پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنان «بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ مادەني-الەۋمەتتىك ورتاسىنداعى گەنەالوگيا مەن شەجىرەنىڭ الاتىن ورنى» دەپ اتالاتىن بولىگى بۇدان الدىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
ادام بالاسى جىلقىنى قولعا ۇيرەتپەس بۇرىن الدىمەن وزەن-
كولدەردى ەسكەكتەرمەن قوزعالاتىن قايىقتارمەن، ودان سوڭ جەلكەندى
كەمەلەردىڭ كومەگىمەن تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردى دا قوسا
باعىندىرىپ العان سىڭايلى. بۇلاي توپشىلاۋعا تولىق نەگىز بار،
ويتكەنى وسىدان ءسال الداعى تاراۋلاردا مۇنىڭ ناقتى دالەلدەرىن
بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگتەردىڭ قولدانعان الۋان ءتۇرلى
قايىقتارى مەن كەمەلەرى بايقاتسا، ەكىنشى دالەلىن ەندى مىنە، ەستە
جوق ەسكى زامانداردا بايىرعى ۆيكينگتەردىڭ جارتاستاردا
بادىزدەلگەن كەمە بەينەلەرىنەن دە كورىپ وتىرمىز. ماسەلەن، ءدال وسى
ماسەلەگە تىكەلەي قاتىسى بار نورۆەگيانىڭ جيھانگەز عالىمى تۋر
حەيەردالدىڭ كاۆكازعا جاساعان ءتورت ساپارىنىڭ بىرىندە
ازەربايجان استاناسى باكۋدەن الپىس شاقىرىم جەردەگى گوبۋستان
پەتروگليفتەرىنىڭ اراسىنان بايىرعى ۆيكينگ كەمەلەرىنىڭ تاسقا
بادىزدەلگەن بەينەلەرىن كوزى شالىپ، شەكتەن تىس تاڭدانعانىنا
سىلتەمە جاساعانبىز. ويتكەنى الگى پەتروگليفتەردە بەينەلەنگەن
كەمەلەر بايىرعى ۆيكينگتەردىڭ كۇنباستى كەمەلەرىنەن ەشبىر
اينىمايتىن ەدى. مىنە سوندىقتان دا، بىزدەر تومەندە گوبۋستان
جارتاستارىندا بادىزدەلگەن الگى كەمەلەردىڭ فوتو-بەينەلەرىن قوسا
بەرىپ وتىرمىز. الگى پەتروگليفتەردىڭ اراسىندا ۆيكينگ داۋىرىندەگى
جۇك تاسيتىن كەمەلەرمەن قاتار الىس تەڭىز ساپارلارىنا لايىقتى ءارى
ۇزىن، ءارى ءسۇيىر، ءارى جۇردەك كەمەلەردىڭ دە بەينەلەرى كەزدەسەدى.
ولاردى زەرتتەپ-زەردەلەگەن عالىمدار الگىندەي كەمە بەينەلەرىنىڭ
مەزوليت داۋىرىندە، ودان دا دالىرەك ايتقاندا، وسىدان 15000 جىل
بۇرىن نەمەسە ب.ز. بۇرىنعى ونىنشى جانە سەگىزىنشى عاسىرلار
اراسىندا بادىزدەلەنىن انىقاعان. تۋر حەيەردال ءۇشىن الگى كەمەلەر
تۋرالى اقپارات تاپتىرمايىن ولجا بولاتىن. سەبەبى ول ۇسىنعان
گيپوتەزا بويىنشا، ۆيكينگتەردىڭ قۇدايى نەمەسە ولاردىڭ ەڭ
بايىرعى قولباسشىسى ودين و باستا سكانديناۆياعا كاۆكاز بەن
كاسپي ماڭاينان اتتانعان. تومەندە كەلتىرىلگەن پەتروگليفتەرگە
سۇيەنە وتىرىپ، تۋر حەيەردال الەم وركەنيەتى بيىرعى مىسىر،
مەسوپوتاميا نەمەسە ينديا مادەنيەتتەرىنەن الدەقايدا بۇرىن جەر
بەتىنە كەمەلەردىڭ كومەگىمەن تەڭىزدەر ارقىلى تارالعان دەگەن باتىل
بايلامعا كەلگەن-ءتىن. 1999 جىلى ازەربايجانعا جاساعان ءۇشىشى
ساپارىنان كەيىن تۋر حەيەردال گوبۋستانداعى پەتروگليفتەردە
بەينەلەنەن كەمەلەر الەمدەگى ەڭ بايىرعى كەمەلەر جانە ادامزاتتىڭ
ۇلى كوشى كاۆكاز ماڭايىنان باستالعان دەگەن توقتامعا كەلەدى.
ايتسا-ايتقانداي-اق، كەمەلەردىڭ جارتاستاردا بادىزدەلگەن
بەينەلەرى الەمىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا ۇشىراساتىن بىرەگەي ونەر
تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى. ال كاۆكاز ايماعىندا ونداي
بەينەلەر تەك گوبۋستاندا عانا كەزدەسەدى. ولاردى ءجىتى زەرتتەۋ
بارىسىندا عالىمدار گوبۋستان مادەنيەتىنىڭ مىڭداعان عاسىرلىق
تاريحى بار دەگەن ءتۇيىن جاسايدى. سونىمەن قاتار ولار
گوبۋستانداعى كەمەلەردىڭ بەينەلەرىن ءۇش توپقا بولەدى. ءبىرىنشى
توپقا ەكىدەن التىعا دەيىن ادام سىياتىن ەڭ بايىرعى قايىقتاردى،
ەكىنشى توپقا ءدىني استارى بار كۇنباستى كەمەلەردى، ءۇشىنشى توپقا
ىشكى قابىرعالارى كولدەنەڭ تاقتايلارمەن جالعاسقان كەمە ۇلگىلەرىن
جاتقىزادى. قالاي بولعاندا دا، گوبۋستان پەروگليفتەرى تاس
داۋرىندەگى مادەني ەۆوليۋتسيانىڭ بىرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحى بار
ەكەنىنەن حابار بەرەدى. ماسەلەن، ونداعى جەر قىرتىسىنىڭ ورتاڭعى
قاباتىنان تابىلعان ۇڭگىردەگى ارتەفاكتىلەر ب.ز. بۇرىنعى 8 جانە 7
عاسىرلارعا ءتان بولسا، ولاردىڭ AMS (Accelerator Mass-
Spectrometry), ياعني اكسەلەراتور ماسس-سپەكترومەتريا ادىسىمەن
زەرتتەلگەن ءاناليزى ولاردىڭ جاسىنىڭ 14,500 جىلعا تەڭ ەكەنىن
كورسەتەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل كورسەتكىش گوبۋستاندا بادىزدەلگەن
كەمەلەدىڭ جاسىن ب.ز. بۇرىنعى ونىنشى-سەگىزىشى عاسىرلارمەن
بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تومەندە گوبۋستان پەتروگليفتەر
كەشەنىندەگى جارتاستاردىڭ بەتىنە بادىزدەلگەن ۆيكينگ كەمەلەرىنىڭ
ۆيكيپەديادان الىنعان بەينەلەرىن سول قالپىندا بەرىپ وتىرمىز.
ولاردىڭ اراسىندا ۆيكينگدەردىڭ و باستا كۇنگە تابىنعان ءدىني
نانىم-سەنىمدەرىنەن مالىمەت بەرەتىن كۇنباستى كەمەلەرى دە، ۇزاق
تەڭىز ساپارلارىندا پايدالانعان ۇزىن دا ءسۇيىر ءارى جۇردەك كەمەلەرى
دە، تۇرقى قىسقا جۇك كەمەلەرى دە اپ-ايقىن كورىنىس تاپقان.
گوبۋستانداعى كۇنباستى كەمەلەردىڭ بەينەلەرىنەن cول زامانداعى ادامداردىڭ كۇنگە تابىنعان ءدىني نانىم-سەنىمدەرىنىڭ استارى انىق بايقالادى.
(جالعاسى بار)
