(پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ "ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن" كىتابى تۋراسىندا)
2003 جىلى ۋاقىتشا قىزمەتتەن بوساپ جۇرگەن كەزىم بولاتىن. سوندىقتان قول قۋسىرىپ وتىرعانشا دەپ، ءبىراز ۋاقىت ءوزىمنىڭ سۇيىكتى كاسىبىم باسپاگەرلىكپەن ءارى شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا تۋرا كەلدى. سول جىلدىڭ كوكتەمىندە الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ قازانىندا بەس جىل بىرگە قايناعان ارىپتەس اعام، مەيرامبەك تولەپبەرگەنوۆتى كەزدەستىرىپ قالدىم. ءسوز اراسىندا مەنىڭ باسپاگەرلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەنىمدى ەستىگەن ول: «بەكەن، ءوزىمىز ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن ازامات جانە قازىرگى قازاق-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ءادىل احمەتوۆ اعامىزدىڭ كەرەمەت ءبىر كىتابى دايىن تۇر. سونى ءوزىڭ قولعا الىپ كورسەڭ قالاي بولادى؟ سەبەبى ونداي دارەجەدەگى ادامنىڭ كىتابىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن شىعارۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنەسىڭ عوي»،- دەدى. ويلاماعان جەردەن ورايى كەلىپ تۇرعان مۇنداي ۇسىنىسقا قۋانا-قۋانا كەلىستىم.
ايتىلعان ۋاقىتتا ءوزىمىز ءبىر شىعارماشىل توپ بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن بەلگىلى جۋرناليست، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، باۋىرجان وماروۆ جانە «شارتاراپ» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى قۇلتاس دوستان ۇشەۋمىز ءادىل احمەتوۆ اعانىڭ قابىلداۋىندا بولدىق. كەزىندە كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ كەمەڭگەر باسشىسى بولعان دىنمۇحامەد قوناەۆ ابىز وتىرعان كابينەتتىڭ ىشىنەن ءادىل قۇرمانجانۇلى ءبىزدى ورنىنان تۇرىپ، وتە جىلى قارسى الدى. ارينە، ءار جىلدارى ءبىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، ەۋروپانىڭ بىرنەشە ەلدەرىندە ەلشى، ابىلايحان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان ادامنىڭ بويىنان، قالاي بولعانمەن دە، سابىرلىعى مەن ەرەكشە مادەنيەتتىلىگى جانە قاراپايىمدىلىعى بىردەن بايقالىپ تۇردى.
ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ اۋزىنان كىتاپتىڭ نەگىزگى كوتەرەر جۇگى مەن مازمۇنى نە تۋرالى ەكەنىن بىلگەندە بارىپ، بۇل شىعارمانىڭ تۇركى الەمى ءۇشىن دە، قازاق وقىرمانى ءۇشىن دە تىڭنان تۇرەن سالعان ۇلكەن ءبىر جاڭالىق ءارى وتە تۇشىمدى دۇنيە ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ادىل اعا ءبىزدىڭ جوسپارىمىزبەن تانىسىپ بولعان سوڭ، كىتاپتى شىعارۋعا كەلىسىمىن بەردى. ال اڭگىمەنىڭ توركىنى كىتاپتى العىسوزبەن شىعارۋ ماسەلەسى قوزعالعان كەزدە كىتاپ اۆتورى باۋىرجانعا قاراپ: «باۋىرجان، كىتاپتىڭ العىسوزىن ءوزىڭ جازارسىڭ» دەگەندە، ول ساسىپ قالدى. ول كەزدە باۋىرجان وماروۆ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قانا قىزمەت جاسايتىن جانە پروفەسسور دەگەن عىلىمي اتاعىن دا ءالى الماعان كەزى بولاتىن. وزىنە قانداي سالماقتىڭ جۇكتەلىپ وتىرعانىن بىردەن تۇسىنگەن ول: «اعا، ىڭعايسىز ەمەس پە؟ ءسىزدىڭ كىتابىڭىزعا العىسوزدى بىزدەن گورى ءمۇيىزى قاراعايداي نەبىر مىقتى عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ بىرەۋى جازعانى سالماقتى بولاتىن شىعار» دەگەن كەزدە ءادىل اعا جىلى عانا جىميا كۇلدى دە: «وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ەرتەڭ سەن دە سولارداي بولاسىڭ. سەنىڭ دە بولاشاعىڭ الدا عوي»،- دەدى. ءيا، كەز كەلگەن كىتاپقا جازىلعان العىسوز شىعارماشىلىق قاعيداتى بويىنشا، سول كىتاپقا تىلەگەن اق جول نەمەسە بەرىلگەن اق باتا ىسپەتتى بولاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا العىسوزدى جازاتىن ادامنىڭ اتاعى مەن دارەجەسى كىتاپ اۆتورىنان بىرنەشە ساتى جوعارى تۇرۋى كەرەكتىگى جازىلماعان زاڭدىلىق ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسى ساتتە ماعان ءادىل اعا باۋىرجانعا «سەنىڭ دە بولاشاعىڭ الدا عوي» دەگەن ءسوزى ارقىلى وعان ءوزىنىڭ وڭ باتاسىن بەرىپ تۇرعانداي اسەر ەتتى. ول كىسىنىڭ ءبىر ساعاتتاي عانا پىكىرلەسىپ، ءبىر عانا كورگەن ادامىنا وسىنداي ىقىلاس تانىتۋىنىڭ سەبەبىن ۋاقىت وتە كەلە ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەدى. ءادىل اعانىڭ كابينەتىنەن وتە ءبىر جىلى اسەردە شىقتىق. ءبىزدى تاڭعالدىرعانى – ول كىسىنىڭ وتە قاراپايىمدىلىعى. اسىرەسە، باۋىرجان ءبىر جاعىنان قۋانىپ، ءبىر جاعىنان قوبالجىپ كەلەدى. ارينە، ءبىزدىڭ ادەبيەت پەن عىلىمدا كەيبىرەۋلەر ءبيتتىڭ قابىعىنداي، كوزگە كورىنەر-كورىنبەس بىردەڭە جازسا بولدى، ەسىمى ەلگە تانىمال اكادەميكتەر مەن مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى اتانعان اقىن-جازۋشىلارعا العىسوز جازدىرىپ، ارزان بەدەل جيناۋعا تىرىساتىنى وتىرىك ەمەس. ال بۇل جەردە عىلىم سالاسىندا ەندى عانا كورىنە باستاعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى باۋىرجان وماروۆتىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ديپلومات، ءتىلشى-عالىم ءارى پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ كىتابىنا العىسوز جازۋىنىڭ ورنى بولەك ەدى. جالپى، وسى كورىنىس ارقىلى شىعارماشىلىق الەمىندەگى مۇنداي قاعيداتتىڭ بۇزىلۋىن ءوز باسىم ءبىرىنشى رەت كەزدەستىردىم.
سونىمەن، كىتاپتى باسپاعا دايىنداۋ پروتسەسىنە كىرىسىپ كەتتىك. وقىرمان قاۋىمعا جۋرناليست رەتىندە جاقسى تانىلعان جانە عىلىمنىڭ كوكجيەگىندە ەندى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان باۋىرجان بۇكىل جان-دۇنيەسىن سالا وتىرىپ، العىسوزدى وتە ادەمى جازىپ شىقتى. ەندىگى ماسەلە كىتاپتىڭ جوعارى پوليگرافيالىق تۇرعىدان دۇرىستاپ ارلەنۋىنە جانە مۇقاباسىنىڭ مازمۇنىنا كەلىپ تىرەلدى. سەبەبى كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا شىعارمانىڭ مازمۇنىنا ساي امەريكالىق ۇندىستەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن بەينەلەيتىن بىرەگەي سۋرەت كەرەك بولدى. سول كەزدە ءادىل اعا ءبىزدى ءوزىنىڭ ۇيىنە شاقىردى. ۇيىنە كەلگەندە تاڭ قالعانىمىز، كىتاپ سورەسىندە ەجەلگى مايالارعا بايلانىستى، نەگىزىنەن، اعىلشىنشا جانە ءبىراز بولىگى عانا ورىس تىلدەرىندە جازىلعان جۇزدەن اسا كىتاپتاردى كورگەندە ەرىكسىز باسىمىزدى شايقاپ، ءوزىمىزدى جاڭا ءبىر الەممەن تانىسقانداي اسەردە قالدىق. ياعني، ءبىر كىتاپ ءۇشىن قانشاما الەمدىك كىتاپحانالار قورى پايدالانىلعان. جانە دە سول كىتاپتاردىڭ بارلىعى وقىلىپ شىققاندىعىن اڭعارتاتىن بەلگىلەر كىتاپتاردىڭ كەرەك بەتتەرىنە قويىلعان جاپسىرمالاردان بىردەن بايقالىپ تۇردى.
الگى كىتاپتاردى پاراقتاپ وتىرىپ، ءادىل اعانىڭ اعىلشىن تىلىندە جىراۋلارداي جوسىلتا سويلەيتىنىنە كۇمانىمىز بولعان جوق. كولەمى التى باسپا تاباق قانا عىلىمي-كوپشىلىك تۋىندىعا 113 سىلتەمە جاساپ، ءوز تۇجىرىمىن عىلىمي تۇردە دالەلدەۋ ءۇشىن جۇزگە جۋىق شەتەلدىك ادەبيەتتەردى پايدالانۋ عىلىمعا شىن نيەتىمەن بەرىلگەن جانە ءوز ىسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس ەكەنى بەلگىلى. ءادىل اعانىڭ كىتاپحاناسىندا وتىرىپ، وسىنى بايقادىق. وسى ورايدا وقىرمان قاۋىمعا تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان شىعارمانىڭ قۇندىلىعى قانداي دارەجەدە ەكەندىگى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن باۋىرجان وماروۆتىڭ اتالمىش كىتاپقا جازعان العىسوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىم: «...اۆتوردىڭ ساداعىن سوزىپ تارتىپ تولعاعان جاۋىنگەر حالىقتىڭ تاعدىرى تۋرالى قالام تەربەۋگە تولىق قۇقى بار. ءادىل احمەتوۆ – قىزمەت بابىمەن الدەنەشە جىل مەكەن ەتكەن اقش-تىڭ قوينى-قونىشىن تۇگەل شارلاپ شىققان عالىم. امەريكانىڭ بيلىك ورىندارىنىڭ كوزىنەن تاسا قالمايتىن توعاي اراسىنداعى ۇندىستەر لاشىعىنا بارىپ، بايىرعى تۇرعىنداردىڭ تالايىمەن تىلدەسكەن. اعىلشىن تىلىندە شىققان ءھام باتىس وركەنيەتىنىڭ بەسىگىندە تەربەلگەن ۇندىستەر تاريحى تۋرالى بۇرىن-سوڭعى ادەبيەتتەردى تۇگەل اقتارعان. مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنە ساپار شەككەن ءتىلشى-عالىم تۇركى تىلدەرىنە ءتان اتاۋلاردى ءۇندىس تىلدەرىنىڭ باۋ-باقشاسىنان كوپتەپ تابادى. تابۋ مەن ەۆفەميزمنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا ءۇڭىلىپ، عىلىم دوكتورى دارەجەسىن يەلەنگەن عالىم ۇندىستەر مەن تۇركىلەردىڭ وي-ورامدارىنان دا ۇقساستىق ىزدەيدى. ءسويتىپ، ءۇندىس دەپ اتالعان حالىقتىڭ تەگى ازيالىق دەگەن تۇجىرىمعا تابان تىرەيدى. بايلامدارىنىڭ باتىلدىعى سونشالىق، كەي تۇستا دەرەك پەن دايەككە سۇيەنگەن عالىم ءادىل احمەتوۆ ءاردايىم «ەلدەستىرمەك – ەلشىدەن» دەگەن قاعيدانى ۇستاناتىن، اقىرىن سويلەپ، انىق باساتىن ديپلومات ءادىل احمەتوۆكە باعىنباي كەتەدى...».
كىتاپقا فورمالدى تۇردە رەداكتور ءوزىم بولدىم. ولاي دەيتىنىم، كىتاپ باسىلىمعا جىبەرىلەر الدىندا ءادىل اعا ءوز شىعارماسىنىڭ ۇستىنەن ءوزى ءتورت-بەس مارتە وقىپ شىقتى. ياعني، بۇل كىتاپقا سول كەزدە رەداكتور مەن كوررەكتور قاجەت ەمەس ەدى. ەگەردە باسپاعا كىتابىن تاپسىراتىن كەز كەلگەن ادام ءوز ىسىنە ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ دەڭگەيىندە قارايتىن بولسا، وندا باسپاگەرلەر باسى ارتىق رەداكتور مەن كوررەكتوردىڭ ەسەبىنەن قانشاما قاراجاتتى ۇنەمدەيتىنى ءسوزسىز. شىنىن ايتسام، ءوزىمىز دە شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرسەك تە، شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن قانشاما ادامدارمەن ىستەس بولساق تا، ءادىل اعا سياقتى ءوز ىسىنە وتە ىجداعاتتىلىقپەن، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ادامداردى وتە سيرەك كەزدەستىردىم. قىزمەت بولمەسىندەگى جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىنەن دە شاشىلىپ جاتقان ارتىق قاعاز كورە المادىق. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىر ۇلى جازۋشىنىڭ اۋزىنان «ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىندەگى شاشىلعان قاعازدى جيناي الماعان ادام ەل باسقارا المايدى» دەگەندى ەستىگەن ەدىم. سوندىقتان بۇل ءبىز ءۇشىن سول كەزدە ۇلكەن ءومىر مەكتەبى بولدى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ كىتابى «ازيا – بەرينگيا – امەريكا نەمەسە امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» ازيالىق تەگى» دەگەن ايدارمەن 3000 دانا بولىپ، ويداعىداي جارىق كوردى.
ەندىگى كەزەكتە وسى كىتاپتىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن وقىرمانعا سۇيىنشىلەپ جەتكىزۋ جانە تاراتۋ ماسەلەسى تۇردى. وسى ورايدا، ءادىل اعا ءوزىنىڭ تاعى دا ءبىر بيىك پاراساتىمەن ءبىزدى تاڭعالدىردى. ءسوز اراسىندا باسپانىڭ باسشىسى قۇلتاس دوستان: «اعا، قازاقستاننىڭ بۇكىل جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىڭىزدى جەرگە تاستامايتىنى ءسوزسىز. سولار ءوز وقۋ ورنىنا 70-80 دانادان السا، جەتىپ جاتىر عوي» دەدى. سول كەزدە ءادىل اعا: «اينالايىن، قىزمەت بابىن پايدالانۋ ارقىلى وقىرمانعا وزبىرلىق جاساۋعا بولمايدى. كىتاپتى ونداي ادىسپەن تاراتۋ اۆتوردىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، كىتاپتىڭ دا قادىرىن كەتىرەتىنىن ۇمىتپاڭدار. سوندىقتان دا كىتاپتى وقىرمان ءوزى ىزدەپ وقۋى كەرەك»، – دەدى. وسى ءسوزدى ەستىپ وتىرىپ، ءادىل اعانى تاعى دا ءبىر جاڭا قىرىنان تانىعانداي بولدىم. ءيا، قۇلتاستىڭ ايتىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ دە جانى بار ەكەنى راس. كەيىپكەرىمىزدىڭ قۇزىرلى جەرلەرگە ايتاتىن ءبىر اۋىز ءسوزى عانا كىتاپتى تاراتۋ ماسەلەسىن وپ-وڭاي شەشىپ تاستايتىنىنا كۇمان جوق. الايدا ار الدىنداعى ارزان دۇنيەگە باس يمەيتىن ءادىل اعانىڭ ونداي پەندەشىلىكتەن بويىن اۋلاق ۇستايتىنى بۇگىنگى كۇنى كىتابىمەن قوسا ساقالىن دا ساۋدالاپ، اكىمقارالاردىڭ الدىن بەرمەي جۇرەتىن كەيبىر قالامگەرلەرگە ۇلگى بولارلىقتاي ارەكەت ەكەنى اقيقات.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن ءادىل اعاعا ءبىزدىڭ دە ءبىر كومەگىمىز ءتيسىن دەگەن نيەتپەن كىتاپتىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارنامالانۋىنا شامامىز كەلگەنشە اتسالىستىق. شىنىمەن دە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا اتالمىش كىتاپ جونىندە جاقسى پىكىرلەر ايتىلىپ، تۇشىمدى رەتسەنزيالار جاريالانا باستاعان كەزدە، كىتاپقا قىزىعۋشىلىق تانىتقان وقىرماندار سانى دا كوبەيە باستادى. وسى كىتاپتىڭ ءبىر داناسىن العاشقى وقىرماننىڭ ءبىرى رەتىندە ءوزىمنىڭ ارىپتەسىم، قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ۇلكەن جاناشىرى جانە سول كەزدەگى شىعىس قازاقستان وبلىستىق كەدەندىك باقىلاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى، كەدەن قىزمەتىنىڭ پولكوۆنيگى ەرىكجان ابدراحمانوۆقا سىيلادىم. كىتاپتى ءبىر دەمدە وقىپ شىققان وتكىر مىنەزدى ول: «مىنا كىتاپ شاعىن بولسا دا، ءجۇز تاريحي رومانعا تاتيدى ەكەن. سوندىقتان دا بۇل كىتاپتى مىنا ءبىزدىڭ دەپارتامەنتتە ءوزىنىڭ اتا-تەگىن بىلمەي جۇرگەندەرگە وقىتۋ كەرەك»، – دەدى. سونىمەن قاتار ەرىكجان الماتىعا كەلگەن ءبىر ساتىندە ءادىل اعاعا جولىعىپ، كىتابىنا قولتاڭبا دا جازدىرىپ الدى. وسىلايشا، بىرەۋدەن بىرەۋ ەستۋ ارقىلى بۇل كىتاپتىڭ مىڭداي داناسى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا عانا تارالىپ كەتتى. ياعني، ءادىل اعانىڭ ءوزى ايتقانداي، كىتاپ وقىرماندى ەمەس، وقىرمان كىتاپتى ىزدەدى. وسى كىتاپتى باسپاعا دايىنداۋ بارىسىندا ءادىل قۇرمانجانۇلىنان شىعارماشىلىق جاعىنان دا كوپ نارسە ۇيرەندىم. ول – ناقتىلىق پەن تياناقتىلىق. ولاي دەيتىنىم، كىتاپتى جازۋ بارىسىندا فاكتىلەردى ساعىزشا سوزباي، كولەم قۋماي، ايتىپ وتىرعان ماسەلەنى وقىرمان ويىنا ورايلى تۇردە جەتكىزە ءبىلۋ شەبەرلىگى. كىتاپتا اۆتور باعزى زامانداردا التايدان باستالعان ۇلى كوشتىڭ تەك باتىستى عانا نىساناعا الماي، قيىر شىعىستاعى بەرينگ جەرمويناعىن باسىپ، جاڭا الەم اتانعان امەريكاعا دا بەت بۇرعانىن عىلىمي ايعاقتارمەن دالەلدەۋ جولىندا كوز مايىن تاۋىسىپ، قانشاما تەر توككەنى ايتۋعا عانا وڭاي. بۇل جەردە ءبىزدىڭ توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن تارقاتپاقشى بولىپ وتىرعانداعى نەگىزگى ماسەلە – 100-دەن اسا كىتاپتارداعى تاريحي دەرەكتەردىڭ قايماعىن عانا قالقىپ الىپ، 92 بەتتىك قانا شاعىن كىتاپقا زەردەلى تۇردە ويماقتاي ەتىپ، سىيعىزا بىلۋدە ەدى. ەگەر دە وسى مازمۇنداس كىتاپتى قالامىنىڭ سياسى شاشىراعان باسقا بىرەۋ جازاتىن بولسا، وندا ونىڭ كولەمىن قىرۋار دەرەكتەردى ورىندى-ورىنسىز پايدالانۋ ارقىلى ساعىزشا سوزا وتىرىپ، ەلۋ باسپا تاباققا دا ەمىن-ەركىن جەتكىزۋگە بولاتىنى ەش قيىندىق تۋدىرماسى انىق. بىراق ودان اۆتور دا، وقىرمان دا ەشتەڭە ۇتپايتىنى اقيقات. مىنە، ءتىلشى-عالىم ءادىل قۇرمانجانۇلى ءوز وقۋشىسىن جالىقتىرماي، وقىرمان ويىمەن ۇندەسە جاتاتىن قالام قارىمى مەن شەبەرلىگى دە وسىندا شىعار.
كىتاپ جارىققا شىققاننان كەيىن ۇستىمىزدەن ءبىر ۇلكەن جۇكتىڭ ابىرويمەن سىپىرىلىپ تۇسكەنىنە جانە ءادىل اعا سياقتى ەل سىيلايتىن ازاماتتىڭ سەنىمىنە يە بولعانىمىزعا قۋاندىق. قازاقتا: «باتالى قۇل – ارىماس، باتاسىز قۇل – جارىماس» دەگەن قاناتتى ءسوز بەكەر ايتىلماعان عوي. ءادىل اعا ۇشەۋمىزدى ارنايى شاقىرىپ، العىسىن ايتىپ، جۇمىسىمىزعا ساتتىلىك تىلەپ، اعالىق باتاسىن بەردى. وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق، شىعارماشىلىق توپتاعى ۇشەۋمىزدىڭ جولىمىز ۇشكە ايىرىلدى... الايدا، اللا تاعالانىڭ ءساتىن سالۋى ما، الدە اۋزى دۋالى ءادىل اعامىزدىڭ باتاسى قابىل بولدى ما، ەشقايسىمىز دا جامان بولعان جوقپىز.
بىردە ءادىل اعانىڭ كىتابىن وقىعان جاقسى تانىسىم كىتاپتىڭ ارتقى مۇقاباسىنداعى «رەداكتور» دەگەن جەردەگى فاميليامدى كورىپ قالىپ، ۇيگە ىزدەپ كەلىپتى. بىرازعا دەيىن بىردەڭەنى ايتا الماي، قيپاقتاپ وتىردى دا: «سەن ءادىل احمەتوۆتى جاقسى تانيدى ەكەنسىڭ عوي»،- دەدى. مەن تانيتىنىمدى جاسىرمادىم. سول كەزدە ول ءوزىنىڭ بالاسى ءادىل اعا باسقاراتىن قازاق-بريتان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىنىن، سول بالاسىنىڭ ءبىر پاننەن باعا الا الماي، وقۋدان شىعارىلۋ قاۋپى بار ەكەنىن ايتىپ، كومەكتەسۋىمدى ءوتىندى. مەن بىردەن باس تارتتىم. سول كەزدە الگى تانىسىمنىڭ كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتتى. ەر ادامنىڭ كوزىنە جاس العانى قيىن ەكەن. دوس كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالاتىنى بار ەمەس پە. امالسىزدىڭ كۇيىن كەشىپ، ءار قادامىمدى زورلىقپەن باسقان بەتتە ءادىل اعانىڭ الدىنا بارۋىما تۋرا كەلدى. مەنىڭ نە جاعدايمەن كەلگەنىمدى ەستىگەن ءادىل اعا تاجىريبەلى ديپلومات رەتىندە ءوزىنىڭ ىشتەگى قىنجىلىسىن بىلدىرمەي: «بەكەن، اينالايىن، وسى وقۋ ورنىنداعى ءبىلىم دەڭگەيىن الەمدىك دارەجەگە كوتەرۋ ماقساتىندا جانە وقۋ پروتسەسى بارىسىندا سىبايلاس جەمقورلىق پەن تامىر-تانىستىققا جول بەرمەۋ ءۇشىن بارلىق مۇعالىمدەرگە جوعارى تالاپتى ءوزىم قويا وتىرىپ، سول قاعيداتتى ءوزىم بۇزامىن با؟»،- دەدى. ورىندى ايتىلعان وسى ءسوزدى ەستىگەندە ەكى بەتىم وتتاي قىزارىپ كەتتى. وسى قىلىعىم ءۇشىن ءادىل اعادان كوپكە دەيىن ۇيالىپ ءجۇردىم. ءيا، كەزىندە ءوزى ىرگەتاسىن قالاپ، العاشقى رەكتورى بولعان اتالمىش وقۋ ورنى بۇگىنگى كۇنى ءبىلىم دەڭگەيى جاعىنان ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدە تانىلا باستاعان وقۋ ورنىنىڭ بىرىنە جاتادى. وسى ورايدا وزىنە دە، وزگەگە دە بىردەي تالاپ قويا بىلەتىن ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ بۇل وقۋ ورنىنىڭ بەدەلىنىڭ بيىككە كوتەرىلۋىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. ءتىپتى وسى جوعارى وقۋ ورنىنا تالاپكەرلەردى قابىلداۋ كەزىندە بارلىعى جاريا تۇردە بولسىن دەگەن نيەتپەن ءادىل قۇرمانجانۇلى قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا جۋرناليستەردى دە مۇشە ەتىپ كىرگىزگەنىنىڭ ءوزى ول كىسىنىڭ ار جولىندا قيا باسپايتىنىن كورسەتەتىنى ءسوزسىز. بىردە ءساتى ءتۇسىپ، استاناعا بارىپ قايتۋدىڭ رەتى كەلدى. ۋاقىتتىڭ ىڭعايى كەلىپ تۇرعان سوڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە سول كەزدەگى اقپارات جانە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ جاڭادان تاعايىندالعان ۇزەڭگىلەس دوسىم باۋىرجان وماروۆتى جاڭا قىزمەتىمەن قۇتتىقتاماقشى بولىپ، كەڭسەسىنە باردىم. ءسوز اراسىندا باۋىرجان مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ءادىل اعانىڭ تاعى دا ءبىر كەرەمەت كىتابى وندىرىستە جاتقانىن ايتتى. ءادىل اعامىزدىڭ قاعيداتىن جاقسى بىلەتىن مەن باۋىرجانعا: «ول كىسىنىڭ ءوزى كىتابىن شىعارۋ جونىندە ءوتىنىش جاساعان جوق شىعار»،- دەدىم. مەنىڭ ويىمدى ءدوپ تۇسىنگەن باۋىرجان: «مىنا قىزمەتتە كىتاپ پەن گازەت-جورنال شىعارۋشىلاردىڭ وتىىشىمەن-اق شارشايدى ەكەنسىڭ. ال ءادىل اعامىزدىڭ بەدەلى مەن پاراساتى ونداي پەندەشىلىكتەن بيىك قوي»، – دەدى. كوپ ۇزاماي، ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ كەزەكتى «ءتۇبى تۇركى وركەنيەت» اتتى كىتابى جارىق كورگەنىن ەستىگەن بەتتە قانشاما كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاسام دا، تاپپادىم. سودان امالدىڭ جوقتىعىنان اۆتوردىڭ وزىنە تەلەفون شالىپ، شىن جۇرەكتەن ىنىلىك قۇتتىقتاۋىمدى ءبىلدىرىپ، اتالمىش كىتاپتى تابا الماي جۇرگەنىمدى ايتتىم. سول كەزدە ءادىل اعا: «ول كىتاپ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىققان سوڭ، ساتىلىمعا كوپ تۇسكەن جوق. وزىڭە ءبىر داناسىن ساقتاپ قويدىم. رەتى كەلگەندە، الارسىڭ»، – دەدى. ىنىمە دەپ ۇمىتپاي، سارقىتىن ساقتاپ جۇرگەن اعانىڭ وسى ءبىر جىلى ءسوزىن ەستىگەندە كوڭىلىم جادىراپ سالا بەردى.
كوپ ۇزاماي، استاناعا تاعى دا ات باسىن بۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. جوسپارىمداعى نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ءادىل قۇرمانجانۇلىنا جولىعىپ شىعۋ بولاتىن. كوپتەن بەرى ارقانى كەڭگە سالىپ، وڭاشا وتىرىپ اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلمەگەندىكتەن بە، قاتتى ساعىنىپ قالعاندايمىن. بۇل جولى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى ەمەس، پارلامەنتتەگى سەناتور اعانىڭ قابىلداۋىنا كەلدىم. كوڭىلى ءاردايىم تۇما سۋىنداي تۇنىق كورىنەتىن ءادىل اعا ورنىنان تۇرىپ، باياعىداي قۇشاعىن جايا قارسى الدى. اڭگىمە اراسىندا ادامنىڭ ىشكى سەزىمىن جانە كوڭىل پەرنەسىن ءدوپ باسا بىلەتىن ديپلومات اعا جازۋ ۇستەلىندەگى سورمەسىن اشتى دا: «ال، بەكەنجان باۋىرىم، اعاڭنىڭ وزىڭە سارى مايداي ساقتاپ وتىرعان سارقىتىنان ءدام تات»،- دەپ كوپتەن بەرى ىنتىزارىم اۋىپ جۇرگەن «ءتۇبى تۇركى وركەنيەت» اتتى كىتابىن ۇستاتتى. كىتاپتى قولىما الىپ، ءبىرىنشى بەتىن اشىپ قالعانىمدا: «امەريكالىق ‘ۇندىستەر’ تۋرالى كىتاپتىڭ العاشقى شىعۋىنا جانە كوپشىلىككە كەڭىنەن تارالۋىنا سەبەپكەر بولعان جانە ءوزىم ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن بەكەن ىنىمە يگى تىلەكپەن، اۆتور ءادىل احمەتوۆ»،- دەپ جازىلعان قولتاڭبا كوزىمە وتتاي باسىلدى. وسى سويلەمدەردى وقي وتىرىپ، سول ساتتە ءوزىمنىڭ قانداي اسەردە بولعانىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءيا، جاي عانا سارقىت ەمەس، ارنايىلاپ، ساقتاپ بەرگەن سارقىتتىڭ ءدامى ەرەكشە بولاتىنىن سوندا عانا جەتە سەزىندىم.
كوپتەن كۇتكەن جاڭا كىتاپتى پاراقتاپ وتىرمىن. 340 بەتتىك كولەمدى شىعارما ءۇش بولىمگە ءبولىنىپتى. ءبىرىنشى بولىمدە – وزىمىزگە جاقسى تانىس، تەگى – ازيالىق، بىراق بەلگىلى دە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن امەريكالىق اتانىپ كەتكەن «ۇندىستەر» تاقىرىبى. ەكىنشى ءبولىم – جانارىڭدى جاۋلاپ الاتىن ءارتۇرلى نانىمدىق جانە تانىمدىق تاقىرىپتاعى قىزىقتى ماقالالار. ال ءۇشىنشى ءبولىم – تاعى دا تىڭنان تۇرەن سالعان «تۇركى تىلدەرىندەگى تابۋ مەن ەۆفەميزمدەر» دەپ اتالادى. ءيا، وقىرمانىن ەلەڭ ەتكىزەتىن تىڭ ماسەلەگە، ورامدى ويعا جانە ناقتىلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلگەن شىعارما. كىتاپتى زەردەلەي وتىرىپ، جازعاندارىن ءوزىم جاقسى بىلەمىن دەپ ويلايتىن ءادىل احمەتوۆپەن ەمەس، شىعارماشىلىعىن ءالى جەتە تانۋعا تولىق قاۋقارىم جەتپەي جۇرگەن ءادىل احمەتوۆپەن كەزدەستىم. اسىرەسە، «قۇراننىڭ عاجايىپ قۇپياسى»، «13-پەن بايلانىستى تىيىمداردىڭ سىرى»، «انگلو-ساكسونداردىڭ تۇپكى تەگى»، «تابۋ جانە ماگيا»، «مايا وركەنيەتىندەگى كۇنتىزبەلەر جۇيەسى مەن ساۋەگەيلىكتىڭ عىلىمي نەگىزدەرى» سياقتى ماقالالار وقىرمانىن وزىنە باۋراپ اكەتەتىنى سونشالىق، ماقالانىڭ ىشىنە قالاي جان-تانىڭمەن كىرىپ كەتكەنىڭدى بايقاماي قالاسىڭ. اتالمىش شىعارمانىڭ ەڭ سوڭعى بەتىنە جەتكەن كەزدە «تارالىمى 2000 دانا» دەگەن ءسوزدى وقىعاندا بارىپ، كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى. «شىركىن-اي، قانشاما وقىرمان كەرەمەت سارقىتتان ءدام تاتا الماي قالاتىن بولدى عوي»،- دەپ قىنجىلدىم. اسىرەسە، ۇلى ابايدىڭ: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ ايتقانىنداي، «قۇراننىڭ عاجايىپ قۇپياسى» اتتى ماقالادا اۆتور مۇسىلمان الەمىنىڭ قاسيەتتى كىتابىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى ماتەماتيكا عىلىمى تۇرعىسىنان مۇقيات زەرتتەلىپ، ناتيجەسىندە بىردە-ءبىر جۇمىر باستى پەندەنى جايباراقات قالدىرا المايتىن عاجايىپ سىردىڭ شىمىلدىعى اشىلعانىن كەرەمەت ايعاقتارمەن دالەلدەي بىلگەن. ەگەر دە وسى ماقالانى قۇدايدىڭ بارىنا، قۇراننىڭ شىندىعىنا ءشۇبا كەلتىرىپ، باسقا ءدىننىڭ توڭىرەگىندە اداسىپ جۇرگەن كەي پەندەلەر وقيتىن بولسا، وندا ولاردىڭ رايلارىنان تەزىرەك قايتىپ، مىنا ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءامىرشىسى جانە جاراتۋشىسى اللانى مويىنداۋدان باسقا امالى قالمايتىنىنا شەك كەلتىرمەيمىن. ءيا، اتالمىش شىعارما – ءوزىنىڭ قۇندىلىعى جانە كوتەرىپ وتىرعان سالماعى جاعىنان كەڭىنەن تالداپ جازۋدى تالاپ ەتەتىن كۇردەلى تاقىرىپ. سوندىقتان دا ونى الداعى كۇندەردىڭ، ياعني كەلەشەكتە جازىلاتىن ماقالالاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرعانىمىز ءجون بولار. بۇل ەسسەدە ءبىز ءتىلشى-عالىم جانە ۇلكەن پاراسات يەسى ءادىل احمەتوۆ جايلى ءوزىمىز كۋا بولعان جايتتاردى عانا تىلگە تيەك ەتتىك. ال مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ديپلومات ءارى سەناتور ءادىل احمەتوۆ جايلى ايتار بولساق، ول ارينە، اۋقىمى بولەك تاقىرىپ. ونداي تاقىرىپقا ءبىز ەمەس، ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ دەڭگەيىندەگى قايراتكەرلەر مەن عالىمدار قالام تەربەي جاتار دەپ ويلايمىن. سەبەبى قالامسابىڭدى شاماڭا قاراي كوتەرە ءبىلۋ عانا اركىمنىڭ ءوز دەڭگەيىنە جاراساتىن ەتيكەت پەن قاعيدات ەكەنى داۋسىز. سولاي دەسەك تە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ كوتەرىپ جۇرگەن جۇگى از بولعان جوق. اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعالىق ەتكەن جىلدارى اتقارعان جۇمىستارى جونىندە كوپ نارسەنى تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. ولاي دەيتىنىم، كوپشىلىك اتالمىش ۇيىمنىڭ نە ەكەنىن دۇرىس تۇسىنبەي، وندا توراعالىق ەتۋ دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ ەلىمىزگە نە بەرەتىنى جانە ونىڭ حالىقارالىق ماڭىزى جونىندە اڭگىمە قوزعالعان كەزدە، بۇل ماسەلەگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اتسالىسىپ، تەلەۆيزيادان تۇسىنىكتەمە بەرىپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندە تۇشىمدى ماقالالار جازعان ەكى عانا دەپۋتاتتى بىلەمىن. ولار – قۋانىش سۇلتانوۆ پەن ءادىل احمەتوۆ. سونىمەن قاتار، «ەلدەستىرمەك – ەلشىدەن» دەمەكشى، ءادىل قۇرمانجانۇلى كورشىلەس قىرعىز ەلىندەگى توڭكەرىس كەزىندەگى قيىن كەزەڭدە دە ارا اعايىنشىلىق ميسسياسىن ابىروي مەن اتقارعان ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق شىعار دەپ ويلايمىن.
ءيا، كەز كەلگەن ادامنىڭ ءوزى – ءبىر جۇمباق الەم. كەي ادامداردىڭ جانىندا توننىڭ ىشكى باۋىنداي بىرنەشە جىل بىرگە ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جۇرسەڭ دە، ولاردىڭ بويىنان ءوزىڭدى ءتانتى قىلاتىنداي كەرەمەت قاسيەت بايقاماۋىڭ مۇمكىن. ال كەي ادامدار بولادى، ءبىر كورگەندە وزىنە تارتىپ، جاندۇنيەڭدى ءجىبىتىپ، كوڭىلىڭە نۇر سەۋىپ تۇراتىن. ارينە، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز وسى ايتقاندارىمىزدىڭ سوڭعىسىنىڭ قاتارىنا جاتادى. ولاي دەيتىنىم، ءادىل اعانى تانىعان ون سەگىز جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە ۇيالى تەلەفونمەن ءجيى حابارلاسقانىمىز بولماسا، بەتپە-بەت بەس-التى مارتە عانا ءجۇز كورىستىك. اسىرەسە، ءباسپاسوز بەتتەرىندە اراگىدىك جارىق كورىپ جاتاتىن ماقالالارىما تەلەفون ارقىلى اعالىق ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ، كوڭىلىمدى ءبىر مارقايتىپ تاستايتىن ءادىل قۇرمانجانۇلىنىڭ اعالىق پەيىلىنىڭ ورنى ءتىپتى بولەك. ال كەزدەسكەن جەردە: «وي، اينالايىن، باۋىرىم» دەگەن ءبىر اۋىز جىلى ءسوزى مەن باۋىرىنا تارتا قۇشاقتاعانىنىڭ ءوزى – بىزگە ۇلكەن مارتەبە. وسى ورايدا مەن بۇرىن «شىنايى رۋحاني سىيلاستىق» دەگەن سوزدەردىڭ استارىنا تەرەڭ ۇڭىلە بەرمەيتىنمىن. سويتسەم، ول – ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ادال پەيىلى، شىنايى تىلەكتەستىگى جانە جانسارايىن جاقسى اتاۋلىمەن تولتىرۋعا اسىعىپ تۇراتىن ساعىنىشى ەكەن عوي... ەندى مىنە، ءادىل اعا بايىرعى امەريكالىقتاردىڭ عانا ەمەس، ەجەلگى سكانديناۆيالىقتاردىڭ دا ءتۇپ تامىرى سكيفيادان، ياعني قازاق جەرىنەن باستالاتىنىن پاش ەتەتىن “ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن” اتتى جانە ءبىر زاماناۋي شىعارماسىن وقىرماندارعا ۇسىنىپ وتىر. ول تۋىندىمەن تانىسۋدى وقىرمانداردىڭ وزىنە قالدىرىپ، اۆتورعا ساتتىلىك تىلەلىك.
بەكەن نۇراحمەتوۆ،
كەدەن قىزمەتىنىڭ پولكوۆنيگى،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى،
س.بەردىقۇلوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
