrus نەمەسە سۋrnus) وزەنىنىڭ ورتاسىندا كاراباح (كاrabaugh) دەگەن ادەمى ايماق جاتىر. بۇل – ەجەلگى
ساقتاردىڭ (Sاساە نەمەسە ءSاساssanى) ەلى، پليني مەن سترابون جازىپ كەتكەن سكيفتەردىڭ جاۋىنگەر تايپاسى، ياعني ءبىزدىڭ
بايىرعى بابالارىمىز ساكسوندىقتاردىڭ ءدال ءوزى بولۋى كەرەك”، – دەيدى.
كاراباحتان سوڭ كەپپەل مىرزا شيرۆانعا ء(Sھىrwan), ياعني ەسكى زامانداعى البانيا جەرىنە جول تارتادى. سونىمەن، اراكس پەن كۋرانىڭ (بايىرعى اrrاحەs پەن سۋrnus) اراسىندا جاتقان شۇرايلى كاراباحتى ءوزىمىزدىڭ اعىلشىن-ساكسون بابالارىمىزدىڭ ازياداعى مەكەندەرىنىڭ ءبىرى بولعان دەپ توپشىلاۋعا بولاتىن سياقتى. ال كۋرا وزەنى بولسا، وسى ايماقتاعى ورىستار يەمدەنگەن ولكەنىڭ شەتكى شەبى بولعان. ورىستار مەن پارسىلاردىڭ اراسىندا بولعان سوڭعى سوعىس، نەگىزىنەن، وسى وڭىردەگى ساقتار (Sاساە نەمەسە ءSاساssanى) مەكەندەگەن جەرلەردىڭ ماڭىنان، كۋرا وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىنەن باستالعان سياقتى. ال ەگەر ورىستار يەلىك ەتكەن ايماقتىڭ شەبى كەڭەيىپ كەتكەن بولسا، ءبىزدىڭ ساق بابالارىمىز دا
سولاردىڭ قولاستىنا ءوتىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. وسى ۋاقيعالار مەنىڭ ويىمدى الەمنىڭ وسى شەتىنە جەتەلەپ، بىزدەن بۇرىن وتكەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پارسى تىلىندەگى كەيبىر سوزدەردىڭ ساكسون تىلىندەگى سوزدەرگە ۇقسايتىنىن بايقاعاندارىن ەسىمە قايتا ءتۇسىردى.
ماسەلەن، كامدەن (Camden): “كەرەمەت عالىم دجوزەف سكاليگەر (Joseph ءScalىger) بىزگە fader (اكە), muder (شەشە), brader (باۋىر), tuchter (قىز), band (بەلدىك) ت.س.س. سوزدەر پارسى تىلىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلادى جانە ولار ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى father (اكە), mother (شەشە), brother (باۋىر), daughter (قىز), band (بەلدىك) سياقتى سوزدەردەن ماعىناسى جاعىنان اينىمايدى دەگەندى ايتتى”،– دەگەن ەكەن (ساmden’s ءۆrىt. ءىntrod. ءسحححىىى.). وسىنداي جاقىندىقتىڭ بار ەكەنىن تۇسىنگەندىكتەن ماعان: “ەگەر ەكى تىلدەن ءبىر-بىرىنە ۇقساس الگىندەي بەس ءسوز تابىلعان بولسا، پارسى ءتىلى مەن اعىلشىن-ساكسون تىلدەرىن تەرەڭىرەك سالىستىرا زەرتتەپ، ودان دا كوپ ۇقساستىقتاردى تابۋعا بولادى عوي. ماعان سوسىن، ەگەر ساكسوندىقتار ازيادان تاراعان دەگەن تۇجىرىم دۇرىس بولاتىن بولسا، ەكى ءتىلدىڭ اراسىنداعى باسقا ۇقساستىقتار دا كوپتەپ تابىلىپ، ولار دالەلدەنگەن جاعدايدا ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ازيادان تارايتىندىعىمەن بىرگە ولاردىڭ اتا-تەكتەرى كاسپي تەڭىزى وڭىرىنەن گەرمان مۇحيتىنا (سولتۇستىك تەڭىزى نەمەسە اتلانت مۇحيتى بولۋى كەرەك – ءادىل احمەتوۆ) دەيىن بىرتە-بىرتە قونىس اۋدارعان دەگەن تۇجىرىمدى قۋاتتاۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى عوي” دەگەن وي كەلەن-ءدى. وسى تاقىرىپپەن بايلانىستى قالىپتاسقان وسىنداي كوزقاراس مەنى ەندى بۇل ماسەلەنى جەدەل زەرتتەپ، ەكى ءتىلدىڭ اراسىنداعى جاقىندىقتىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىن ناقتى دالەلدەۋ ارقىلى وعان كوزدى دە، كوڭىلدى دە سەندىرۋگە يتەرمەلەدى. بىراق ەكى ءتىلدىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق و باستا قانشالىقتى دەڭگەيدە بولعانىنا قاراماستان، قازىر ولاردىڭ ءبارىن دالەلدەۋ مۇمكىن بولا قويماسى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. سەبەبى ساكسوندىقتار جوعارىدا اتالعان بايىرعى قونىستارىنان اۋىپ كەتكەلى قازىر ەڭ كەم دەگەندە 2000 جىلداي ۋاقىت ءوتتى. ونىڭ ۇستىنە ولار ازيانىڭ سولتۇستىگىمەن باتىسقا قاراي جىلجي وتىرىپ، بۇكىل ەۋروپانىڭ
سولتۇستىگىن باسىپ ءوتۋ كەزىندە سان-قيلى قيىندىقتار مەن قاسىرەتتەردى باستان كەشىردى. “باسقا تۇسسە باسپاقشىل” دەگەندەي، ەلبا وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسىنا جەتكەنشە، ولار تاعدىردىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن تاتقانى شىندىق. سوسىن، بەرتىندە تاريح ساحناسىنان ورىن العان سوعىس ءورتى ولاردى ءۇش عاسىر بويى ريم يمپەرياسىنا قولجاۋلىق ەتتى. ءتىپتى، ودان سوڭىرا دا بريتانيادا ولاردى 400 جىلعا سوزىلاتىن جانە ءبىر بوداندىق كۇتىپ تۇرعان بولاتىن. بۇل جوعارىدا ءسوز بولعان، بىزگە جەتكەن تىلدەردىڭ ۇقساستىعى تۋرالى دەرەكتەر جازىلعان زاماننان كوپ بۇرىن ورىن العان. وسىلاردىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، الفرەدتىڭ زامانىندا اعىلشىن-ساكسوندىتار مۇلدە بولەك تىلدە سويلەگەنى ابدەن ىقتيمال ءارى ول كەزدەگى تىلدەردىڭ سوزدىك قورىنىڭ كوپشىلىگى دە ولاردىڭ كاراباح سەكىلدى عاجايىپ جەردە، اراكس، كۋرا وزەندەرىنىڭ بويىندا، كاسپي توڭىرەگىندە ءومىر سۇرگەن بايىرعى اتا-بابالارى قولدانعان، بىراق ءالى جەتىلە قويماعان قاراپايىم سوزدىك قوردان مۇلدە
الشاقتاپ كەتكەنى كۇمان تۋعىزبايدى.
ولاي بولسا، سونشاما زاماندى ارتقا تاستاعان بايىرعى پارسى ءتىلى كير (سۋrus) مەن داري ء(Darىus) پاتشالارى بيلىك قۇرعان زامانداعى پارسى ءتىلى بولۋدان الدەقاشان-اق قالىپ قويعان. ءسويتىپ، سوڭعى مىڭ جىل ىشىندە بۇل ءتىل شىعىس الەمىنىڭ اسا جەتىلگەن ءارى عۇلامالارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا نەگىز بولعان ەڭ يكەمدى دە كوركەم تىلگە اينالادى. سوندىقتان دا، وسى زامانداعى پارسى ءتىلى كەزىندە پارسىلارعا سوعىس اشىپ، ولاردى وڭاي تىزە بۇكتىرىپ، جەڭىل جەڭىسكە قول جەتكىزەم دەپ ءجۇرىپ، اجالىنان بۇرىن جان تاپسىرعان وركوكىرەك يۋلي تسەزار زامانىنداعى پارسى تىلىنە مۇلدە ۇقسامايدى. بۇل ايىرماشىلىق قازىرگى اعىلشىن ءتىلى مەن اعىلشىن-ساكسون زامانىنداعى سويلەنگەن ءتىلدىڭ اراسىنداعى
ايىرماشىلىقپەن پارا-پار.
قازىرگى پارسى ءتىلى بولسىن، ساكسون ءتىلى بولسىن بايىرعى زاماندا ساقتار مەن پارسىلاردى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ تۇرعان وزەندەر مەن تاۋلاردا بولعان شايقاستار كەزىندەگى تىلدەردەن مۇلدە وزگەشە. سوندىقتان، كەزىندە ءبىر-بىرىنە جاقىن بولعان ۋەلس، برەتون، يرلاند جانە گاال تىلدەرىنەن دە بۇل كۇندە كوزگە ۇرىپ تۇرعان ۇقساستىق تابۋ مۇمكىندىگى جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. ۇقساستىقتىڭ ماردىمسىز بولاتىن سەبەبى ساكسوندىقتار پارسىلاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەمەس. مۇنى دالەلدەگەن ەشكىم جوق. ساقتار پارسىلارمەن تامىرلاس، بىراق ولار پارسىلاردان تىكەلەي تاراماعان. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن تۋىستىق سەزىمدەرىنەن گورى جاۋلىعى باسىمداۋ بولعان. بىرتە-بىرتە بۇل جاۋلىق ۇلكەن سوعىسقا ۇلاسىپ، تۋىستاس تايپالار ءبىر-بىرىنەن مۇلدە قول ءۇزىپ كەتكەن بولاتىن. ءتىپتى پارسىلار كەزىندە ساقتاردى كۇتپەگەن جەردەن باس سالىپ، ولاردى مۇلدە قىرىپ تاستاۋعا دا از-اق قالعان بولاتىن. بۇل قاسىرەت ءتىپتى اتاقتى تاريحشىمىز شەرينگامدى ء(Sherىngham) بابالارىمىزدىڭ جوعارىدا اتالعان تەگىنەن باس تارتۋعا دا يتەرمەلەگەنى راس. سولايى سولاي بولعانمەن، ول زاماندا اياق استىنان جاسالعان كەز كەلگەن وقىس شابۋىل قارسىلاستاردى وتە قاتتى الاڭداتقانى بولماسا، ولاردى تۇگەلدەي جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بىراق وسىنداي دۇلەي ۋاقيعادان سوڭ ساقتاردىڭ الگى اپاتتان امان قالعاندارىن وزدەرىنىڭ سول وڭىردەگى ۇيرەنشىكتى قونىستارىن تاستاپ، باتىستى بەتكە الىپ، قاۋىپسىزدەۋ ايماققا اۋا كوشۋگە ءماجبۇر ەتكەنى ايدان
انىق.
بۇل جەڭىلىس ولاردى قاراباقتى تاستاپ شىعىپ، ەۋروپاعا جاقىنداۋ ايماقتارعا قونىس اۋدارۋعا يتەرمەلەۋى ابدەن ىقتيمال.
ال ريمدىكتەر نەمەسە ميتريداتتىقتار ء(مىthrىdates) باستاعان سوعىستار، يا بولماسا باسقا قيىندىقتار مەن قاقتىعىستار
ولاردى ۆيسلاعا ء(Vىstula) قاراي جىلجۋعا، ءسويتىپ، كەلە-كەلە قۇرلىقتىڭ ەڭ قيىر باتىسىنداعى مۇيىستەر مەن ارالدارعا باس ساۋعالاپ تىعىلۋعا ءماجبۇر ەتكەن سەكىلدى. وسىعان قاراعاندا، بايىرعى زاماندا ءبىر-بىرىنە ءتيىپ تۇرعان كورشىلەس ەلدەردەگى
تۋىستاس تايپالاردىڭ كوپشىلىگى و باستا ءبىر اعاشتىڭ دىڭىنەن تاراعان بۇتاقتار بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان پارسىلار دا،
ساقتار دا، ولارمەن كورشىلەس تايپالار دا ۇلكەن سكيف سەمياسىنان تاراعان يافەتتەر نەمەسە يافەتتەردىڭ ۇرپاقتارى بولۋى ىقتيمال.
جانە سولاي بولا تۇرعانمەن، بايىرعى پارسىلار مەن ساقتار سوزدىك قورى مەن سوزدىك قۇرامى ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىن ورتاق تىلدە سويلەدى دەۋگە بولا قويماس. دەگەنمەن، ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ تىلدەرى كەزىندە ورتاق ءبىر تىلدەن تاراعان ديالەكتىلەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ولاردىڭ بارىنە دە قاتىستى ورتاق سوزدەردىڭ ۇشىراسۋى عاجاپ ەمەس. ونداي سوزدەردى بىزدەر بايىرعى فرانكو-تەوتيسك جانە ساكسون تىلدەرىنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەزدەستىرىپ ءجۇرمىز. مەنىڭشە، مۇنداي ورتاق سوزدەردىڭ كەيبىر جۇعىن-جۇرناقتارى انگلو-ساكسون جانە پارسى تىلدەرىندە، ەكى ۇلتتىڭ باسىنان وتكەن كۇللى وزگەرىستەرگە قاراماستان، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ جەتۋى مۇمكىن. بىراق الگى وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان ولار قازىر بايىرعى تىلدەردىڭ ءار جەردە ۇشىراساتىن، شاشىراپ قالعان سارقىنشاقتارى رەتىندە عانا تانىلۋى مۇمكىن. وسى تۇجىرىمدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ەگەر ەكى ۇلتتىڭ اتا-تەكتەرى ەرتەرەكتە ءبىر-بىرىمەن جاپسارلاس ايماقتا ءومىر سۇرسە، مەيلى ودان بەرى 2000 جىل ۋاقىت وتسە دە، ولاردىڭ كورشىلەس بولعانىن تانىتاتىن كەيبىر بەلگىلەر الگىلەردىڭ تىلدەرىندەگى ۇقساستىقتان كورىنۋگە ءتيىستى عوي. مۇنداي ۇقساستىقتى تەك جۇرناق قالدىقتاردان تابارمىن دەگەن ۇمىتپەن مەن اعىلشىن-ساكسون تىلدەرىن قازىرگى پارسى تىلىمەن سالىستىرا زەرتتەدىم. جالپىلاما سالىستىرۋ ناتيجەسىندە 162 پارسى ءسوزىنىڭ ماعىنا جاعىنان تۋرا سونداي اعىلشىن-ساكسون سوزدەرىمەن تامىرلاس ەكەنىنە كوزىم جەتتى. مىنە، وسى ناتيجەلەردى ەندى جوعارىدا اتالعان ادەبيەت قوعامىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. بىراق الگى سوزدەردىڭ ءتىزىمىن ۇسىنباس بۇرىن تاعى دا ءبىر نارسەنىڭ باسىن اشىپ ايتۋدى پارىز سانايمىن. سوزدەردىڭ ۇقساستىعىنا ابدەن كوز جەتكىزگەن سوڭ، بۇل ەلدە كەزىندە پارسى تىلىنەن دە ەسكىرەك تاعى ەكى ءتىلدىڭ باسىم بولعانىن ەسكەرگەن ءجون. ولار – پەحلەۆي (pەھlvى) جانە زەند (zend) تىلدەرى. بۇلاردىڭ سوڭعىسى – ناقتى جازبا ۇلگىلەردى زەرتتەۋ ناتيجەسى كورىنىپ وتىرعانداي، ەڭ بايىرعى ءتىل دە، ەكىنشىسى، ياعني پەحلەۆي-حرونولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا، زەند جانە پارسى تىلدەرىنىڭ ارالىعىنداعى ءتىل. م.ءاnquetىl وسى ەلدە ءدال
وسى ۋاقىتقا دەيىن كۇنگە تابىناتىنداردىڭ كيەلى كىتابى بولىپ سانالاتىن زەنداۆەستانى (Zendavesta) زەرتتەپ تارجىمەلەۋ بارىسىندا بىرنەشە ەسكى قولجازبالارمەن جۇمىس ىستەپ، سولاردىڭ اراسىنان زەند ءتىلى مەن پەحلەۆي تىلدەرىنىڭ ناقتى ۇلگىلەرىن اشقان بولاتىن. وسى جاڭالىقتى نازاردا ۇستاي وتىرىپ، مەن ءوزىم دە الگى جازۋ ۇلگىلەرىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ ىشىنەن زەند تىلىنە جاتاتىن 57 ءسوز تاپتىم.
الگى سوزدەر اعىلشىن-ساكسون تىلدەرىندەگى ءدال سونداي 57 سوزگە وتە ۇقساس. ال 43 ءسوز جاڭاعى سەكىلدى ءبىزدىڭ ەسكى تىلىمىزدەگى سوزدەرمەن ۇقساس پەحلەۆي ءتىلىنىڭ سوزدەرى بولىپ شىقتى. بۇل 62 پارسى، 57 زەند جانە 43 پەحلەۆي سوزدەرى كەزىندە پەرسيادا باسىم بولعان ءۇش ءتىلدىڭ 262 ءسوزىن قۇرايدى جانە ولاردىڭ تۇگەلدەي اعىلشىن-ساكسون تىلدەرىندەگى ءدال سونداي
سوزدەرمەن ۇقساس ەكەندىگى بىزدەردىڭ تۇپكى اتا-بابالارىمىزدىڭ بايىرعى ازيانىڭ وسى اۋماعىنان شىققاندىعىن دالەلدەيدى. Cوسىن، مۇنشاما ءسوزدىڭ ءدال وسىنداي ۇقساس بولۋى كەزدەيسوقتىق دەۋگە ەشقانداي نەگىز جوق. ءارى مۇنى دالەلدەۋدىڭ ەشبىر قيىندىعى دا جوق. بىراق بۇرىن جاريالاعان ەڭبەكتەرىمدە بۇكىل ادامزات ءتىلىنىڭ تەگى – ءبىر-اق ءتىل، ال ۇلكەندى-كىشىلى الەمگە تاراعان باسقا تىلدەر سول جالعىز تىلدەن باستاۋ الادى دەگەن پىكىر ۇسىنعان ەدىم. ەندى وسىعان بايلانىستى مىناداي سۇراق تۋىندايدى: جاڭاعى 262 ۇقساستىق الگى تۇپكى ءتىلدىڭ قالدىقتارى ما، جوق الدە، ولار ىدىراعاننان كەيىن پايدا بولعان ەكى جاڭا ءتىلدىڭ تۋىستىعىنىڭ بەلگىلەرى مە؟ مەن مىسالعا كەلتىرگەن ۇقساس سوزدەر سيپاتى جاعىنان دا، سانى جاعىنان دا ءوزىمنىڭ كوكەيىمنەن شىقتى. ولار الگى سۇراقتاردىڭ الدىڭعىسىنان گورى سوڭعىسىنىڭ جاۋابى دەۋگە لايىق. سوندىقتان مەن ولاردىڭ ءتىزىمىن ارعى تەگىمىزدىڭ ساقتاردان تارايتىنىن، ونىڭ ىشىندە پارسىلارمەن تامىرلاستىقتان باستالىپ، زەندتەرگە، سودان سوڭ پەحلەۆيلەرگە ۇلاسقاندىعىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى
رەتىندە كەلتىرمەكشىمىن:
am - ءى am (مەن)
aelan - to burn (جانۋ)
alaw - a flame of ءfىre (الاۋ)
afora - a son (ۇل)
afa - the eldest son (ۇلكەن ۇل)
andega - an ءappoىnted term (بەلگىلەنگەن مەرزىم)
andan - term (مەرزىم)
ءabىdan - to ءabىde (كۇتۋ، شىداۋ)
اbadan - an abode ء(ۇي، تۇراق، اباد)
are - honour (قۇرمەت)
aray - ءdecoratىon (كوركەمدەۋ)
ءarىan - to honour (قۇرمەتتەۋ)
ءarayىdan - to adorn (اراياندىرۋ، ساندەۋ)
ase - as (سياقتى)
assay - ءlىke (سياقتى)
andget- the ءىntellect, sense (پapaسات، اقىل)
angar - reason (اقىل، پاراسات، اڭعارۋ)
andgashtan - to ءthىnk (ويلاۋ، اڭعارۋ)
enge - trouble (اۋرە)
anjam - ءgrىef (مۇڭ)
andjugh - a ءsىgh (كۇرسىنۋ)
angel - a hook (قارماق)
angulah - a button (تۇيمە)
ewe - water (cy)
aw - water (cy)
earmth - ءmىsery (بەيشارا)
urman - trouble (زاپا، كەدەيلىك)
ende - the end (سوڭى، شەتى)
anjam - the end (سوڭى، شەتى)
berend - ءfruىtful (جەمىستى)
bar - ءfruىt (جەمىس)
beeran - to carry (تاسۋ)
bar - a load (جۇك)
brother - a brother (باۋىر)
bradar - a brother (باۋىر)
barn - a barn (قورا)
barn - a covered place (قورا)
bearn - a son (ۇل)
barna - a youth (جاس بالا)
bedan - to offer (ۇسىنۋ)
bedroz - a present (سىيلىق)
balew- depraved (بۇزىلعان، بەتىمەن كەتكەن)
bulad - a malefactor (قىلمىسكەر)
beal - ءdestructىon (بۇزۋ)
bulaghan - a ءcalamىty (اپات)
ءbىlewىte - ءsىmple (قاراپايىم)
ءbىladah - ءfoolىsh (اقىماق)
beado - cruelty (قاتىگەزدىك)
bada - ءwىckedness (قاتىگەزدىك)
barbican - a front tower (الدىڭعى مۇنارا)
ءburbىk - a ءportىco (كولونادا)
bur - a chamber (كامەرا، بولمە)
barkh - an open room (اشىق)
ءblessىan - to bless (باتا بەرۋ)
ءbalىstan - to bless (باتا بەرۋ)
blad – ءfruىt (جەمىس)
the blade (ۇستاpa)
ءbalىdan, balandan - to grow ء(وcy)
ءbasىng - a ءpallىum, a chlamys (مانتيا)
ءbasuىan - to be clothed ءىn purple (كۇلگىن ءتۇستى كيىم كيۋ)
baz - a ءhabىt, ءrىch dress (داعدى، قىمبات كيىم)
bered - vexed (اشۋلى)
barat - ءdىsgusted ءtىred (تيتىقتاپ شارشاۋ)
beard - a beard (ساقال)
barbar - a barber (شاشتارازشى)
breost - the breast (كەۋدە)
ءbىstan - the breast (كەۋدە)
bysmor - ءىnfamy (ۇيات)
bazat - a ءcrىme (قىلمىس)
basaj - ءdepravىty (بەتىمەن كەتۋشىلىك)
bysgu - ءbusىness (بيزنەس)
ءbىshىng - ءbusىness (بيزنەس)
ءbىle - the beak, the ءbىll (تۇمسىق)
bull - the beak (تۇمسىق)
ءbىo - ءى ءexىst (مەن ءتىرىمىن)
bud - ءexىstence (تىرشىلىك ەتۋ)
benn - a wound (جاراقات)
bunawar - a sore (اۋرۋ)
ءbىl - a mattock (سوقا)
blowan - to flower (گۇلدەۋ)
ءbىlak - a flower (گۇل)
ءbىdan - to expect, to ءawaىt (كۇتۋ)
ءbىdar - ءwatchىng (باقىلاۋ)
ءbىdarى - ءvىgىlance (ساقتىق)
byld - ءfىrmness (بەرىكتىك)
ءbىlah - ءfىrm (بەرىك)
bend - a bond ء(تۇيىن)
band - a band, a ءchaىn (بەلدەۋ، شىنجىر)
bendan - to ءbىnd (بايلاۋ، تاڭۋ)
bandan, ءbandىdan - to ءbىnd (بايلاۋ)
bold - a town (قالا)
balad - a ءcىty (قالا)
bolt - a house ء(ۇي)
bulud - a ءdwellىng (تۇراق)
byan - to ءىnhabىt (تۇرۋ)
ءbىnland - ءcultىvated land (وڭدەلگەن جەر)
ءbىngha - a ءdwellىng (تۇراق)
beam - the sunbeam (كۇن ءcاyلecى)
ءbeamىan - to beam (ساۋلە شاشۋ)
bam - the ءmornىng (ەرتەڭگىسىن)
ءsىfer, pure, chaste (بۇزىلماعان، تازا)
saf - pure (تازا، ساف)
safa - ءpurىty (تازالىق)
samod - together, ءىn ءlىke manner (بىpگe)
ءsaehىm - a partner ء(اpىپتec)
ءmىrran - to ءhىnder (كەدەرگى بولۋ، كepى تارتۋ)
maraw - go not (بارما)
marang -a bar (بار، ىشىمدىك پەن تىسكە باسار ساتاتىن ورىن)
man - ءwىckedness (وڭباعاندىق)
mang - ءcheatىng, a ءthىef (ۇرى)
mona - the moon (اي)
mang - the moon (اي)
maden - a ءmaىden (قىزمەتشى ايەل)
madah - a female (ايەل)
moder - mother (انا)
madar - mother (انا)
mاrا - the ءnىght-mare (قۇبىجىق)
mar - ءsىck (ناۋقاس، اۋرۋ)
ءىma - pay, reward, ءtrىbute (تولەم، مال، ءececىن قايتارۋ)
malwar - ءrىch (باي، مالدى)
maldar - a ءrىch man (باي ادام)
ءmanى - many (كوپ)
ءmalى - many (كوپ)
morth - death ء(ولىم، مەرت بولۋ)
murda - dead (ولگەن، مەرت بولعان)
morther - murder ء(ولىم)
murdan - to ءdىe ء(ولۋ، مەرت بولۋ)
mearc - a ءlىmىt (شەك)
marz - a ءlىmىt (شەك)
mus - a mouse (تىشقان)
murz - a mouse (تىشقان)
must - new ءwىne (جاس شاراپ)
mustar - new ءwىne (جاس شاراپ)
na - not (جوق، ەمەس)
nah - not (جوق، ەمەس)
naegl - a ءnaىl (شەگە، تىرناق)
nakhun - a ءnaىl (شەگە)
nafel - the navel (كىندىك)
nal - the navel (كىندىك)
nama - a name ء(ecىم، نام)
nam - a name ء(ecىم، نام)
ءىameutha - ءىllustrىous (اتاقتى، بەلگىلى)
ءnamى - ءىllustrىous (بەلگىلى)
necca - the neck (مويىن)
nojat - the collar (جاعا)
neow - new (جاڭا)
no - new (جاڭا)
nu - now (قaزىp)
nun - now (قaزىp)
ءnىgan - ءnىne (توعىز)
nuh - ءnىne (توعىز)
hol - health (دەنساۋلىق)
hal - ءquىet, ءfىrmness (بepىكتىك)
hare - hoary (جاسى كەلگەن، سامايى aعارعان)
ءharىd - venerable (جاسى كەلگەن، كارى)
ءىsa - ءىce (مۇز)
ءhasىr - ءىce (مۇز)
earn - ءى am (مەن، مەنمىن)
hayam - ءى am (مەن، مەنمىن)
ءىuc - a yoke (بۇعay)
yugh - a yoke (بۇعay)
rad - a road (جول)
rah - a road (جول)
reste - ءquىet (تىنىش)
rast - secure (قاۋىپسىز)
duru - a door (ەسىك)
dar - a door (ecىك)
ءdenى - slaughter (سويۋ)
dam - a groan, black blood (قارا قان)
ءdىm - obscure (كۇڭگىرت)
damah - a cloud (بۇلت)
gabban - to ءderىde (كەلەمەجدەۋ)
ghab -a ءfoolىsh ءbىtter ءexpressىon (تىرجيۋ)
gaf - ءloquacىous (مىلجىڭ)
guftan - speech, to relate (سويلەۋ)
cu - a cow (سيىر)
go - a cow (سيىر)
gers - grass ء(شوپ)
gryah - grass ء(شوپ)
ءgىfr - greedy (پەس)
ءgurى - ءavarىce (پەس)
faeen - fraud (الداۋ)
faj - a ءlىe (وتىpىك)
sum - some ء(بىpaز)
suman -a ءlىttle (كىشكەنتاي)
reel - ءprosperىty (گۇلدەنۋ، دامۋ)
salaf - ءluxurىous (قىمبات، باي)
steorra - a star (جۇلدىز)
ءsىtarah - a star (جۇلدىز)
losewest - ءdeceptىon (الداۋ)
ءlosىdan - to ءdeceىve (الداۋ)
leogan - to tell a ءlىe (وتىpىك ايتۋ)
lay - ءlyىng (وتىرىك ايتۋ)
hlogun - they laughed (ولار كۇلدى)
lagh - a jest, lot, ءpraىse (ماقتاۋ)
laf - ءpraىse (ماقتاۋ)
lufa - love (ماحاببات)
laheb - love (ماحاببات)
lam - lame (اقساق)
lam - crooked (قىڭىر)
lang - lame (اقساق)
ءlىppa - the ءlىp ء(epىن)
law - the ءlىp ء(epىن)
laf - the ءremaىnder (قالدىق)
lab - ءremaىnىng (قالدىق)
less - the less (كەم، از)
lash - small (كىشكەنتاي)
lar - ءlearnىng (ۇيرەنۋ)
lur - ءabىlىty (قابىلەت)
lust - ءdelىght ء(لاززات aلy)
lustan - to sport (قالجىڭداۋ)
lust - ءluxurىousness (بايلىققا مالىنۋ)
lashan - ءnىce, soft (ادەمى، جۇمساق)
blyd - tumult (ۋ-شۋ)
hlydan - to rage, to make a ءnoىse (شۋلاۋ)
lud - ءfurىous ءaltercatىon ء(سوز قاقتىعىستىرۋ)
ءlىst - knowledge ء(بىلىم)
ءlىstum - ءskىlfully (ىسكەرلىكپەن)
ءlazىr - clever (اقىلدى)
thu - thou (سەن)
to - thou (سەن)
ءthىnan - to ءdeclىne, to become ءthىn (ارىقتاۋ)
ءtanىk - ءthىn (جۇقا)
ءtىnterg - torment (قيناۋ، قينالۋ)
tang - ءtىght (تار)
ءtىntregan - to torture (قورلاۋ)
ءtangى - ءanguىsh (قورلىق)
ءtawىan - to ءcultىvate (وڭدەۋ)
tan - an ءىnhabىtant (تۇرعىن)
teman - to teem, to ءbrىng forth abundantly (قاپتاپ كەتۋ، قۇيىلۋ)
toma - ءtwىns (ەگىزدەر)
wen - hope ء(ۇمىت)
ءawanىdan - to hope (ۇمىتتەنۋ)
wenan - to expect (كۇتۋ)
ءawanىdan - to expect (كۇتۋ)
ysel - a spark (جارقىل)
azar - ءfىre (وت)
raene - ءprىde, ءgloryىng (نامىس، ءلاززات الۋ)
awrang - power, glory (بيلىك، ءلاززات)
ae - a law (زاڭ)
aym - a law (زاڭ)
paeca -a ءdeceىver (الدامشى)
pak - ءvىle (جەكسۇرىن)
paecan - to ءdeceىve (الداۋ)
pakh - ءىngratىtude (جاقسىلىقتى بىلمەيتىن، قايىرىمسىزدىق)
paeth - a path, a footway (جالعىزاياق جول)
pay - pa, a footstep (ادىم)
pal - a stake (قازىق)
palar - a beam of wood ء(بىp توپ aعاش، ورمان)
paell - colour ء(تۇس، بوياۋ)
paludan - to besmear ء(مۇڭسۋ)
pyndan - to shut up, ءىmpound (قاماپ قويۋ)
ءpyndىng - a ءfetterىng (شىنجىر، قۇرcay)
paywand - a ءchaىn, a shackle (شىنجىر، تۇساۋ)
to - to (قاراي)
ta - to (قاراي)
taer - a tear (كوزدىڭ جاسى)
tar - ءmoىst (شىق، دىم)
tarb - torture (قورلىق)
taeran - to tear (جىرتۋ)
ءtarakىdan - to ءsplىt (جارۋ، وتىن جارۋ)
telan - to tell (ايتۋ)
talagh - a ءvoىce (داۋىس)
ءteىss - ءafflىctىon (باقىتسىزدىق، اۋرۋ)
tasah - ءgrىef (قايعى)
ءteىsse - a ءstrىpe (جولاق)
tazyanah - a scourge (قامشى)
ءtىr - a lord, ءtىr, a ءchىef (باستىق)
ءtىr - glory ء(لاززات)
tur - a hero, ءbrىght (باتىر، اقىلدى)
ءsىofotha - bran (كەبەك)
sapos - bran (كەبەك)
seel - ءtىme (ۋاقىت)
sal - a year (جىل)
seepah - age (جاس)
ءsulى - a plough (سوقا)
sac - ءdىscord, quarrel (جاڭجالداسۋ)
sakht – ءvىolent, stubborn (ايتقانىنان قايتپايتىن)
sur - ءsurىg, sour (اششى)
ءsىrka - ءsىrkah, ءvىnegar (cىpكe سۋى)
salh - a ءwىllow (جاستىق)
salah - a ءwىcker-basket (توقىلعان سەبەت)
sorg – sorrow (سور، مۇڭ)
sog - ءgrىef (قايعى)
sugwar - sorrowful (قايعىلى)
sol, solen - a shoe, a sandal (اياقكيىم، ساندال)
salu -a coarse shoe (قاراپايىم اياقكيىم)
supwah - a shoe (اياقكيىم)
sole - the sole (ۇلتان)
sul - the sole (ۇلتان، تابان)
thunar - thunder (كۇننىڭ كۇركىرەۋى)
tundra - thunder (كۇننىڭ كۇركىرەۋى)
ءthunrىan, to thunder (كۇركىرەۋ)
ءtundىdan - to thunder (كۇركىرەۋ)
tan - a bud (بۇرشىك)
tundra - the bud of a leaf (جاپىراقتىڭ بۇرشىگى)
ايتا كەتەتىن ءبىp جاي “sc” تاڭبالارى كەزدەسەتىن اعىلشىن-ساكسوندىق سوزدەردىڭ بارلىعى نەمەسە تۇگەلگە جۋىعى ءبىزدىڭ قaزىpگى اعىلشىن تىلىمىزدە قولدانىلادى. بىpaق ولاردىڭ بارلىعىن بىزدەر “sh” تاڭبالارىمەن الماستىرىپ وقىپ-جازىپ ءجۇرمىز. ماسەلەن، اعىلشىن-ساكسونداردىڭ sceap, scyp, sco, ءscىne جانە sceam دەگەن سوزدەرى ءبىزدىڭ تىلىمىزدە sheep, ءshىp, shoe, ءshىne نەمەسە shame بولىپ وقىلىپ-جازىلادى. بىpaق “sh” الگى سوزدەردىڭ و باستاعى دىبىستالۋىمەن بايلانىستى ءبىزدىڭ بايىرعى بابالارىمىز شارتتى تۋردە “s” اpپىمەن شاتاستىرماس ءۇشىن “sc” تۇرىندە “ش” دەگەن دىبىستىڭ ورنىنا پايدالانعان ورفوگرافيالىق تاڭباسى ما، جوق الدە كەز كەلگەن تىلدەگى سياقتى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن بىpتە-بىرتە وزگەرىسكە ۇشىراپ، سول سەبەپتى باسقاشا جازىلۋى ما، بۇل جاعىن كecىپ ايتۋ قيىن. بىراق، پارسى تىلىندە دە “sc” تاڭبالارىنىڭ ورنىنا “sh” تاڭبالارى قولدانىلاتىن سوزدەر كەزدەسەدى.
sea - excellent (وتە جاقسى)
shadbash - excellent (وتە جاقسى)
seama - shame, bashfulnes (ۇيات)
sharm - shame, bashfulness (ۇيات)
shama - naked (جالاڭاش)
ءsceamىng - ءconfusىon (شاتاسۋ، caسىپ قالۋ)
ءshamىdan - to be confounded (ويلانىپ قالۋ)
sceaphan - to shape, to put ءىn order (رەتكە كەلتىرۋ)
ءshaplىdan - to smooth (جاتىق ەتۋ)
sceaft - a shaft, an arrow (جەبە)
shaftu - a ءquىver (سەلت ەتە قالۋ)
sceaft - a ءpoىnt ء(بىp نارسەنىڭ ۇشى)
shafar - the edge (شەت)
ءsceawىan - to see (كورۋ)
shuwaz - the eye (كوز)
بۇل eكى ءتىلدىڭ اراسىنداعى مەن بايقاعان باسقا ۇقساستىقتار
مىنالار:
faegan - glad (قۋانىش، قۋانۋ)
farghan - gladness (قۋانىش)
faeran - to go (بارۋ، ءجۇرۋ)
ءferىdan - to walk (جاياۋ ءجۇرۋ)
faroth - a journey (ساياحات)
faraz - progress (العا باسۋ)
fyr - ءfىre (الاۋ، وت)
faroz - ءىnflamىng ء(بورتۋ)
ferhth - the ءmىnd (وي، سانا)
farzah -ءwىsdom, knowledge (اقىل، ءبىلىم)
ferht - fear, ءfrىght (قورقىنىش)
farasha - dread, ءtremblىng (دىرىلدەۋ)
زەند ءتىلى مەن ساكسون تىلدەرىنىڭ جاريالانعان جازبا نۇسقالارىنان
مەن تاپقان ۇقساستىقتار تومەندەگىدەي:
beran - to bear (كوتەرۋ، الىپ ءجۇرۋ)
bereete - to bear (كوتەرۋ، الىپ ءجۇرۋ)
ba - both (eكەۋى دە)
ءbetىm - the second (eكىنشى)
the - thee (سەن)
te - thee (سەن)
eahta - ءeىght (سەگىز)
aschte - ءeىght (ceگىز)
dochter - daughter (قىز)
dogde - daughter (قىز)
dohte - he ءdىd (ول ىستەدى)
daschte - he ءdىd (ول ىستەدى)
steorran - stars (جۇلدىزدار)
staranm - stars (جۇلدىزدار)
frend - ءfrىend (جولداس)
frem - a ءfrىend (جولداس)
feder - a father (اكە)
ءmىd - ءwىth [-مەن/-بەن/-پەن – جالعاۋلىق]
mad - ءwىth [-مەن (جالعاۋلىق)]
meder - mother (انا، شەشە)
ءmedىehe - mother (انا)
medo - mead (بال)
medo - ءwىne (شاراپ)
me - me (مەن)
man - me (مەن)
metan - to measure (ولشەۋ، ءپىشy)
meete - measure (ولشەۋ)
med - a recompense (ورنىن تولتىرۋ، قايتارۋ)
mejdem - a recompense (ورنىن تولتىرۋ، قايتارۋ)
maest - ءchىef (باستىق)
meze - meso, great (ۇلكەن، ۇلى)
ءmىcle - much (كوپ)
mesche - much (كوپ)
mecg - a man (ەر ادام)
ءmeschىo - a man (ەر ادام)
mal - more (كوبىرەك)
mae - great (ۇلكەن)
na - not (جوق، ەمەس)
noued - not (جوق، ەمەس)
nafel - the navel (كىندىك)
nafo - the navel (كىندىك)
we - an oak (ەمەن اعاشى)
hekhte - an acorn (ەمەننىڭ جاڭعاعى)
hera - a lord (تاقسىر، لاۋازىمى بيىك ادام)
heretoge - a ءchىef (باستىق)
herete - a ءchىef (باستىق)
paeth – a path (سۇرلەۋ، جول)
petho - a way (جول)
purl - pure (تازا)
peratche - pure (تازا)
uppa - above (جوعارى، ۇستىندە)
upper - above (ۇستىندە)
opero - above (ۇستىندە)
threo - three ء(ۇش)
thre - three ء(ۇش)
thrydde - the ءthىrd ء(ۇشىنشى)
ءthretىm - the ءthىrd ء(ۇشىنشى)
thu - thou (سەن)
ءthvanىn - thou (سەن)
bane - a floor, a board (ەدەن، تاقتاي)
baenthro - a floor, a board (ەدەن، تاقتاي)
rot - ءsplendىd (تاماشا، كوركەم)
rof - ءىllustrىous (كورنەكتى، بەلگىلى)
erode - ءىllustrىous (كورنەكتى، بەلگىلى)
astandan - to ءsubsىst (تىرشىلىك ەتۋ)
asteouao - ءexىstence (تىرشىلىك)
beoth - they are (ولار)
beouad - he ءىs (ول)
beo - be ءىt (بولۋ)
ءboىad - be ءىt (بولۋ)
theof - a ءthىef (ۇرى)
ءteىo - a great ءthىef (باۋكەسپە ۇرى)
ءdreorى - dreary (بۇلىڭعىر)
drezre -a desert ء(شول دالا)
death - death ء(ولىم)
dajed - he ءىs no more (ول ولگەن)
rewa - order (رەت، ءتارتىپ)
reso - he puts ءىn order (ول رەتتەيدى)
ءreswىan - to reason (اقىلعا كەلتىرۋ)
razann - ءىntellىgent (پاراساتتى)
froe - a lord (لاۋازىمى جوعارى ادام، لورد)
frethem - greatness (ۇلىلىق)
guast - the ءspىrىt (جان)
ءgueىe - the soul (جان)
mەnde - he ءmentىoned (ول دەدى، ايتتى)
manthre - words (سوزدەر)
ءmىdda - ءmىddle (ورتاسى)
ءmeىao - ءmىddle (ورتاسى)
morth - death ء(ولىم، اجال)
mrete - mortal (اجالدى)
merran - to mar ء(بۇلدىرۋ)
merekhsch - to destroy (جويۋ)
gear - year (جىل)
yare - year (جىل)
earmth - poverty (كەدەيلىك)
armete - ءhumىlىty (مويىنسۇنۋ)
ءstarىan - to look at (قاراۋ، كوز تاستاۋ)
ءastrىete - he sees (ول كورەدى، قارايدى)
ba - both (eكەۋى دە)
bee - two (ەكى) ءsىngan, to say (سويلەۋ، دەۋ)
senghan - a sword (قىلىش)
ءscىr sheer, pure (تازا)
srere - pure (تازا)
ءsnىd - a cut (كەسىندى)
snees - he ءstrىkes (ول ۇرادى)
seon - to see (كورۋ)
sodern - to see (كورۋ)
gnad - he ءbruىsed (ول كوگەرتىپ قويدى)
ghnad - he ءstrىkes (ول ۇرادى)
athe - easy (جەڭىل)
ءachىato - easy (جەڭىل)
ءscىna - ءshىna, ءbrىllىant (جارقىراۋ، گayhap تاس)
scheeto - ءbrىllىant (گayhap تاس)
ءEندى اتالمىش قوعامنىڭ نازارىنا ءAnquetىl مىرزانىڭ ecكى
قولجازبالارىنىڭ نەگىزىندە قۇراستىرىلىپ باسىلعان پەحلەۆي
ءتىلىنىڭ قىسقاشا cوزدىگىنەن ءوزىم تاپقان مىنا ءبىp ۇقساس سوزدەردى
ۇسىنامىن:
bonda - one bound ء(بىp بۋما)
bandeh - a slave (قۇل)
nam-cutha - famous (اتاقتى)
nameh - famous (اتاقتى)
ءstarىan - to look at (قاراۋ)
astared - he sees (ول كورەدى)
ءhalىg - holy (كيەلى)
halae, pure (تازا)
eahta - ءeىght (سەگىز)
ascht - ءeىght (سەگىز)
sare - troublesome (مازاسىز)
sareh, ءwىcked (وڭباعان)
morth - death ء(ولىم)
marg - mortal (اجالدى)
a-marg - ءىmmortal (ماڭگى ولمەس)
thu - ءthaى (سەن)
tou - thou (سەن)
sex - ءsىx (التى)
sese - ءsىx (التى)
bysmor - ءopprobrىum (ماسقارا)
besche - ءwىcked (وڭباعان)
suht - languor (جايباراقاتتىق)
satoun - weak ء(السىز)
dom - legal judgment (زاڭدى ۇكىم شىعapy)
ءdىn - law (زاڭ)
reason - to attach (تىركەۋ)
resch - a wound (جاراقات)
secgan - to say (دەۋ، سويلەۋ)
sokhan - a word ء(سوز)
gaf - ءloquacىous (سوزشەڭ)
goft - he ءsaىd (ول دەدى)
ofer - over, above (جوعارى جاعىندا، ۇستىندە)
avvar - above (ۇستىندە)
dem - slaughter (سويىپ تاستاۋ)
damma - blood (قان)
med - recompense (ورنىن تولتىرۋ)
mozd - recompense (ورنىن تولتىرۋ)
cneou - knee (تىزەرلەۋ، تىزە)
djanouh - knee (تىزە، تىزەرلەۋ)
steorran - stars (جۇلدىزدار)
setaran - stars (جۇلدىزدار)
ءsetnىan - to be ءىn ambush (تورعا ءتۇسۋ)
sater - war (coعىc)
sceacan - shakan, to shake, to pluck (شايقاۋ، سىلكۋ)
schekest - he breaks (ول سىندىرادى)
athe - easy (جەڭىل)
asaneh - easy (جەڭىل)
cu - cow (سيىر)
gao - ox or cow (وگىز نەمەسە سيىر)
ma - more (تاعى دا، كوبىرەك)
men - great (ۇلكەن، ۇلى)
bar - bare (جالاڭاش، جالاڭ)
barhene - naked (جالاڭاش)
morth - death ء(ولىم)
mourd - he ءdىes (ول ولەدى)
mourdeh - mortal (اجالدى)
meder - mother (انا)
ءamىder - mother (انا)
nafel - the navel (كىندىك)
naf - the navel (كىندىك)
na - not (جوق، ەمەس)
bog - a branch (بۇتاق)
barg - a leaf (جاپىراق)
purl, pure (تازا، ءمولدىر)
partan - pure (تازا)
agytan - to understand ء(تۇسىنۋ)
agah - ءunderstandىng ء(تۇسىنۋ)
اس - an oak (ەمەن اعاشى)
akht - an acorn (ەمەننىڭ جاڭعاعى)
brader - brother (باۋىر، ءىنى، aعa)
berour - brother (باۋىر، ءىنى، aعa)
bye - a ءhabىtatىon (تۇراق، ءۇي)
ءbىta - a house ء(ۇي)
secg - a ءlىttle sword (كىشكەنە قىلىش)
saex - a ءknىfe (پىشاق)
ءsakىna -a ءknىfe (پىشاق)
ءclypىan - to call out (شاقىرۋ)
cald - called (شاقىردى)
kala - ءcryىng out (ايعايلاۋ)
mare - greater (ۇلكەنىرەك)
mar - great (ۇلكەن)
necan - to ءkىll ء(ولتىرy)
naksounan - ءى ءkىll (ولتىرەمىن)
band - a ءjoىnىng (قوسىلۋ)
banda - a band (بەلدىك)
raed - a road (جول)
raeh - a way (جول)
eortha - earth (جەر)
arta - earth (جەر)
پەرسيانىڭ ءوزىم زەرتتەگەن بايىرعى جانە وسى زامانعى ءۇش تىلىنەن تاپقاندارىمدى قورىتا كەلە، ماعان مىناداي وي كەلەدى. الگىلەردەگى اعىلشىن-ساكسون تىلىمەن بايلانىستى بارلىق ۇقساستىقتاردى تەرەڭىرەك زەرتتەي تۇسسە، بۇدان دا بەتەر
جاقىندىقتىڭ بەتى اشىلار ەدى. بىراق جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءوزى دە ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ و باستاعى گەوگرافيالىق تەگى كاسپي مەن پەرسيا ايماقتارىندا جاتىر دەگەن پىكىردى قۇپتاۋعا جەتكىلىكتى عوي دەپ ويلايمىن. ال قازىر بىزدەر بايىرعى بابالارىمىز العاش قونىس اۋدارعان زاماننان كوپتەگەن عاسىر العا ىلگەرىلەپ كەتتىك. سوندىقتان، وسى كەلتىرگەن دەرەكتەردەن كۇشتىرەك aيعاق تابۋ مۇمكىندىگى وتە شەكتەۋلى دەپ ويلايمىن»،- دەپ اياقتايدى شارون تۋرنەر ءوز ماقالاسىن (كۋرسيۆ بىزدىكى – ءا.ا.).
تەك وسى ماقالاسىندا عانا ەمەس، شارون تۋرنەر ەڭ الدىمەن 1799-1805 جىلدار ارالىعىندا جارىققا شىعارعان «اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ تاريحى» (“History of the Anlo-Saxons”) اتتى 4 تومدىق شىعارماسىندا اعىلشىندار مەن ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ و باستان-اق ساقتاردان تاراعاندىعىنا ەش كۇمان كەلتىرمەگەن بولاتىن. ەندەشە ءدال وسى تۇستا شارون تۋرنەر تىلگە تيەك ەتكەن جوعارىداعى دەرەك كوزدەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، وقىرمان نازارىن مىنا ءبىر پايىمعا اۋدارساق ءجون بولار دەپ ويلايمىن. مەنىڭشە، اعىلشىندار مەن ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگى ساقتاردان باستاۋ الادى دەگەن دايەكتى تۇجىرىمدى تەك اعىلشىندارمەن عانا نەمەسە ساكسوندىقتارمەن عانا شەكتەۋگە بولمايتىن سىڭايلى. ويتكەنى، بۇل پايىمنىڭ ەۋروپا قۇرلىعىنداعى تىلدەرى گەرمان توبىنا كىرەتىن وزگە حالىقتارعا دا، دالىرەك ايتقاندا، ورتالىق ەۋروپاداعى نەمىستەرگە دە، سولتۇستىك ەۋروپاداعى سكانديناۆيالىقتارعا، ياعني نورۆەگتەرگە، داتتارعا جانە شۆەدتەرگە دە تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون بولار. سەبەبى نەمىستەر دە، سكانديناۆيالىق نورۆەگتەر دە، شۆەدتەر دە، داتتار دا و باستان-اق، اعىلشىن- ساكسوندىقتارمەن گەنەتيكالىق جانە لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تۋىستاس ءارى تامىرلاس حالىقتار ەكەندىگى ەشبىر دالەلدى كەرەك ەتپەيدى، ويتكەنى بۇل تۇجىرىم عىلىمدا الدەقاشان تۇيىندەلگەن.
ءادىل احمەتوۆ
